۷ راهکار تحقق اقتصاد مقاومتی؛ دولت بزرگ‌تر شده است

قطع وابستگی اقتصاد کشور به نفت دغدغه همه آن هایی است که به توسعه و پیشرفت کشور فکر می کنند. اکنون که قیمت نفت طی چند ماه گذشته نصف شده است این ضرورت بیش از هر زمان دیگر احساس می شود. اقتصاد تک محصولی نفتی، مستعد شوک های ناگهانی است و به علت بالا و پایین رفتن قیمت نفت هیچ گاه روی ثبات به خود نخواهد دید. با وجود اذعان همگان به ضرورت آزاد کردن اقتصاد کشور از بند نفت اقدام موثر و تعیین کننده ای از سوی دولت ها در این زمینه انجام نشده است

زهرا افشاری عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم به بیان دیدگاه های خود در این زمینه پرداخته است:

*تسنیم: برخی از کارشناسان و مسئولین چه در دولت قبل و چه در دولت کنونی معقتدند که مهم ترین دلیل نابه سامانی های اقتصادی کشور نشات گرفته از تحریم های خارجی است که در چند سال اخیر بر کشور تحمیل شده است. این در حالی است که از ابتدای انقلاب تاکنون کشور همواره به عناوین مختلف تحریم بوده است. به نظر شما چقدر این گزاره صحیح است. به بیان دیگر آیا شما با این عبارت که عامل اصلی معضلات اقتصاد تحریم ها است، موافق هستید؟ همچنین بفرمایید که با کاهش و یا حتی لغو تحریم های خارجی چه میزان از مشکلات اقتصادی کشور رفع خواهد شد؟

افشاری: به اعتقاد من تحریم ها موثر بوده است  اما این تاثیرگذاری کمتر از عوامل دیگر در اقتصاد بوده است. اثر تحریم ها بر اقتصاد کشور در حدود 30 درصد است و مابقی مربوط به حکمرانی نامناسب و بهره‌وری  پایین در اقتصاد ملی است. لذا تنها عامل نا‌به‌سامانی در اقتصاد کشور تحریم نفت نیست. می توان با اصلاحات تغییرات ساختاری ضمن کاهش هزینه مبادلاتی، به تخصیص بهینه منابع دست یافت. لذا لغو تحریم ها حتما موثر است ولی بدون تغییرات فوق نمی توان مسائل پیش روی را حل کرد.

*تسنیم: اگر این تحریم ها افزایش و تشدید یابد به طوری که امکان صادرات نفت کشور به طور کامل از بین برود، به نظر شما چه چالش هایی اقتصاد ایران را فراخواهد گرفت و در کدام بخش ها کشور با مشکلات بیشتری مواجه خواهد شد؟

افشاری: مسلما قطع صادرات نفت بر روی درآمدهای صادراتی و ارزی تاثیرگذار خواهد بود. قطع صادرات نفت باعث می شود بخشی از اقتصاد که به واردات وابسته است، با چالش جدی مواجه شود. به ویژه صنایع وابسته واردات در معرض چالش هستند. آسیب دوم وابستگی بودجه دولت به نفت و درآمدهای حاصل از آن است. قطع صادرات نفتی معادل کاهش درآمدهای نفتی و بالطبع درآمدهای دولت است. لذا دولت به طور حتم با کسری بودجه مواجه خواهد شد. البته باید دقت کنیم که تحریم ها امر تازه ای نیست. اگر دولت تمهیدات لازم را برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی بیندیشد، قطعا دولت می تواند باواکنش مناسب این آثار را کاهش دهد.

*تسنیم: برای کاهش آسیب های ناشی از تحریم نفت و در یک چارچوب کلان تر برای حرکت به سمت اقتصادی که به درآمدهای نفتی وابسته نباشد، شما چه راه کارهایی را پیشنهاد می دهید. آیا اصلا چنین امکانی یعنی قطع کامل وابستگی به درآمدهای نفتی در حال حاضر که با مشکلات عدیده ساختاری و خارجی مواجهیم میسر است؟

افشاری:وقتی نفت سهم بالایی در درآمدهای صادراتی دارد، مسلما با توجه به این سهم، قطع صادرات نفت تاثیرگذار است. ولی با ارائه راه کارهای بلند مدت می توان سهم نفت در اقتصاد را کاهش داد.

