مشروطه‌ستایی به‌جای مشروطه‌شناسی/ اساس تاریخ‌نگاری پهلوی بر سیاه‌نمایی قاجاریه است

به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم، مشروطه‌ستایی به‌جای مشروطه‌شناسی چکیده سخن حجت الاسلام والمسلمین عبدالمجید معادیخواه رئیس بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی در یک گفت‌وگو است. وی که علاوه بر تاریخ اسلام درعرصه تاریخ معاصر هم تحقیقات و مطالعات بسیاری انجام داده و علاوه بر چاپ خاطرات، فصلنامه یاد را هم منتشر می‌کند، در آستانه فرارسیدن 14 مرداد؛ صد و دهمین سالروز صدور فرمان مشروطیت در این گفت وگو به بازخوانی مطالعات مشروطه پرداخت و از کاستی‌های مشروطه‌پژوهی سخن گفت. وی پیشتر در گفت‌وگویی که به‌مناسبت صدمین سال مشروطه انجام داده بود، از برنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی برای ترجمه بازتاب این حرکت در روزنامه‌های خارجی خبر داده بود و امروزپس از گذشت ده سال، وقتی که از وی درباره سرانجام این طرح پرسیدیم، تنها به انتشار ترجمه مطالب روزنامه تایمز در فصلنامه «یاد» اشاره کرد. او همچنین به تاراج برخی از اسناد مجلس اول گریزی زد و از تفاوت نگاه روزنامه‌های خارجی با منابع داخلی سخن گفت.

حضرت عالی چند سال پیش در گفت‌وگویی اظهار داشتید مشروطه‌پژوهی ما دچار چند آسیب و مشکل ازجمله، آسان نبودن دسترسی به منابع و اسناد، سیطره گرایش ها و فقدان روشمندی است، آیا الآن هم وضع چنین است؟
هنوز وضعیت مشروطه‌پژوهی مانند قبل است و اتفاق جدیدی نیفتاده است.

بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی قراربود بازتاب های خارجی مشروطه درچند روزنامه ونشریه مهم خارجی مانند تایمز، اشپیگل وپراودا را ترجمه ومنتشر کند، دراین باره توضیح دهید.
-بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی در یک مقطع زمانی مطالعات خود را بر اسنادی متمرکز کرد که سند تاریخی بودند، اما پیش از این به چشم سند به آن ها نگاه نمی شد؛ مانند اسناد مذاکرات مجلس شورای ملی که نمایه این مذاکرات تهیه شد. مورد دیگری که توجه ما را جلب کرد، توجه به بازتاب مسائل ایران در روزنامه های چاپ خارج بود. با مطالعاتی که در ابتدای کار انجام شد، به این جمع بندی رسیدیم که نگاه برون نگر از دیدگاه مطبوعات داخلی متفاوت است و اسنادی که نگاه برون نگر را بازتاب می دهد، اطلاعات متفاوتی را می تواند در اختیار ما قرار دهد.با همین دیدگاه موضوع ترجمه مطالب چندین روزنامه خارجی با گرایش های مختلف در دستور کار قرار گرفت و با توجه به این که نقش انگلیس در تاریخ ایران با نقش همه قدرت های دیگر متفاوت بوده، اولویت ترجمه به مطالب روزنامه های انگلیسی اختصاص یافت. در این میان روزنامه تایمز را انتخاب کردیم،  زیرا این روزنامه مادر تمام روزنامه هاست.

