شهر کهن اسفراین که از زمان قاجار به بعد از آن به عنوان شهر بلقیس یا سبا یاد کرده اند قدمتی دو هزار ساله دارد و یافته های باستان شناسی در آن نشان می دهد قدیمی ترین استقرار در این شهر به اواخر دوره ساسانی مربوط بوده و زندگی در آن نیز تا پایان دوره صفویه به طور مداوم جریان داشته است.
اکنون از این کهن شهر باصلابت مجموعه ای از بقایای ارگ مرکزی، خندق پیرامون آن و شارستان شامل برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه‌های معروف به منار تپه(مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدانها و یک گورستان وسیع در نزدیک دروازه شرقی شهر باقی مانده یا در حفاری ها کشف شده و آن گونه که باستان شناسان می گویند پس از ارگ تاریخی بم، دومین بنای بزرگ خشت و گلی ایران محسوب می شود.
این مجموعه عظیم سال ها مورد تاخت و تاز سودجویان و قاچاقیچان عتیقه بود اما سرانجام در سال 1380 در فهرست آثار ملی کشور به شماره 4497 به ثبت رسید و پس از آن اندک اندک با ورود میراث فرهنگی به این مجموعه صدای تیشه و کلنگ نیز آرام آرام در این محوطه خاموش شد.
اما با این حال شهر تاریخی بلقیس همچنان خرابه ای عظیم و محوطه ای بدون امکانات لازم برای گردشگری حرفه ای بود، گردشگران از جای جای ایران و حتی کشورهای خارجی به دیدن این مجموعه می آمدند اما به طور کلی بلقیس اسفراین غربتی داشت که به هیچ عنوان زیبنده این بنای زیبا نبود.
در مهر ماه سال 91 مقام معظم رهبری در سفر به استان خراسان شمالی در جمع مردم اسفراین با اشاره به پیشینه و تاریخ اسفراین و کهن شهر بلقیس خواستار رسیدگی و ساماندهی این مجموعه تاریخی به منظور رونق گردشگری در آن شدند.
در همین سفر بود که طرحی برای مرمت، کاوش باستان شناسی، مطالعات و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری این شهر تاریخی و نیز تلاش برای ثبت جهانی آن به تصویب رسید و در نخستین گام هم 40 میلیارد ریال برای آن اختصاص یافت اما اکنون پس از گذشت سه سال این طرح مهم همچنان خاک می خورد.
در این طرح قرار بود بخشی از اعتبارات مصوب سفر رهبری برای ساماندهی شهر تاریخی بلقیس در سال 91 پرداخت شود اما پرداخت آن به سال 92 موکول شد، در سال 92 نیز این اعتبار پرداخت نشد و آن را به سال 93 موکول کردند که امسال هم تاکنون خبری از تخصیص آن نیست.
شهر تاریخی بلقیس
بر اساس متون تاریخی، شهر کهن اسفراین پیش از ظهور اسلام شکوفا بوده و سال 31 هجری مسلمانان آن را فتح کرده اند؛ یافته های باستان شناسی در این مجموعه نشان می دهد قدیمی ترین استقرار در این شهر مربوط به اواخر دوره ساسانی و نزدیک ترین زمان استقرار جمعیت در آن نیز پایان دوره صفویه بوده که در آن زمان بر اثر حمله افغان ها ویران شده و جایگاه خود را از دست داده است، هر چند که پس از آن نیز تا اواخر دوره قاجار خانواده‌هایی به طور مستقل در این مکان زندگی می‌کرده‌اند.
پس از ویرانی شهر تاریخی بلقیس، جوانه شهر اسفراین امروزی از درون خاکستر جنگ و نفرت سربرآورد و رشد کرد و امروز اسفراین به یکی از شهرهای مهم صنعتی و تولیدی خراسان شمالی بدل شده است.
اما در شهر کهن اسفراین کاوش های باستان شناختی نخستین بار در سال 1352 توسط گروهی از باستان شناسان به سرپرستی مشیری، با عاملیت دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی خراسان انجام گرفت که گزارش مختصری از آن در بایگانی مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی کشور موجود است.