 تولید تابعی از عوامل تولید یعنی نیروی کار، سرمایه و بهره وری است. در حال حاضر سهم بهره وری در رشد اقتصاد کل و در رشد بخش های مختلف پایین است. بنابراین علت کاهش رشد اقتصادی صرفا محدود به درآمدهای نفتی نمی شود. اگر بتوانیم با راه کار درست سهم بهره وری را در  رشداقتصادی بالا ببریم مسلما به نوبه خود رشد اقتصادی افزایش قابل ملاحظه خواهد یافت. اگر به جای مدل رشد گسترده یعنی مبتنی بر عوامل تولید از مدل رشد  فشرده یعنی مبتنی بر تکنولوژی استفاده کنیم، می توانیم آثار شوک کاهش درآمد های نفتی را کاهش دهیم. واژه بهره وری، واژه بزرگی است. بهره وری را چگونه می توان افزایش داد؟ اگر از بُعد اقتصادی نگاه کنیم بهره وری لزوما به معنای استفاده از تکنولوژی و فناوری بالا و نوین نیست. منظور کلیه عواملی است که موجب رشد بهره وری در اقتصاد می شود. این عوامل نیازمند تغییرات جدی در تمامی اقتصاد است. این تغییرات باید همراه با بهبود حمکرانی در اقتصاد باشد. باید سازوکارهای اقتصادی را تعبیه کرد و هزینه های مبادلاتی را کاهش دهد.

در حال حاضر هزینه مبادلات بنا  به دلایل مختلف بالا است. به همین دلیل اگر تحریم های اقتصادی کاهش و درآمدهای نفتی نیز افزایش یابد رشد اقتصادی افزایش چندانی نخواهد کرد. تحریم ها در اقتصاد کشور موثر بوده است ولی حمکرانی بد در اقتصاد در سطوح خرد و کلان هزینه مبادلاتی بالایی را بر اقتصاد تحمیل کرده است. ستانده نسبت به داده ها در اقتصاد کشور پایین است. در حالی که در برخی از کشورها از داده های مشابه اقتصاد کشور، ستانده به مراتب بیشتری به دست می‌آید.

*تسنیم: به نظر شما دلیل عمده نفتی تر شدن بودجه کشور در سال های گذشته چه بوده است و چه اقداماتی باید از سوی دولت ها رخ می داد که صورت نگرفته است؟

افشاری: علت اصلی نفتی تر شدن بودجه دولت، بزرگ تر شدن دولت در طول های سال های گذشته است. ساختار اقتصاد کشور به گونه ای است که فرآیند خصوصی سازی به طور مطلوب صورت نگرفته است. وجود سازمان های شبه دولتی و دولتی به موازات بخش خصوصی سبب بزرگ تر شدن بخش دولتی شده است. وقتی حجم دولت افزایش می یابد، مخارج دولت و مسلما درآمد دولت نیز باید افزایش یابد. با توجه به اینکه پایه مالیاتی در کشور محدود است و بازار سرمایه نیز به طور مطلوب شکل نگرفته است، لذا نفت  و سینیوریژ یا حق الضرب تنها منبع تامین مخارج دولت بوده است.

کاهش وابستگی بودجه به نفت همچنین مستلزم کاهش اندازه دولت از طریق کاهش تصدی گری دولت است .به علاوه لازم است واگذاری مالکیت سهام شرکت‌های دولتی در چارچوب قانون اجرای سیاستهای کلی اصل 44 قانون اساسی با جدیت بیشتری پیگیری شود. در مقطع کنونی با توجه به اثر تحریم‌ها بر منابع مالی دولت، استفاده از سرمایه‌های خرد و کلان جامعه در قالب سرمایه گذاری بخش غیر دولتی ضروری و اجتناب ناپذیر می‌باشد.

