پیشنهادهایی برای اصلاح نظام مالیاتی کشور در شرایط پسا تحریم

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، مدتهاست که با کاهش شدید قیمت نفت و آثار منفی آن بر اقتصاد نفتی ایران، ایده تغییر سیستم مالیاتی کشور و تلاش برای گرایش به سمت مالیات قوت گرفته است. برخی از اقتصاددانان گرایش به سمت اقتصاد غیرنفتی را در دوران پس از تحریم مورد تأکید قرار داده اند که از جمله مهمترین آنها، بهره گیری از مالیات است.

عدم بهره مندی از سیستم جامع مالیاتی، مالیات گریزی و... از موانع پیشرو در این مسیر است. برخی کارشناسان همچون طهماسب مظاهری بر این باورند که برخی از انواع مالیات همچون مالیات ارزش افزوده در ایران معکوس اجرا شده است و از اهداف اولیه آن فاصله دارد. برای آشنایی بیشتر با این نوع مالیات با حمید زنگنه، استاد اقتصاد کلان و بانکداری دانشگاه وایدنر، در چستر پنسیلوانیا آمریکا و نگارنده کتابهای «سرمایه‌ داری مدرن و ایدئولوژی اسلامی» (به همراه سیروس بینا) و «اسلام، ایران و ثبات جهانی» به گفت وگو می پردازیم.

او معتقد است اجرای مالیات ارزش افزوده می تواند سبب کاهش مصرف، تشویق پس انداز و افزایش سرمایه گذاری شود.

این اقتصاددان ایرانی مقیم آمریکا بر این باور است که باید بودجه دولت و مالیاتها آنلاین شود تا مردم به عینه ببینند مالیاتهایشان به کجا می رود.

زنگنه در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم ، ضمن تشریح تاریخچه، مزایا و معایب اجرایی مالیات ارزش افزوده، به ارائه توصیه هایی پرداخته که  مشروح آن را در ادامه می خوانید.

• فرانسه مبدع مالیات ارزش افزوده

تسنیم: از تاریخچه مالیات ارزش افزوده در جهان بگویید.

زنگنه: این نوع مالیات قدمت تاریخی چندانی ندارد.  ابتدا در فرانسه در اوایل سالهای 1950 ابداع شد و بعداً در انگلیس در سال 1973 لرد باربر (اکسچکر چنسلور، رئیس خزانه داری انگلیس) در زمان نخست وزیری آقای هیث برای اولین از این مالیات استفاده کرد.  او یک مالیات 10 درصدی برای تمام مصرفها پیشنهاد کرد که به اجرا گذاشته شد و بعداً درمدتی نسبتا کوتاه در دنیا فراگیر شد.  این مالیات، بسیار ساده و برای دولتها مانند عوارض گمرکی بسیار قابل اجرا، سودمند، و کم خرج است.  یعنی کارآئی آن از مالیات درآمدها بسیار بیشتر است. این روزها، بحثها بیشتر در مورد کم و زیاد کردن نرخ آن و حذف این و یا گروه از کالاها مانند داروها از این مالیات است و بحثی در مورد حذف کلی آن نیست. 

تاکنون مالیات فدرال از این نوع در آمریکا به وجود نیامده هر چند که کم و بیش طرفداران آن زمزمه هایی به راه انداخته اند ولی تقریباً تمام ایالات و شهرهای آمریکا نوعی از این مالیات مصرف را برای تامین کل یا جزئی از مخارج عمومی خود استفاده می کنند.

• اشکالات اجرایی مالیات ارزش افزوده در جهان

تسنیم: اشکالات اجرایی این نوع مالیات چیست؟

زنگنه: اشکالات اجرایی این مالیات همانند همه مالیاتهای دیگر در دنیاست. اگر مردم به دولت معتقد باشند و دولت را از آن خود، برای خود، وبوسیله خود بدانند در پرداخت مالیات کمتر تقلب و استمساک می کنند و اگر دولت را از آن خود ندانند و پرداخت مالیات را مانند جریمه (جزیه) بپندارند از پرداخت آن تا حد امکان گریزان خواهند بود. من شنیده ام که در ایران بعضی از کاسبها حاضرند 2000 تومان حق حساب بدهند که 1000 تومان مالیات ندهند که هر چند عجیب بنظر می آید، از نظر روانی و عقیدتی قابل توجیه است.  

در آمریکا مردم بیشتر به طبقه اول تعلق دارند و هر چند که مانند هر شخصی ازمالیات تنفر دارند آن را می پردازند و دزدی بسیار کم است چون جرائم آن واقعا زیاد است.

