گزارش یک روحانی از تاریخ مشروطیت ایران

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، چند روزی است که نمایشگاه عکس برگهایی از تاریخ مشروطیت ایران در نگارخانه مریم برگزار شده است. در این نمایشگاه همانطور که از عنوانش پیداست برگهایی از کتاب تاریخ مشروط ایران به گزارش محمدمهدی شریف کاشانی به نمایش درآمده است. این نسخه خطی کتاب که تنها نسخه موجود از آن است مزین به عکس هایی از رجال سیاسی و وقایع اجتماعی مذهبی و فرهنگی ایران در دوران مشروطه است.

نویسنده این کتاب حاج شیخ محمدمهدی شریف کاشانی از چهره های نامدار مشروطه خواهی بود که در تاریخ معاصر ایران بخود نام جنبش مشروطه را گرفته است. او را باید در زمره یکی از کوشندگان و گزارشگران این رویداد تاریخی به شمار آورد. رویدادی که در ایران یکی از مهم ترین حوادث سرنوشت ساز محسوب می شود که این ملت و این دیار بخود دیده است. شیخ محمد مهدی شریف کاشانی یکی از اعضا بنیادگر انجمن معارف است. انجمنی که نقش آن در برپایی جنبش مشروطه انکار ناپذیر است. در رهبری انجمن اختلاف نظر پیدا می شود. گروهی از جمله شیخ محمد مهدی به گرد یحیی دولت آبادی گرد می آیند. کسی که می توان از اعضای مهم حلقه اصفهان در جنبش مشروطه نامید.

زمانی این نسخه خطی از تاریخ ایران ارزش خود را نشان می‌دهد که به تشریح بیشتری از احوال نویسنده کتاب بپردازیم. محمدمهدی شریف کاشانی فرزند ملا محمد جعفر نراقی کاشانی، زاده سال 1239 قمری است. نیای مادری او را حاج ملا احمدبن حاج ملا مهدی نراقی کاشانی گزارش کرده‌اند. در مقدمه گزارش خود از رویداد انقلاب مشروطه چنین می نویسد: این پیر شکسته دل در سال 1239 بر حسب اراده و تقدیر در حیز وجود آمده. در آغاز دل به شریعت سپرد و به رسم نیاکان خود به سلک روحانیت درآمد. پس از کسب تحصیلات رایج به امامت و پیشوایی جماعت مومنان رسید. اما اندک زمانی بعد به انقلاب روحی دچار و گوشه انزوا گزید و لباس اهل طریقت به تن کرد. چنان به سیروسلوک پرداخت که مرآت العرفا نامیده شد. چندی که گذشت خیال سیر آفاق در خاطرش نقش بست و به دیدار برادر، میرزا حسین رهسپار هند گردید. در آن جا که بود هوای حج در ضمیرش وزیدن گرفت. پس از سفری به مصر حج گذاشت. این در سال 1304 قمری است. در بازگشت در استامبول توقف می کند. یک ماهی را میهمان سفیر ایران در عثمانی، حاج شیخ محسن خان بود. پس از بازگشت به میهن و در آمدن در حلقه یاران انجمن معارف، به سرپرستی مدرسه مظفریه، مدرسه ای که از سوی انجمن برای اعتلای دانش در ایران آن عصر برپا شده بود، نائل آمد.

پس از پیروزی جنبش مشروطه، محمدمهدی شریف کاشانی به ریاست اداره تحقیق کل اوقاف منصوب می‌شود. او تا پایان خدمتش در دولت در این نهاد می‌ماند. سرانجام در نخستین سال‌های سده نوین خورشیدی، در سال 1301 خورشیدی، در تهران و پس از گذشت سالیانی فزون بر یک سده، به دیار باقی می‌شتابد.

در گزارش شریف کاشانی عکسی از وی نیز آمده است. از گزارش محمدمهدی شریف کاشانی، تنها یک نسخه شناخته شده از تاراج روزگار به دست ما رسیده است. این نسخه امروزه در مجموعه خطی ملک قرار دارد. این نسخه در تاریخ 18 خرداد 1331 خورشیدی در دفتر کتابخانه ملی ملک ثبت شده است. این نسخه با 359 برگ و به شماره ثبت 6068 در مجموعه خطی ملک موجود است.

