زنبورداری؛ شیرین مثل عسل، تلخ مثل نیش

گرچه حالا خانم رئیسی و همسرش را که سال‌هاست زنبورداری می‌کنند خیلی‌ها می‌شناسند. او هم‌اکنون مدیرعامل اتحادیه زنبور داران است. ما اما اورا پیش از آن‌که زنبور دار باشد، آن هم یک زنبور دار موفق، یک مادر نمونه و مهربان و همسری دلسوز یافتیم که از حرف‌هایش بخوبی عشق به ایران و وطن و تلاش و آرزو برای بهبود اوضاع به چشم می‌خورد.

خانم سرحدی علاقه عجیبی به کارش دارد. در گفت‌وگو با ما مدام از آینده حرف می‌زند و علاقه‌اش را برای بهبود صنعت زنبورداری بخوبی آشکار می‌کند.

می‌گوید حتی اگر سالی یک نفر هم بر اثر کار ما و آموزش‌های ما علاقه‌مند به این کار شود، یعنی یک قدم به احیای طبیعت و به اقتصاد کشور کمک کرده‌ام.

او از زمان‌هایی می‌گوید که خودش و فرزندانش که به نیش زنبور حساسند، مورد هجوم نیش زنبورها قرار می‌گیرند و او با دست در میان کوه‌ها و مناطق بکر طبیعی که خبری از دارو و درمانگاه نیست، خودش برای رفع و دفع اثرات نیش زنبور‌ها اقدام کرده است.

رئیس اتحادیه زنبورداران از مشکلات زنبورداری هم می‌گوید و البته تاکید خاصی دارد که ما حتما جدای از موضوع عسل و خواص آن یا شرایط تولید عسل و یا آشنایی با زندگی زنبورها از فرآیند «گرده افشانی» بنویسیم. او یکی در میان در جملاتش از گرده افشانی سخن می‌گوید. گرده افشانی زنبورهای عسل به عقیده او نقش بسیار مهمی‌در چرخه حیات طبیعی و زیست محیطی بشر دارد.

در طول گفت‌وگویی که با وی انجام دادیم، جدای از گرده افشانی او از متولی نداشتن امور مربوط به زنبورداری گلایه می‌کند و از ما می‌خواهد حتما خطاب به مسئولان بنویسیم که در لابه‌لای رسیدگی به تمام مشکلات درشت و ریز داخلی و بین‌المللی به زنبور عسل هم اهمیت دهند. و در واقع اهمیت آن را درک کنند. او پیشنهاد کرد که سالی را به نام سال زنبور عسل از سوی مجلس یا هر نهاد متولی دیگری نام‌گذاری کنند. او البته از قابلیت‌ها و جذابیت‌های زنبورداری و فواید اقتصادی آن برای قشرهای مختلف از جمله جوانان و حتی بازنشستگان و زنان گفت. نخستین سوال ما از او درباره خودش و شرایط کارش بود:

در میان این همه شغل چرا سراغ زنبورداری رفتید. خانم‌ها معمولا از حشره از هر نوع آن فراری‌اند.

(خنده خانم رئیسی) بله. همسر من زنبوردار بود و من هم بعد از مدتی به کارش علاقه‌مند شدم، چون یک کار بکر و طبیعی بود و البته برای این‌که خودم هم علاقه‌مند به کار بودم کم کم شروع به همکاری کردم تا هم خودم مشغول باشم و هم کمکی به اقتصاد خانواده بکنم. چون معتقدم که خانم‌ها باید استقلال داشته باشند و در اقتصاد و تولید و کسب و کار کمک حال همسرشان باشند. همسرم هم فرد بسیار خوبی است که کاملا مرا باور دارد و با کمک او توانستم وارد بازار کار شوم.

تعریف شما از زنبور بویژه از نوع عسلش چیست؟

زنبور عسل، خیلی موجود خوب و عسلی است. یک موجود بی‌ادعا و پر تلاش که در طول عمر کوتاهش خیلی بیشتر از توان و جثه‌اش کار می‌کند. کارش هم با احتساب عمرش روز و شب ندارد و این اصلی‌ترین دلیل جذب من و خیلی از ما به زنبور است. موجودی که به انسان درس انگیزه و تلاش و مهم‌تر از همه کار جمعی می‌دهد.