*تسنیم: کشورهایی مانند کره جنوبی، ژاپن و چین بدون نفت چگونه توانسته اند به قدرت های بزرگ اقتصادی جهان تبدیل شوند و چرا ما هنوز نتوانسته ایم در مسیر رشد پایدار گام برداریم؟

افشاری: در خصوص تحلیل روند توسعه  کشور ژاپن باید به زمان توسعه این کشور نگاه کرد. کشور ژاپن در حالی که مواد طبیعی ندارد، اقتصاد خود را از طریق صنعت تامین مالی کرده است. در ژاپن منبع اصلی درآمد دولت، مالیات است. لذا به شدت تولید ملی مورد توجه قرار می گیرد. ژاپن از الگوی رشد مبتنی بر بهره وری استفاده شده است. ژاپن از منابع خارجی در دوره های توسعه خود استفاده کرد به عنوان یک منبع تامین مالی مکمل.  منابع خارجی به عنوان بهینه ثانوی از آن برای توسعه استفاده کرد. مسئله مهم در الگوی رشد ژاپن انعطاف پذیری الگوی رشد ژاپن است. ژاپن برخلاف برخی از کشورها به یک الگو تکیه نکرد با توجه به موقعیت جهانی، وضعیت تولید مدل رشد خود را تغییر داد. چسبندگی در سیاست گذاری ژاپن وجود نداشت. مجموع این مسائل سبب شد تا ژاپن یک الگو رشد پویا را تجربه کند.

*تسنیم: کشوری مثل نروژ که همچون کشور ما از منابع نفتی برخوردار است چگونه موفق بوده ولی ما هنوز نتوانسته ایم؟

افشاری: در خصوص نروژ نیز می توان گفت که در حال حاضر صادرات غیرنفتی این کشور با منابع نفتی آن رقابت می کند. این کشور هیچ گاه دچار بیمار هلندی نشده است. چون ساختار اقتصادی متفاوتی داشته است و شبیه غالب کشورها دارنده منابع طبیعی نبوده است.

*تسنیم: برخی از کارشناسان معتقدند باید سهم مالیات را در بودجه های سالانه افزایش داد به گونه ای که سهم مالیات در بودجه ارقام بیشتری را به خود اختصاص دهد. چگونه میتوان سهم مالیات و موارد دیگر را در بودجه افزایش داد؟

افشاری: بررسی روند درآمدهای مالیاتی طی سال های اخیر بیانگر آن است که نظام مالیاتی به رغم تمام اصلاحات صورت گرفته طی دو دهه گذشته به جهت دسترسی به درآمدهای آسان نفتی نتوانسته اهمیت و جایگاه مناسبی در نظام تأمین مالی دولت به خود اختصاص دهد. ساختار مالیاتی کشور به دلیل نارسایی در مکانیزم‌های نظارتی اقتصاد، ضعف بانک‌های اطلاعاتی مودیان مالیاتی و به جهت برخی مشکلات قانونی از توانایی کافی برخوردار نیست. اصلاح نظام مالیاتی که یکی از محورهای اصلی رهایی از بودجه نفتی است.

مالیات ها انواع مختلفی دارند که یک نوع از آن رابطه مستقیم با درآمد دارد. باید رشد اقتصادی افزایش یابد تا همراه با افزایش تولید، بتوان پایه مالیاتی را توسعه داد. از طرف دیگر برای افزایش مالیات راه کاری باید اتخاذ کرد. آن راه کار شناسایی دقیق واحدهای اقتصادی است. در این صورت است که می توان مالیات تصاعدی را وضع کرد. از طرف دیگر باید فرهنگ مالیات را توسعه و بسط داد. همچنین دولت باید از طریق سیاست گذاری درست، صرفا از مالیات به عنوان یک  منبع درآمدی استفاده نکند بلکه توزیع درآمد را نیز در دستور کار قرار دهد. اگر بتوانیم گروه های بالای درآمدی را شناسایی کنیم، می توانیم علاوه بر وضع مالیات تصاعدی بر گروه های پردرآمد به گروه های کم درآمد نیز یارانه بپردازیم. همچنین باید مالیات را بر مجموع درآمد کامل که شامل دارایی، درآمد و ... می شود وضع کنیم. در نظام مالیاتی باید تغییر ایجاد شود. تغییری که صرفا با هدف تامین درآمد نباشد بلکه توزیع درآمد در جامعه را نیز شامل شود. فرار مالیاتی نیز از دیگر معضلات اقتصاد کشور است که باید در دستور کار دولتمردان قرار گیرد.

