از دعوای فرامرزی بر سر جنگل‌های هیرکانی تا اجرای نادرست طرح تنفس/جنگل در حال کماست

به گزارش خبرگزاری تسنیم از ساری،‌کمتر انسانی را شاید بیابیم که پا به عرصه جنگلی بگذارد و روحش در میان حرکت ملایم نسیم در میان برگ های زیبای جنگلی آرام نگیرد.زیست بومی که متناسب با فطرت بشری سالیان دراز به قدرمت تاریخ آشتی با آدمیان دارد حال آنکه دوستی با نوع بشر حیات طبیعی او را همواره به چالشی سخت کشانیده است.

جنگل های هیرکانی شمال کشور که صاحبان فن جنگل در جهان،ایران و مازندران قدمت آن را مربوط به دوره سوم زمین شناسی عنوان می کنند به عنوان زیست بومی طبیعی از جنگل های ارسباران استان های آذربایجانی تا جنگل های خراسان شمالی کمربند سبز شمال را تشکیل می دهد و گسترش روند تخریب این موزه طبیعی تاریخ و کاهش چشمگیر سطح جنگل به ویژه در دهه های گذشته نشان از سو مدیریت در بهره برداری از "میراث کهن" دارد.

تسنیم با بررسی ابعاد مختلف اجرای طرح های جنگلداری از دوره های گذشته به بررسی چالش ها در این زمینه می پردازد و در نشستی صمیمی با رئیس جامعه جنگلبانی مازندران از محققان برجسته حوزه منابع طبیعی دکتر محمد امینی زوایای مختلف جنگل را می کاود:

مشروح مصاحبه خبرنگار تسنیم با امینی را در دفتر ساری با هم می‌خوانیم.

تسنیم:بررسی صد سال گذشته تاریخ در زمینه جنگل و جنگلداری در ایران چه چیزی را نشان می دهد ؟و اگر تاریخچه ای مدون را بر آغاز مدیریت بر جنگل ها،هم در زمینه برداشت چوب و هم حفظ این منابع ملی یادآور شویم به صورت دقیق از چه زمانی کارشناسان عملیاتی وارد این حوزه شده اند؟
کشاورزی قبل از انقلاب سیستم سنتی داشت و از نظر اقتصادی و فعالیت های مرتبط با روستا به صورت ارباب رعیتی اداره می شد.بعد از قانون ملی شدن جنگل هال و رخداد انقلاب سفید در دهه 1340 نظام های محلی تحت تاثیر این اتفاق قرار می گیرد و مصرف گرایی به جای تولید غالب شده و آنچه در این زمینه و دیگر زمینه ها رخ می داد بر مبنای سیستم واردات پیش رفته و از نظر رموز کار بسیاری از فعالیت ها در اختیار مستشاران خارجی بود.

در اثر افزایش درآمد ایرانیان بر اثر شوک نفتی در سال 1357 و تصمیم بر خرید تسلیحات نظامی در تولید مواد غذایی و کشاورزی مانند پنیر، مرغ، میوه ،کاغذ،پلاستیک و حتی محصولات چوبی وابستگی در نظام اقتصادی به وجود آمده و این سیستم وابستگی سبب شد تا مصرف‌گرایی تشدید شود و به جای فرهنگ تولیدی با وجود منابع غنی داخلی و رونق تولید متکی بر تولیدات خارجی باشیم.

رصد دهه بعد نیز پس از وقوع انقلاب و ایجاد شرایط جنگ در کشور و لزوم اجرای مدیریت بحران فرصت ها در زمینه اجرای مدیریت فراهم نبوده و مصرف گرایی نیز به دلیل تحریم و اجرای سیستم کپنی جایی برای جلوه یافتن نداشت.

با اجرای سیاست سازندگی در کشور و ایجاد شرایط رفاه رفته رفته روحیه مصرف گرایی بازگشت و یکی از اتفاقات بحث معاملات زمین رخ داد و زمین به عنوان یک کالا ارزش یافت و کم کم جاده سازی در جنگل ها به ویژه جنگل های شمال کشوربه اجرا درآمد و به دلیل آنکه حفاظت کاملی بر جاده ها ایجاد نشد دسترسی به اراضی و منابع بکر جنگلی در مناطق هیرکانی نیز حاصل شد و این مسئله تا جایی اهمیت یافت که ارزش اقتصادی زمین بالا رفته و تغییر کاربری اراضی رخ داد.