محسن محبتی، یک کارشناس باستان شناسی در زمینه کاوش های باستان شناختی در شهر بلقیس در گفتگو با خبرنگار مهر، اظهار می کند: پس از کاوش انجام شده در سال 1352 این مجموعه مهم سال ها تقریبا به حال خود رها شده بود تا آن که در دهه 80 حفر کانال های آبرسانی به منظور تامین آب کشاورزی اراضی قصبه اسفراین که برخی از این کانال ها از وسط شهر تاریخی بلقیس می گذشتند سبب تخریب گسترده این مجموعه باستانی شد تا حدی که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی سرانجام برای تعیین حریم این محوطه باستانی وارد میدان شد.
وی می افزاید: به این منظور در بهار سال 1386 گروهی از باستان شناسان به مدت دو ماه در این محوطه اقدام به گمانه زنی برای تعیین حریم این شهر باستانی کردند که در نتیجه این کاوش علاوه بر مشخص شدن وسعت مجموعه بنا، بخش هایی از گورستان قدیمی شهر و شارستان نیز کشف شد.
به گفته محبتی در سال 1388 مجموعه شهر بلقیس به عنوان پایگاه میراث فرهنگی مصوب و فصل دوم کاوش و گمانه زنی های باستانی نیز در همان سال در زمینه ارگ اصلی و محوطه پیرامونی آن انجام شد.
این کارشناس باستان شناسی اظهار می کند: فصل سوم کاوش های باستان شناسی در شهر تاریخی بلقیس تابستان سال 89 به منظور شناخت فضاها و کارکرد بناها در محدوده تپه منار و بخش هایی که فعالیت های ژئومغناطیس در آنها صورت گرفته بود، انجام شد و فصل چهارم این کاوش ها نیز تابستان سال 90 با هدف پی کاوی دیوار شارستان و شناخت فضاها در محدوده ارگ بلقیس و شارستان با تاکید بر تپه منار صورت گرفت.
محبتی می گوید: فصل پنجم کاوش شهر تاریخی بلقیس اسفراین در بهار و تابستان سال 1391 و به همت پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی بلقیس اسفراین به سرپرستی احمد نیک گفتار با دو هدف عمده پی کاوی دیوار شارستان و شناخت فضاها در محدوده شارستان با تاکید بر تپه منار صورت گرفت.
به گفته وی در فصل ششم کاوش های باستان شناختی در مجموعه شهر بلقیس اسفراین که اواخر تابستان امسال صورت گرفت؛ اهدافی از جمله روشن کردن ساختار معماری و فضاهای موجود در داخل ارگ برای خوانا سازی ساختار معماری آن و شناخت آگاهی از نحوه زندگی، آداب رسوم و مشاغل موجود مد نظر بود.
محبتی می افزاید: کشف یک سازه آبی و پنج فضای مسکونی که تماما دارای پی چینه ای و قلوه سنگ و دیوار ها با ساختار خشتی با ملات گل بودند و نیز دو باب مسجد مهم ترین کشف های این دوره کاوش بودند.
قول تخصیص 40 میلیارد ریال اعتبار برای ساماندهی و احیاء مجموعه پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس از محل اعتبارات ملی سازمان داده شد اما متاسفانه این اعتبار تاکنون تخصیص نیافته است
با وجود اقدامات و کاوش های باستان شناسی انجام شده در شهر تاریخی بلقیس که از سال ها پیش در فصل های مختلف انجام می شده، باید گفت به غیر از راه اندازی پایگاه میراث فرهنگی در مجموعه شهر تاریخی بلقیس که یکی از بخش های مصوبه سفر مقام معظم رهبری به استان در مورد این مجموعه تاریخی بود، اقدام خاص دیگری در راستای اجرای این مصوبه رهبری و اعتلای جایگاه شهر بلقیس به عنوان یک ظرفیت مهم گردشگری انجام نشده است.
علیرضا نجفی، مسئول پایگاه شهر تاریخی بلقیس اسفراین نیز در این زمینه در گفتگو با خبرنگار مهر، می گوید: تاکنون تنها 10 درصد از کاوش های باستان شناختی در شهر تاریخی بلقیس اسفراین انجام شده است.
وی با اشاره به نیاز مبرم به انجام کاوش هایی باستان شناسی بیشتر بر روی این مجموعه، اظهار می کند: برای شناخت بیشتر بقایای کشف شده نیاز به انجام کاوش های جدید است.