مهم‌ترین خاصیت زنبور عسل را چه می‌دانید؟

در کشور ما از زنبور فقط نیش زدنش را می‌شناسیم و بعد هم عسل زنبور عسل را می‌شناسیم، در حالی که شاید کمتر کسی از اصلی‌ترین کارکرد طبیعی زنبورها بویژه زنبور عسل که همان گرده افشانی است، خبر دارد. گرده افشانی کار بس بزرگی است که باعث رشد و توسعه گل‌ها و گیاهان می‌شود و چه چیزی بالاتر از این که ما بتوانیم از طریق گسترش صنعت زنبورداری به از بین بردن بیابان‌ها کمک کنیم .

شاید یکی از دلایل آفرینش زنبور عسل به‌عنوان یک حشره مفید، گرده‌افشانی در باغ‌ها روی گل‌ها و در نهایت حفظ محیط‌زیست باشد.

حدود یک‌سوم از کل غذای انسان مستقیم یا غیرمستقیم از گیاهانی به‌دست می‌آید که به‌وسیله حشرات گرده‌افشانی می‌شود. تقریبا 80 درصد عمل گرده‌افشانی (توسط حشرات) به‌وسیله زنبور‌عسل انجام می‌شود. بسیاری از سبزی‌ و صیفی‌‌ها مانند هویج، کرفس، پیاز، تربچه و شلغم فقط هنگامی‌بذر تولید می‌کنند که گل آنها به مقدار کافی گرده‌افشانی شده‌ باشد.

همچنین تولید بذر در گیاهان علوفه‌ای مانند یونجه، انواع شبدر و ماشک نیاز به ملاقات زنبور دارد. اکثر درختان میوه نیز بدون گرده‌افشانی زنبور عسل به مقدار تولید مناسب و کیفیت مطلوب میوه نخواهند رسید.

براساس شواهد موجود و به‌طورمتوسط، ارزش افزوده محصولات زراعی و باغی که در نتیجه گرده‌افشانی زنبور عسل ایجاد می‌شود، حدود 143 بار بیشتر از ارزش عسل و دیگر تولیدات کندو است.

آیا در کشور ما به موضوع گرده افشانی توجه می‌شود؟

متاسفانه در کشور ما نه تنها به موضوع گرده افشانی توجه نمی‌شود که به اصل آن یعنی زنبور و زنبورداری هم توجه زیادی نمی‌شود. اگر توجه خوبی به این صنعت بشود قابلیت‌های فراوانی در تولید، اشتغال و کمک به محیط‌زیست دارد. اما مسولان و حتی مردم توجهی به آن ندارند. الان از نظر اداری و سازمانی امور زنبورداری زیر پای امور دام و طیور له شده است که اگر فایده شگرف زنبورداری برای مسئولان و مردم آشکار شود، اوضاع بهتر خواهد شد.

متاسفانه کشورهای همسایه در این زمینه خیلی بهتر عمل کرده‌اند و حتی برند‌های تجاری آنها در حال گسترش است. در حالی که عسل طبیعی ایران قابلیت رقابت بسیار خوبی دارد. اما در ایران هنوز تبلیغ و برنامه‌ریزی خوبی برای گسترش صنعت زنبورداری نشده است و از امثال ما که بیش از 30 سال است تجربه داریم استفاده‌ای برای توسعه این صنعت نشده و اگر شده هم بسیار محدود بوده است.

یکی از مشکلات اصلی زنبورداران مقررات دست و پاگیر و چندگانه بودن متولیان این صنعت است. متاسفانه با ادغام وزارت تعاون توجه به بخش تعاونی هم کمتر شده و اکنون تعاونی‌های زنبورداری هم مشکلات زیادی دارند. در حالی که اگر کارگاه‌های کوچک تولید عسل حمایت شوند، موتور محرکه‌ای برای بهبود اوضاع خواهد بود.

برای مثال مدت پنج سال یا حتی بیشتر برای اجازه احداث یا توسعه کارگاه زنبورداری در مناطقی که فعالیت داریم باید از این ارگان به آن ارگان برویم و دست آخر هم شهرداری جلوی کار ما را بگیرد، اما درست بالاتر یا پایین‌تر از همان محل‌ها انواع و اقسام ویلاها مجوز ساخت می‌گیرند. شیرینی این کار درست مثل شیرینی و حلاوت عسل است. کاری که شاید بشود گفت طبیعی‌ترین و بکرترین کار است که به دست طبیعت انجام می‌شود و نیاز به تخریب طبیعت و دست‌اندازی به آن هم ندارد. زنبورداری صنعتی پاک است که عاری از آلودگی است. اما متاسفانه گویا گوش شنوایی برای شنیدن مزایای این کار دلنشین وجود ندارد.