• انواع مالیات ارزش افزوده

 تسنیم: چند نوع مالیات ارزش افزوده در جهان وجود دارد؟

زنگنه: در کل سه نوع مالیات ارزش افزوده در کشورهای مختلف وجود دارد: مالیات بر اساس ارزش کالا (ااک)، مالیات براساس درآمد (ااد)، و مالیات بر اساس ارزش مصرف (اام). در مالیات براساس ارزش کالا، درصدی ازکلیه کالاهای مصرفی خصوصی شخصی، کالاهای مصرفی دولتی که حقوقها را شامل نمی شود و کلیه کالاهای سرمایه گذاری خصوصی است که به طور کلی می توان گفت در صدی از درآمد ملی منهای آنچه دولت به عنوان حقوق و مزایا می پردازد است. مبنای مالیات براساس درآمد، همان مالیات براساس ارزش کالا است با توجه به اینکه مقداری از هزینه های سرمایه گذاری خصوصی که در آن است هزینه های استهلاکی هستند که در شرکتها نگه داشته می شوند و به کسی پرداخت نمی شوند.  بنابراین به درآمد جاری تبدیل نمی شوند که بتوان از آنها مالیات گرفت. درنتیجه اگر این استهلاکات را از مالیات براساس ارزش کالا کم کنیم به اساس مالیات براساس درآمد می رسیم. حال اگر استدلال کنیم که بطور کلی سرماگذاری خصوصی نباید شامل مالیات شود چون مصرف نیست و سرمایه گذاری باید ترغیب و تشویق شود کل رقم سرمایه گذاری نا خالص را از مالیات براساس درآمد کم می کنیم و به اساس مالیات به مصرف می رسیم. 

اولین فرق بین این سه وسعت آنها است.مالیات براساس ارزش کالا، گسترده ترین تعاریف و در نتیجه خنثی ترین آنها است چون تمام مخارج خصوصی و دولتی را شامل می شود و بین کالاهای مختلف فرقی نمی گذارد و همه را مانند هم می بیند ولی مالیات براساس ارزش مصرف محدود ترین تعاریف است و در نتیجه اقتصاد کشور را به طرف پس انداز و سرمایه گذاری بیشترهدایت می کند که ممکن است برای مملکتی مانند ایران که احتیاج مبرمی به پس انداز و سرمایه گذاری بیشتر دارد بد نباشد. 

فرق دوم این است که برای به دست آوردن یک مقدار معین درآمد مالیاتی نرخ مالیاتها در نوع مالیات بر اساس ارزش مصرف التزاما باید بیشتر باشد.  به طور مثال اگر بخواهیم کل درآمد مالیاتی 300 باشد، نرخ مالیات برای مالیات بر اساس ارزش کالا %30، برای مالیات براساس درآمد %37.5 ، ولی نرخ مالیات بر اساس ارزش مصرف %50 خواهد بود چون گسترده نیست. 

همه این تعاریف صادرات را نیز شامل می شوند.  اگر دولت بخواهد که صادرات را گرانتر نکند،  می تواند صادرات را معاف کند و در این صورت مالیات ارزش افزوده به مالیات خرده فروشی (سیلز تاکس) داخلی محدود می شود. نکته دیگر آین است که آیا دولت می خواهد که واردات را نیز معاف کند و فقط خرده فروشی آنها را شامل مالیات کند یا نه. این نیز فراگیری مالیات را می تواند کم و یا زیاد کند.

• مالیات ارزش افزوده یک مالیات مصرف است
• مالیات ارزش افزوده می تواند مصرف را کم و پس انداز را تشویق و سرمایه گذاری را افزایش دهد

تسنیم: این نوع مالیاتها خوب هستند یا بد؟

زنگنه: نهایت جواب این سئوال بستگی به جواب این سئوال است که کدامین نحوه تامین مخارج دولت کمترین خسارت به اقتصاد مملکت را وارد می سازند و همچنین باعث تغییر جهت مخارج در چه جهتی خواهند شد؟  مالیات ارزش افزوده یک مالیات مصرف است و در نتیجه می تواند مصرف را کمتر و پس انداز را تشویق و سرمایه گذاری را افزایش دهد.  در اینجا باید دید که کدامین طبقه جامعه مالیات بیشتری نسبت درآمد خود خواهند داد و کدامین طبقه بطور نسبی مالیات کمتری خواهند پرداخت.  در مثال زیرمی بینیم که شخصی که درآمد او 10,000 است و به اجبار باید تمام درآمد خود را مصرف کند %23 در صد درآمد خود را بصورت مالیات می پردازد و شخصی که 100 برابر درآمد دارد %12 درآمد خود را مالیات می پردازد در حالیکه هر دو %30 مالیات ارزش افزوده می پردازند. واضح است که دلیل آن هم این است که شخص پر درآمد احتیاج ندارد که کل یا بیشتردرآمد خود را مصرف کند و %60 در صد آن را پس انداز می کند که مالیاتی بآن تعلق نمی گیرد در حالی که شخص کم درآمد همه درآمد خود را بعد از احتساب مالیات مصرف می کند بنابراین به کل درآمد قابل مصرف او مالیات تعلق می گیرد.  بنابراین خوبی و بدی این نوع مالیات بستگی به ایدئولوژی افراد در مورد عدالت بین شهروندان و استطاعت آنها برای پرداخت مالیات دارد.