تسنیم:این روندی که به نظر می رسد باید ریشه های اوج یافتن آن را در دهه های اخیر بیشتر جستجو کنیم نیاز به مدیریت جامع دارد،از طرفی نمی توان با ورود امکانات رفاهی زندگی مخالفت کرد در این زمینه چه اقداماتی صورت گرفت؟

4 حدود هزار و300 آبادی در حاشیه جنگل های شمال وجود دارد و با دسترسی به جاده ها و امکان خدمات رسانی امکان مهاجرت فراهم آمده و فرهنگ مصرف به روستا نیز سرایت کرد و امروزه می بینیم بسیاری از اراضی کشاورزی و منابع طبیعی به ویژه در حاشیه جاده ها به اماکن تجاری و مسکونی تبدیل شده اند. شروع مدیریت علمی در جنگل های شمال ایران را باید به نزدیک دهه 40 در ایران عنوان کردچرا که سابقه بهره بردار یاز جنگل ها درشمال به حدود 150 سال قبل بازمی گردد و قراردادها در این زمینه بسته شد که در برابر مبالغی اندک چوب های با ارزش و با قدمتی دیرینه از شمال کشور به خارج انتقال می یافت و دوباره با ارزش افزوده پیدا کردن و فرآورزی چوب مجدد به ایران فروخته می شد. این روند تغییر کاربری همچنان ادامه یافت به طوریکه نوار ساحلی و جنگلی شمال ایران در دهه 50 کم کم کاهش یافته و امروز می بینیم فاصله جنگل با دریا در بسیرای از نقاط ساحلی بسیار بسیاراندک و در برخی نقاط کاملا ازبین رفته است.

تسنیم:حجم جنگل ها در گذشته و حال چه میزان بود و روند تخریب در 100 سال گذشته چه چیزی را نشان می دهد؟

در حال حاضر کمتر از 2 میلیون هکتار جنگل در نوار ساحلی شمالی داریم ولی در گذشته این میزان بیش از 3 میلیون هکتار بوده است به تدریج با اتفاقاتی که بخشی از آن بیان شد منجر به این شد که امروز برای سوخت حدود 4میلیون متر مکعب چوب سالانه در روستاهای شمالی سوخت می شود.

حدود 45 هزار کیلومترمرزمشترک اراضی زراعی و باغات با جنگل داریم و با وجود 8هزار کیلومتر جاده اصلی و فرعی و وجود میلیون واحد دامی در شمال کشور تعدا زیادی سد،خطوط انتقال نیرو،100 هزار هکتار معادن بهره برداری زغالسنگ و همچنین 42 مرکز دفن زباله احتیاج به مدیریتی جامع برای با همه عوامل از نیازهایی است که کارشناسان آن را به صورت منسجم با مسئولان ارشد مطرح می کنند.

تسنیم:در خصوص "طرح جنگلداری"چه اقداماتی انجام می شود؟

در روستاها و حاشیه جنگل ها روستاییان با فعالیت دامداری و کشاورزی زندگی می کنند و دام در جنگل ها به صورت روزانه تردد می کنندو در حوزه ای آبخیزمدیریتی اعمال می شود که نوع مدیریت را "طرح جنگلداری"می نامیم که این طرح محافظت از زمین و جلوگیری از تصرف،وحفاظت از جنگل،درختان،خاک جنگلی،حیوانات مورد توجه قرار می دهد و همه عواملی که می تواند عرصه منابع طبیعی را تهدید کند به وسیله یکسری از جنگلبانان محافظت می شود واین روند حفاظت از قرقبان شروع شده و به ادارت منابع طبیعی متصل اند که به محض رویت تخلف گزارش را در مسیر قضایی قرار می دهند و به همین دلیل حضور آنان بسیرا ارزشمند است.
تسنیم: طرح جنگلداری یا به نوعی مدیریت بر جنگل ها در این زیست بوم طبیعی و کهن تا چه اندازه انجام می‌شود؟

مبادله علمی و تجربه همواره نکته مهمی بوده که مورد تاکید مقام معظم رهبری نیز قرار دارد ولی همواره عوامل مختلف اقتصادی،روابط سیاسی، و ... در اجرای مناسب طرح حها و برنامه ها تداخل داشته است ،در وضعیتی که ما قرار گرفتیم 45درصد مساحت جنگل های شمال دارای طرح جنگلداری است و55درصد طرح نداشته است که از روز اول در حال استراحت و تنفس بوده اند.