 آیا دربررسی بازتاب رخداد های مشروطه درروزنامه تایمزبه نکته جدیدی درباره مشروطه رسیدید؟
-بله؛ درنگاه به گزارش های روزنامه تایمز متوجه روایت دیگری ازمشروطه شدم. این روزنامه ازهمان زمان انتشارش مطالب مربوط به ایران را به صورت ها وقالب های مختلف چاپ کرده است. ما این مطالب را منتشرکردیم که به نظرم درنگاه به تاریخ معاصرایران منبع متفاوت وجدیدی است. بخشی ازاین مطالب مربوط به مشروطه است. هرچند این گزارش ها واخبارمنتشرشده است اما به دلایل مختلفی همچون مشکلات شبکه توزیع، کمترمورد توجه افراد قرارگرفته است اما اهل تحقیق درصورت تمایل می توانند به آن مطالب دسترسی پیدا کنند.دراین گزارش ها آن چه درباره مشروطه دیده می شود خیلی متفاوت ازآن چیزی است که معمولاً ما درباره مشروطه بیان می کنیم ومستند به منابعی چون تاریخ مشروطه کسروی ویا مطالبی است که ملک المتکلمین ومانند او گفته اند.اشکال مشترک همه این منابع صرف نظرازاشکال های روش شناسی ومانند آن، این است که همه آن ها طرفدار دو آتشه مشروطه اند. درواقع ما تاکنون روایت مشروطه را ازسینه چاکانش شنیده ایم واین تصویرازمشروطه دراختیارما قرارگرفته است درحالی که بازتاب مشروطه درروزنامه های خارج مانند تایمز، متفاوت ازاین برداشتی است که ما ازمشروطه ارائه می دهیم.

با توجه به کودتای رضاخان برضد مشروطه وحکومت طولانی پهلوی ها آیا دراین دوران هم روند مشروطه ستایی ادامه یافت؟
-بله؛ زیرا در دوره پهلوی ها هم تاریخ نگاری، بیشتردراختیارکسانی بود که به شکلی وارث همان نسل مشروطه بودند. رضا شاه چون خودش را درتقابل با قاجاریه می دید، مشروطه را مصادره کرد. به دلیل همین تقابل، تاریخ نگاری دوره پهلوی اساسش برسیاه نمایی دوره قاجاریه است. همین امرمشکل فهم درست مشروطه را مضاعف کرده است؛ زیرا که برمسئله هواداری، سیاست سیاه نمایی علیه قاجاریه هم اضافه شد واین دو در راستای تکمیل همدیگر قرار گرفتند وتصویر دوره قبل را بیشترتحریف کردند.

وضعیت ترجمه بازتاب های خارجی مشروطه درروزنامه های خارجی به کجا رسید؟
-مطالب روزنامه تایمز به صورت دوره ای درمجله یاد منتشرشده وهنوزهم انتشارآن ادامه دارد. فصلنامه یاد ازحدود شماره 100 به بعد انتشار بازتاب رخداد های ایران درتایمزرا آغازکرده است. هرچند قراربود مطالب چند روزنامه خارجی دیگرهم ترجمه ومنتشرشود اما توان ما همین اندازه بود. البته دنبال روزنامه پراودا چاپ مسکوهم رفتیم که ظاهراً گفتند آرشیوکاملی ازآن ندارند و همچون روزنامه های اروپایی نمی توان همه شماره های آن را یک جا پیدا کرد لکن اگریک زمانی این آرشیوهم پیدا وترجمه شود، می تواند مکمل کارما درترجمه تایمزباشد.