گزارش شریف کاشانی شامل یک مقدمه، چهارتذکره، پنج فصل و یک خاتمه است. این نسخه را می‌توان منبعی مهم در بازشناسی چهره و تصویر رجال و سران قاجاری و به ویژه در دوران مشروطیت و پس از آن دانست. تصاویری که گاه منحصر به فرد می‌نماید. این تصاویر حاصل تلاش هنرمند عکاسی است به نام غلامرضا عکاس، به کوشش وی است که تصاویری از رجالی که در کتاب نامی از آنان آمده تهیه شده و در بخش مربوط به اوراق کتاب چسبانده شده است.

یکی از ویژگی‌های کتاب شریف کاشانی نحوه چسباندن عکس‌هاست. به صورتی که بعضی از عکسها در حالی که مثلا پرتره یک فرد و تمام قامت عمودی است اما به صورت افقی چسبانده شده است. این ویژگی شاید یکی از نشانه هایی باشد مبنی بر اینکه نگارنده کتاب قصد چاپ کتاب را نداشته است و فقط به گزارش خود و عکسی از واقعه اکتفا کرده است. اما همین تلاش نگارنده که منجر به جمع آوری عکس‌هایی زیادی از وقایع آن روزگار گشته در نوع خود بی نظیر و یکتاست.

این مجموعه عکس در کنار گزارش شریف کاشانی اسناد منحصربه فردی هستند که گاهی بعضی از این عکسها در لابه لای کتاب‌های دیگری که در دوران معاصر چاپ شده‌اند استفاده گردیده‌اند. گر چه پیداست که هدف اولیه از نگارش این کتاب گزارش اوضاع و احوال ایران در دوران مشروطه بوده است اما شاید امروزه مجموعه عکسهای این کتاب ارزش والاتری نسبت به سندیت و درستی گزارش شریف کاشانی داشته باشند. به هر نحو برای سندیت گزارش شریف کاشانی نیاز به پژوهش و برابری با سایر اسناد موجود است  اما عکس‌ها به خودی خود سندی ماندگار و کمیاب هستند که چه بسا مرجعیت برای سایر اسناد آن روزگار محسوب شوند.

در انتهای کتاب، شریف کاشانی از خود غلامرضا عکاس نیز تصویری قرار داده است. این شاید یگانه نسخه خطی است که در آن اینچنین به گشاده دستی 618 تصویر، به ارائه تصویر پرداخته است. گزارش شریف کاشانی، با عکسی از گزارشگر بجای سرلوح آغاز می شود. این شیوه شاید در نوع خود بی نظیر باشد و شریف کاشانی را در لباس روحانیت در حال نگارش تصویر می کند. لباسی که در آن روزگار لباس معمول اهل قلم بوده است.

شریف کاشانی در تاریخ 1333 قمری گزارش خویش را به پایان برده است. از مقایسه این تاریخ با تاریخ تولد وی می توان دریافت که وی در سن 94 سالگی اثر خویش را به پایان برده است. اما از این تاریخ همچنین در می یابیم که وی مدت چهار سال بر سر نگارش این اثر گذاشته است. چرا که در صفحه چهار گزارش وی می خوانیم تا حال که این اجمال را می نگارد 91 مرحله از مراحل زندگانی را طی کرده است.

گزارش شریف کاشانی در نوع خود اگر نه بی سابقه، که بی شک در حوزه روایت مشروطیت کم سابقه است. از ویژگی آن همین بس که وی در گزارش خود به ارائه متن بسیاری از اعلامیه ها، تلگراف‌ها، نامه ها و شب نامه‌ها پرداخته است. اگر حتی تحلیل وی را از رویدادها نپذیریم. وجود این متن ها، فرصتی گران بها به دست پژوهشگران امروزی جنبش مشروطه می دهد تا به منابع دست اول جنبش دسترسی داشته باشد. منابعی که گاه در هیچ آرشیو و گزارشی دیگر وجود ندارد. در مورد نسخه ملک که تنها نسخه شناخته شده این اثر گرانبها است باید گفت که تنوع خط و یا به اصطلاح اهل فن، مختلف القلم بودن متن نشان از کاتبان متعدد دارد. چنین تصاویر و حاشیه های متن که گاه با اتصال اوراقی همراه است، نشان از آن دارد که نسخه حاضر نه قصد ارائه به دیگران که شاید تنها به عنوان نسخه اول یا روایت اول گزارش تهیه شده است.

انتهای پیام/