البته در سال‌های اخیر سازمان حفاظت محیط‌زیست کمک‌های خوبی کرده است و این همکاری‌ها ادامه دارد اما کافی نیست. یک نگاه ملی باید به این صنعت بشود.

اکنون مهم‌ترین مشکل زنبورداران چیست؟

سال گذشته ما از هر کندو پنج کیلو عسل برداشت کردیم. در صورتی که سال‌های قبل این میزان به 15 تا 20 کیلو می‌رسید. تغییرات اقلیمی‌ باعث بروز مشکلات می‌شوند و این تغییرات زنبورداران واقعی را مجبور به کوچ می‌کند. آن هم سالی بین چهار تا هشت کوچ که این مساله نیازمند حمایت است. در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله چین، آمریکا و ترکیه برای جابه‌جایی زنبورها و کمک به گرده‌افشانی آنها یارانه می‌دهند. اما در اینجا از این خبر‌ها نیست. حتی در مناطق تحت حفاظت هم ما را راه نمی‌دهند. صاحبان مراتع و باغ‌ها حتی اجازه نمی‌دهند که زنبورها وارد مناطق آنها شوند، در حالی که اگر می‌دانستند زنبور عسل چه کمکی به باروری درخت‌ها می‌کند خودشان از این کار استقبال می‌کردند.

مشکل دیگر هم این است که وضع بیمه‌ای زنبورداران مشخص نیست. از حدود 75 هزار زنبوردار فقط حدود 6000 نفر بیمه‌اند که بیشترشان هم البته زنبورداران جوان و جدید هستند. ما از سازمان تامین اجتماعی که به فکر بیمه همه اقشار است می‌خواهیم به فکر بیمه ما هم باشند.

موضوع دیگر این‌که مسئولان مربوط باید بدانند ما براساس شرایط کاریمان به همه مناطق سر می‌زنیم. جاهایی که حتی محیط‌بان‌ها هم آنجا پا نمی‌گذارند. پس ما می‌توانیم کمک‌های زیادی انجام دهیم اگر ما را درک کنند. زنبورداران همیشه از ما می‌خواهند که مشکلاتشان را به گوش مسئولان و بویژه مسئولان سازمان تامین اجتماعی برسانیم.

با این حساب وضع عسل‌های بازار چطور است؟آیا همه عسل‌ها حاصل کوچ زنبورداران و حضور آنها در مناطق بکر طبیعی است؟

نه، واقعا این‌طور نیست. امروزه بیشتر عسل‌ها متاسفانه عسل بکر و طبیعی نیستند؛ اما یک نکته خیلی مهم هم این است که اگر ما بنا را بر این بگذاریم که تمام تولیدکننده‌ها محصول طبیعی تولید می‌کنند، آیا بازار ظرفیت و کشش جذب آن را دارد.

دلیلش این است که عسل طبیعی به هرحال گران‌تر است و حتی کارخانه‌ها هم به سمت تولید و بسته‌بندی و عرضه عسل غیر درجه یک به بازار می‌روند و برند‌های تولیدکننده عسل بکر و طبیعی هم‌اکنون فقط 10 درصد بازار را در اختیار دارند.

به هرحال باید عسل خوب را از کجا و چطور تهیه کرد؟

عسل خوب و طبیعی مطمئنا کیلویی 2000 و 5000 و حتی ده هزار تومان نیست. عسل خوب را باید از فروشنده‌ها و برند‌های مطمئن خریداری کرد و سراغ شناخت عسل خوب رفت و با شناخت نسبت به خرید اقدام کرد.

آیا با این اوصاف صنعت زنبورداری در ایران قابل گسترش است؟

بله. قطعا با حمایت مادی و بویژه معنوی دولت و رویکرد مثبت مردم به عسل این صنعت رو به گسترش خواهد رفت. البته صنایع مربوط به ساخت کندو و لوازم جانبی آن هم قابلیت خوبی برای توسعه و درآمدزایی در کشور دارد که قابل رقابت با کشورهای خارجی هم هست.

برخی تولیدات زنبور عسل هم هست که ارزش غذایی و دارویی بسیار بالاتری دارد که از نظر اقتصادی هم بسیار مقرون به صرفه و درآمدزاست و البته شناخته شده نیست. به‌عنوان مثال ژل رویال یا شاه انگبین ماده غذایی بسیار مغذی است که در درمان بسیاری از ناتوانی‌ها از جمله کاهش چربی خون و تنظیم هورمون‌ها، باروری و رفع ناتوانی جنسی، رشد استخوان‌ها و.... موثر است و البته ماده غذایی بسیار گرانی است.