آیا ایراد هواداری که درمنابع داخلی مشروطه اشاره کردید درگزارش ها ومطالب روزنامه تایمزنیست؟
-درست است که هررسانه وروزنامه ای گرایش خاصی دارد اما آن چه درتایمزآمده است، یک گزارش است بدون این که ارزیابی وهواداری درآن باشد. دراین گزارش ها روایت دیگری ازرخداد های ایران ازجمله مشروطه مشاهده می کنیم. با نگاه به این گزارش ها نقطه ضعف ها و کاستی های مشروطه را بیش ازآن چه درمنابع ایرانی هست، می بینیم.
 یکی ازنقطه ضعف های مشروطه که خیلی هم برسرنوشت ومیراثش اثرگذاشته، این است که مانند بسیاری ازجنبش های ضد دیکتاتوری خود دچارخشونت شده است. اگرقاجاریه خشونت عریانی داشتند، جنبش مشروطه هم به یک خشونت پنهانی دچارشد وآن را به مردمی که دردوره قاجاریه زندگی می کردند تزریق کرد. به عنوان مثال نمایندگان اولین مجلس شورای ملی که بزرگترین دستاورد مشروطه هم بود، به این نتیجه رسیدند که برای گذرازآن دوره بحرانی ایران، کسی بهترازاتابک برای تصدی سمت نخست وزیری نیست. این انتخاب چه درست وچه خطا، حاصل عقلانیت جمعی نمایندگان دوره اول بود. با این حال هنوزمرکب امضای نخست وزیری اتابک خشک نشده بود که وی ازسوی انجمن مشروطه تبریزترور شد. قاتل او فردی به نام عباس ازاعضای این انجمن بود که علاوه براتابک، یک سرباز را هم ترور وسپس خودکشی کرد. درمرحله اول همه مشروطه خواهان، این ترور را محکوم کردند اما با قهرمان سازی انجمن های مشروطه وجوسازی هایی که انجام دادند، وقتی که دستیارقاتل را برای محاکمه دستگیرکردند، چنان هیاهویی درتجلیل عباس به راه انداختند وچنان وی را بزرگ کردند که دستگاه قضایی آن زمان جرأت نکرد، دستیارش درترور را برای محاکمه دربازداشت نگه دارد و وی را آزاد کرد.منابع مشروطه چنان قضیه تروراتابک را دراما واگرمی پیچانند که اصلاً شخص متوجه زشتی این کارنمی شود؛ درحالی که شکی درزشتی وناپسندی این خشونت نیست. این خشونت محصول جنبش مشروطه است.
ازجمله مواردی که شایسته بررسی درمشروطه پژوهی است، بازخوانی نقش همین انجمن ها درمشروطه است که نوعاً ازباکو هدایت می شدند وبه طورعمده انقلابی های روسیه ضد تزاری، هدایت گراین انجمن ها بودند؛ ازاین رو آن ها اصالت وپایگاه داخلی چندانی نداشتند.

نمونه دیگراسناد مجلس است که هنگام به توپ بستن مجلس ازبین رفته است؟
-بله این هم یکی ازکاستی هایی است که گرفتارش هستیم. در یکی از مطالب روزنامه تایمز دیدم؛ زمانی که این روزنامه گزارش به توپ بستن مجلس را منتشر می کند در بخش هایی از آن به گاری هایی می پردازد که اسناد مجلس را حمل می کردند و به قیمت ارزان می فروختند. این مسئله زمانی به طور قطعی مورد پذیرش قرار گرفت که ما به دنبال اعتبارنامه های نمایندگان مجلس بودیم که پس از هشت سال پیگیری سرانجام موفق به دریافت آن ها از کتابخانه مجلس شدیم. در بررسی اعتبارنامه های نمایندگان مشخص شد، اعتبارنامه های نمایندگان در دوره اول وجود ندارد. علت را جویا شدیم و پاسخ دادند که اعتبارنامه ها از زمان مجلس دوم موجود است، آن مقاله تایمز در واقع این مسئله را نیز برای ما حل کرد و مشخص شد که این اعتبارنامه ها کجا رفته است. در حالی که در هیچ منبع تاریخی به این اتفاق اشاره نشده بود و مقالات تایمز توانست پاسخ یک معمای تاریخی را فرا روی ما بگذارد.همچنین شب نامه هایی را که انجمن ها پخش می کردند، الان دراختیارنداریم درحالی که این شب نامه ها هویت انجمن ها را تا حد زیادی نشان می دهد. ازطرفی اطلاعیه هایی که درقتل اتابک وامثال او منتشرشد، سخنرانی های سیدجمال واعظ، که درروزنامه ای به نام «الجمال» منتشرمی شد، اگرمورد بررسی قرارگیرد، سرنخ های بسیارسودمندی درکاستی های مشروطه پیدا می شود. ازجمله آن ها همین ستایش هایی است که سیدجمال ازقتل اتابک می کند وجوانان را به پیروی ازعباس قاتل اتابک تشویق می کند . اومردم را فرامی خواند تا  درچهلم وی گل بیاورند که تلی ازگل برروی قبر «عباس آقا» پدید آمد.با تمام کاستی ها درمشروطه پژوهی، به نظرمن مشکل اساسی ما این است که کسانی که باید تجربه های مشروطیت را به نسل بعد منتقل می کردند، به جای مشروطه شناسی، مشروطه ستایی کردند. این مشروطه ستایی ممکن است دردوره ای که دوصف باهم می جنگیدند، قابل توجیه باشد اما بعد ازاین که نهضتی به پیروزی رسید، آن چیزی که به درد نسل بعد می خورد، مشروطه ستایی نیست، مشروطه شناسی است. البته یک مشروطه ستیزی هم دربرابرمشروطه ستایی شکل گرفته است که صدای آن چندان بلند نیست. این گرایش هم ضعف ها وکاستی های خود را دارد وهمه این ها به فقرتاریخ نگاری ما برمی گردد.متاسفانه ما حاضرنیستیم حتی همین ها راهم به دقت بخوانیم وسعی کنیم ازاین ها برای باز سازی نسبی فضای گذشته بهره گیریم وبه هریک ازنقطه های قوت وضعفش با هم نگاه کنیم. اگردرقاجاریه حرف های قابل دفاعی هست آن ها را ببینیم ودرمشروطه نیزاگراشکالی هست آن را هم ببینیم ودرمجموع سعی کنیم به یک جمع بندی سودمندی که تجربه های گذشته را به ما منتقل کند، برسیم. ما دراین قسمت بسیارضعف داریم.