تسنیم:بیشتر در کدام قسمت ها طرح اجرا شد؟
بیشتر در غرب مازندران،بخش هایی از گلستان و گیلان

تسنیم:طرح هایی که تهیه کردید چه روندی را تاکنون طی کرده؟اصولا کارشناسان خبره و صاحب نظر جنگل بر چه مباحثی اتفاق نظر دارند؟

طرح هایی که تهیه شد از سال 1335 تاکنون حدود 60 سال روند تحول فنی،علمی و برنامه ریزی را طی کرد و این روند روندی تکاملی بوده است گرچه در ابتدا روند امکانات دسترسی به جاده ها و یا دسترسی به ماشین آلات کم بود و یا کارخانه های جانبی همگام با صنعت چوب رواج نداشت اما طرح هم تهیه نشده بود و این روند در قبل از انقلاب و همچنین دهه اول که کشور در شرایط جنگ قرار داشت اینگونه بود اما بررسی ها نشان می دهند که با تشکیل وزارت منابع طبیعی و ایجاد شرایط مناسب در تخصیص اعتبارات و نیروی انسانی برای آموزش امکان ایجاد موسسات تحقیقاتی و دانشگاهی فراهم شد و ذخیره علمی و کارشناسی در دهه های بعد ایجاد شد.

در دوره انقلاب اسلامی و اواسط دفاع مقدس فرصت پایش جنگل و آماربرداری سراسری جنگل های شمال کشور فراهم شد و نتایج اینکه لازم است برای توسعه جنگلداری دام از جنگل خارج شود تا قدرت ترمیم و بازسازی برای جنگل وجود داشته باشد چرا که دیگر جنگل با توجه به شرایط نامناسب تخریب و تصرف اراضی جنگلی به صورت طبیعی قادر به بازسازی نخواهد بود.

تسنیم:بنابراین بسته حمایتی در حمایت از جنگل طرح ریزی شد؟

بله،بسته به شدت صدمه و فاصله صدمات زمان برای ترمیم نیاز است و در گام اول جنگل ها به ویزه جنگل های هیرکانی به دو قسمت طرح های انجام شده و نشده تقسیم بندی شد. در قسمت هایی که طرح اجرا شد سن درختان بالا بوده و و در حال حاضر 55درصد درختالن جنگل های شمال کشور از میانسالی عبور کرده اند و لازم است تا کمک انجام شود و به تریج جای خود را به درختان جوانتر بدهند و با حفظ تنوع گونه های طبیعی در قسمت هایی که طرح اجرا کرده ایم سرعت جوان کردن زیاد بوده و میزان برداشت چوب بیشتر شد به گونه ای که سالانه حدود 2 و نیم میلیون متر مکعب در سال هم این برداشت صورت گرفت.

تسنیم:این میزان مصادف با چه سال هایی است؟

سال های 60 تا 75

تسنیم:در آن سال هال واقعا به این اندازه از برداشت چوب از جنگل های هیرکانی نیاز داشتیم؟

خیر، سرعت جوان کردن به علت نبود تجربه جنگلداری زیاد بود و بعد از سال 75 تصمیم بر این شد تا میزان برداشت کاهش پیدا کند و به تدریج این کاهش صورت گرفت تا اینکه در سال 1390 به 700 هزار متر مکعب رسید به گونه ای که یک چهارم بر داشت کاهش یافت و امروز این میزان به 300 هزار مترمکعب رسیده است.

تسنیم:پس تفاوت معناداری در زمینه میزان ارزش استحصال چوب های قدیم با جدید وجود دارد هم از نظر قدمت و هم از نظر دیرینه شناسی؟

در گذشته اکثر چوب های استحصالی با ارزش تجاری بالا بود و الان 90 درصد چوب ها،چوب های شکسته است و قابلیت اقتصادی بالایی ندارد بنابر این مساحت تحت پوشش طرح جنگلی(جنگل کاری،حفاظت ،عملیات پرورشی،خروج دام) را افزایش یافت و همزمان با این مقدار برداشت هم کاهش یافت و با آمار برداری تعیین ظرفیت می شود.در حال حاظر جنگل را زیر پوشش برنامه در می آوریم تا از همه جنگل حفاظت انجام شود در حالیکه در گذشته به دلیل وجود دام دانگ گفته می شد.
تسنیم:در کل آیا اجرای طرح خروج دام از جنگل به نفع جنگل بود با توجه به وجود برخی نارضایتی ها در این زمینه ؟

طرح جنگلداری و دامداری با هم تجمیع نمی شود ولی روش اجرا نباید به صورت کنونی باشد که دامدار به خارج از جنگل برود چرا که این شیوه مقدور نیست و دامدار به بیرون نمی رود و همه عرصه ها نیز اشغال شده است و پیشنهاد می تواند این باشد که دامدار دام متحرک نداشته باشد و دام های اصلاح نژاد شده در جنگل پرورش پیدا کند چرا که دام های معمولی روزانه 2لیتر شیر می دهد و بنا بود تا در این زمینه در گذشته دولت مصوبه ای داشته باشد تا خوراک دام توسط کشاورزی تامین شود و وابستگی خانواده دامدار به جنگل از نظر تامین معیشت کاهش یابد. که تاکنون تحولی در این زمینه رخ نداده است.