*تسنیم: بسیاری معقتدند که گفتمان اقتصاد مقاومتی تنها راه حلی است که هم اقتصاد را از شرایط کنونی نجات می دهد و هم بهترین راه در قبال تحریم ها است. نظر حضرتعالی در این باره چیست؟ شما چه راهبردهایی را برای تحقق اقتصاد مقاومتی تجویز می کنید؟

افشاری: اقتصاد مقاومتی یک واژه جدیدی است که وارد اقتصاد شده است. هدف اقتصاد تخصیص بهینه منابع است. با توجه به منابع اقتصادی در کشور، اقتصاد مقاومتی تاکید بر همین تخصیص بهینه منابع دارد. با این تفاوت که حس فداکاری و عزم ملی بیشتر را مورد توجه قرار می دهد. لذا معتقدم اقتصاد مقاومتی همان تخصیص بهینه منابع است .افزایش بهره وری یکی از راه کارهای تحقق اقتصاد مقاومتی است. کاهش هزینه های مبادلاتی، حکمرانی خوب، توسعه مناسب روابط بین المللی از دیگر راه کار ها است.

*تسنیم: توجه به ویژگی های تحریم ها و اثرات متفاوتی که هرکدام از آنها بر اقتصاد ملی می گذارد به نظر شما مهمترین اولویت های اصلاحات ساختاری داخلی در جهت خنثی سازی تحریم ها چه مسائلی هستند؟

 افشاری: در حال حاضر با توجه به رکود تورمی کشور دو مسئله مهم پیش روی اقتصاد ایران است بیکاری و تورم. با توجه به عوامل دخیل در ایجاد این پدیده  میتوان مهم ترین اصلاحات ساختاری  را در زیر خلاصه کرد:

اقتصاد مقاومتی معطوف به تغییر سازوکارهایی می شود که سبب افزایش بهره وری در اقتصاد می گردد. در این صورت است که می توان بر مسائل و مشکلات مختلف غلبه کرد. همچنین حمکرانی خوب در شرایطی که با رکود تورمی مواجهیم، از دیگر الزامات نهادی و ساختاری است که باید مورد توجه قرار گیرد.

با توجه به اینکه عامل اصلی تورم در کشور رشد پایه پولی است، باید دولت مواظب رفتار خود باشد. 

تاثیرپذیری سیاست پولی مستقل  از سیاستهای مالی باشد که به معنای استقلال بانک مرکزی است.

باید نقش بازار سرمایه در تامین مالی کسری بودجه پررنگ‌تر شود .

بازار اوراق مشارکت باید فعال شود و بنگاه‌های اقتصادی بتوانند از این طریق منابع جمع‌آوری کنند.

در مورد رشد هم که قبلا صحبت شد با توجه به ساختار بیکاری در ایران که گریبانگیر جوانان و افراد با تحصیلات دانشگاهی است، تکیه برالگوی رشد مبتنی بر بهره وری که در آن سرمایه انسانی نقش مهمی داشته باشد میتواند این معضل را التیام بخشد. تغییر در قوانین کار ساعات کار و دستمزد و خلق مشاعل نیمه وقت می تواند موثر باشد.

بهبود محیط کسب و کار نقش اساسی در رشد و همچنین خلق شغل می تواند داشته باشد.

انتهای پیام/