به گفته نجفی فصل جدید کاوش های باستان شناسی در مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین احتمالا در سال آینده انجام می شود و امسال با توجه به فرا رسیدن فصل زمستان و سرمای هوا دیگر امکان انجام عملیات کاوش در این شهر وجود ندارد.
مصوبه ای که روی زمین ماند
پس از اشاره و تأکید مقام معظم رهبری در سفر به خراسان شمالی برای رسیدگی و اعتلای جایگاه گردشگری شهر تاریخی بلقیس، در نشست هیئت دولت دهم در استان که به مناسبت سفر مقام معظم رهبری به میزبانی بجنورد برگزار شد، مصوبه ای مبنی بر اجرای طرح‌های مرمت، کاوش باستان شناسی، مطالعات و ایجاد زیرساخت های گردشگری در شهر تاریخی بلقیس به تصویب رسید، همچنین در این نشست مقرر شد برای ثبت جهانی شهر تاریخی بلقیس اقدام لازم انجام شود و مسئولان وقت سازمان میراث فرهنگی نیز ضمن بازدید از این مجموعه باستانی از پرداخت به موقع اعتبارات این طرح و تشکیل گروه پیگیری ثبت جهانی این مجموعه تاریخی خبر دادند.
از آن زمان تاکنون سه سال گذشته اما در عمل تقریبا اتفاق خاصی برای اجرایی شدن این مصوبه صورت نگرفته و بالطبع در این میان همه انگشت های اتهام نیز به سمت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است که به رغم تأکیدات فراوان و تصویب این طرح در سفر رهبری هنوز آن را اجرا نکرده است.
کمبود اعتبار مهم ترین عامل عدم اجرای طرح ساماندهی شهر بلقیس
آدینه محمد سویدانلویی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی اما در گفتگو با خبرنگار مهر، در مورد وضعیت اجرای مصوبه ساماندهی شهر تاریخی بلقیس که در سفر رهبری تصویب شد، اظهار می کند: در حاشیه جلسه هیئت دولت در سفر مقام معظم رهبری به استان، ریاست وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور قول تخصیص 40 میلیارد ریال اعتبار برای ساماندهی و احیاء مجموعه پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس از محل اعتبارات ملی سازمان را داد اما متاسفانه این اعتبار تاکنون تخصیص نیافته است.
وی می افزاید: عدم تخصیص این اعتبار با وجود گذشت بیش از دو سال از تصویب مصوبه مزبور سبب شده تا اقدامات ساماندهی و احیاء مجموعه پس از سفر رهبر معظم انقلاب به خراسان شمالی پیشرفت چندانی نداشته باشد.
سویدانلویی در مورد سرنوشت ثبت جهانی شهر بلقیس نیز می گوید: در مهر ماه سال 91 و همزمان با سفر رهبری به استان مقرر شد با تخصیص بودجه ضمن ساماندهی، انجام اقدامات لازم جهت احیا و آماده سازی مجموعه و تبدیل شهر تاریخی بلقیس به پایلوت مرمت خشت و گل کشور، با ارتقاء توان کارشناسی و تجهیزاتی، یک گروه کارشناسی برای پیگیری تهیه پرونده ثبت جهانی شهر بلقیس نیز تشکیل شود که متأسفانه این مهم نیز به دلیل عدم تخصیص بودجه تاکنون محقق نشده است.
وی اظهار می کند: برای مجموعه شهر تاریخی بلقیس برنامه ها و طرح های مناسبی در نظر گرفته شده اما تا زمانی که اعتبارات مورد نیاز برای اجرای آنها تخصیص نیابد نمی توان کار خاصی انجام داد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی اظهار می کند: با توجه به اقدامات صورت گرفته در مجموعه تاریخی شهر بلقیس و معرفی آن و در نتیجه افزایش شمار بازدیدکنندگان، در حال حاضر نیاز مبرمی به تهیه طرح جامع، ساماندهی و ایجاد زیرساخت های گردشگری در مجموعه بوده که این موضوع در حال پیگیری است.
وی می افزاید: در صورت تخصیص اعتبارات مصوب، کار مطالعات و تهیه طرح جامع مجموعه شهر تاریخی بلقیس توسط مشاور انجام و همچنین ادامه مرمت آثار تاریخی موجود و کاوش های باستان شناختی نیز به عنوان اولویت های تعیین شده صورت می گیرد اما تمامی این موارد منوط به تخصیص اعتبار است.