قبول دارید که درمطالعات مشروطه، رساله هایی که علما درباره مشروطه نوشته اند، مورد توجه قرارنگرفته است؟
-درست است که این رساله ها آن طور که باید تحلیل وبررسی نشده است اما ازمنابع مفید ومثبتی است که بعد ازانقلاب اسلامی منتشرشده وازدستاورد های انقلاب هم هست.

حضرت‌عالی درمصاحبه ای اشاره کردید که نسخه امضا شده مشروطیت توسط مظفرالدین شاه هم مفقود شده ودردسترس نیست آیا چنین است؟
- قسمتی ازآیین نامه مجلس اول که ازاصناف تشکیل شده بوده، به غارت رفته ومفقود شده واین آیین نامه به طورکامل دراختیارنیست. بخشی ازاین امرمربوط به چپاولی است که موقع به توپ بستن مجلس اتفاق افتاد وبخشی هم به مسائل دیگربرمی گردد. البته ما همان اسنادی را هم که دراختیارداریم سعی نمی کنیم به صورت جامع وکامل گرد آوریم وراهی برای مطالعه آن بجوییم. درحال حاضرما بیش ازکمبود سند، گرفتارانفجاراخبارواسناد هستیم. هم اکنون اطلاعاتی که می شود دراین زمینه پیدا کرد بسیارزیاد است درحدی که خواندن همه این اسناد خود معماست که چگونه باید خوانده شود وراهکارخوانش تمام آن ها چیست؟ دراین باره می توان گفت اگر هر دانشجویی موظف شود صد تا سند بخواند، اسناد بسیاری خوانده خواهد شد که هم برای خود وی مفید است وهم برای جامعه؛ به شرطی که روش سند خوانی واستخراج مطالب تعریف شود وقبل ازنهضت سندخوانی، اقدام های زیربنایی آن آماده شود. ما نباید همه کار ها را به تأسیس موسسه محدود کنیم و ازامکانات و راهکار های دیگرغفلت کنیم. به عنوان نمونه می توان به جای سربازی رفتن تحصیل کرده ها، آن ها را در راه بازخوانی این اسناد به کارگرفت و نهضتی برای بازخوانی واستخراج مطالب این اسناد وشکل گیری یک بانک اطلاعاتی بسیارقوی ایجاد کرد که زیربنای کار های تحقیقاتی به شمارمی رود.

منبع: خراسان

انتهای پیام/