• فرصت تغییر اساسی در اقتصاد ایران و سیستم مالیاتی آن در دوران پس از تحریم از دست نرود

تسنیم: آینده ایران را در بحث نفت و مالیات چطور ارزیابی می کنید؟

 زنگنه: بین اقتصاد غیر نفتی و مقاومتی و تغییر بنیان درآمد دولت از درآمد حاصل از فروش نفت به مالیات غیرمستقیم که تبلیغ می شود دارای تناقضات عدیده ای است. ایران باید از اقتصاد نفتی، فساد، فروش نفت و اختصاص آن برای شناور نگهداشتن شهروندان با یارانه ها و... رها شود. با تمرکز بر صادرات کالاهای غیرنفتی، مالیات و... باید اقتصاد ایران اداره شود. دوران پس از تحریم، فرصت مناسبی برای این تغییر اساسی در اقتصاد ایران و مالیات آن است که امیدوارم از دست داده نشود.      

• الزامات جلوگیری از مالیات گریزی

تسنیم: برای مالیات گریزی چه باید کرد؟ چه تدابیری در خارج از ایران برای آن اندیشیده شده است؟

زنگنه: به عقیده من باید مردم را در تصمیم گیری در نظام به طور واقعی شریک کرد تاآنجا که شکاف بین دولت و ملت به حداقل ممکن برسد و شهروندان نظام را از آن خود بدانند و با صمیمیت در حل مسائل و توسعه مملکت با نظام همکاری کنند.  دوم اینکه فساد در را سطوح مختلف ریشه کن کنند تا احساس یک بام و چند هوایی از بین برود و مردم خود را مختار زندگی خود و کشور بدانند و حاضر شوند با طیب خاطر در جهت توسعه و رفاه مملکت فعالیت کنند. 

• کشورهای اسکاندیناوی موفق در امر مالیات

تسنیم: کشورهای موفق در حوزه مالیات چه کشورهایی هستند و چه سیستم مالیاتی دارند؟

زنگنه:  کشورهای موفق کشورهای پیشرفته هستند .  به طور مثال می توان کشورهای اسکاندیناوی را نام برد.  آنها بالاترین درصد حقیقی مالیات را در دنیا می پردازند و  به روشنی می بینند که مالیاتهای پرداختی آنها به کجا می رود و کجا خرج می شود و امیال اجتماعی آنها را چگونه برآورده می کند و ناراضی نیز نیستند.

• سیستم مالیات ایرانی شبیه آمریکا شود

تسنیم: با شرایط حاکم بر ایران چه سیستم مالیاتی را پیشنهاد می کنید؟

زنگنه:  با توجه به اشکالات اجرایی موجود، من فکر می کنم که سیستمی شبیه آمریکا برای ایران قابل توجیه باشد.  مالیات بر درآمد فدرال بر مبنای استطاعت شهروندان برای تامین مخارج فدرال بشود.  شهرداریها با توجه به احتیاجات محلی خودشان برای خودشان مالیات مصرف جداگانه ای تصویب و تامین کنند. به این ترتیب احتیاج دولت فدرال به حل مسائل محلی کمتر میشود و شهرداریها را مسئول توسعه محلی میکند و فقط مقداری از بودجه کل را بر مبنای جمعیت و احتیاجات آنها بین شهر ها تقسیم بکنند و شهرها مستقلا برای این پولها طبق احتیاجات محلی به نظر خودشان طرح ریزی و استفاده کنند. در اینصورت رقابتی بین نقاط مختلف بوجود خواهد آمد و هر منطقه بر مبنای استعدادو موقعیت خود برای رفاه خودشان عمل می کنند و رنگ تعصبات در توسعه اقتصادی و اجتماعی نیز بسیار کمتر خواهد شد. 

• بودجه دولت و مالیاتها آنلاین شود

 تسنیم: چه پیشنهادی به دولت یازدهم در بحث مالیات دارید؟

زنگنه:  مالیاتها را طوری تنظیم کنید که سرمایه گذاری را تشویق کند. اجازه دهید نور آفتاب به بودجه دولتی بتابد.  برای اینکار می توانید بودجه دولت را در اینترنت بگذارید که همه ببینند که مالیاتهای پرداختی آنها به کجا می رود.

 گفت وگو از: مریم سلیمی

انتهای پیام/