تسنیم:با این روند در واقع هنوز مدیریت جامع صورت نگرفته و جنگل همچنان تصرف می شود؟

بله الان شاهد وقوع رخداد هایی هستیم و برای اعمال حاکمیت دولت،قرار شد تا طرح حدنگاری(کاداستر)پیاده شود تا مرز جنگل و مرتع با علائم زمینی تثبیت شده و با پایه های بتنی قوی علامتگذری شودو بر این اساس نقشه برداری در 45 هزار کیلومترانجام بگیرد که این هم تاکنون رخ نداد و در نتیجه هنوز به قرقبان متکی هستیم تا در زمینه تصرف،آتش سوزی وچرای دام قاچاق چوب و وقوع هرگونه واقعه اطلاع دهد که این خود نوعی آسیب به شمار می آید و اگر قرقبان نداشته باشیم فردی متوجه تصرف نمی شود و در این زمینه لازم است از نیروهای مردمی استفاده کنیم و باید حتما ضابط دادگستری باشد و با تنظیم شکایت به لحاظ قانونی ایجاد کرد.

تسنیم:سیاست هایی که می تواند اتخاذ شود و به عنوان یک پشتوانه قانونی قوی باشد چه اندازه مثمر ثمر خواهد بود؟
لازم نیست قانون جدید بنویسیم چون از گذشته به آن پرداخت شده است برنامه صیانت از جنگل های شمال از سال 1382 و با مصوبه دولت در سال 1392 و قانون افزایش بهره وری 3 عاملی است که اصل پنجاهم قانون اساسی و فرمایشات مقام معظم رهبری در خصوص حفاظت از جنگل ها و محیط زیست تضمین می کند و اگر این اجرا شود برای صیانت از جنگل ها در ابعاد مختلف کافی است چرا که همه ساز وکارها دیده شده و با اجرای قانون می توان از تخریب جنگل های هیرکانی نیز جلوگیری کرد و اشتغال هم رخ می دهد.

تسنیم:نقش مهم و اثر گذار مردم در این زمینه تا چه اندازه می تواند مورد توجه قرار بگیرد؟

در مسئله حفاظت مردم می توانند مشارکت کنند آماربرداری ها در مطالعات جنگل هر10 سال یکبار باید تکرار شود در جنگل مکانیزاسیون به نیروی انسانی متکی است و در بحث مطالعات هم می گنجد و زمانی که برآورد اکولوژیکی صورت گیرد در کنار این مبحث اشتغال در زمینه پرورش زنبور،پرورش قارچ های خوراکی و دارویی،گل و گیاهان طبیعی و دارویی،پرندگان زیبای جنگلی و پرورش وحوش را می توان توسعه داد. مشاغلی که تاکنون به آن کمتر توجه شده است.

تسنیم:چرا در استان های شمالی که از نعمت خدادادی جنگل بهره برده اند چندان در زمینه توسعه منابع طبیعی و یا کشاورزی استفاده ای نمی شود؟
در استان هایی که از منابع آبی به میزانی که بتوانیم استفاده کنیم و علیرغم اینکه در کشور با کمبود منابع آبی هم روبرو هستیم به جای اینکه دائم معادن را توسعه دهیم و خام فروشی کنیم و یا به جای اینکه صنایع غیرمرتبط در آبخیز شمال ایجاد کنیم از پتانسیل آب و از قدرت آب در زمینه تولید برق و یا تولید محصولات کشاورزی و غذایی استفاده کنیم می توانیم بسیار در مسیر تولید و خودکفایی و اقتصاد مقاومتی قرار بگیریم.
باید بررسی های ظرفیت شناسی صورت بگیرد و برآورد توان اکولوژیکی جنگل صورت پذیرد و در قالب طرح جنگلداری اجرا گردد تا نوع،مدیریت دوره و نحوه فعالیت تعریف شود و برای همه عرصه های جنگلی شمال کشور طرح جنگلداری که مفهوم طرح حاکمیت و مدیریت سرزمینی را دارد تهیه و اجرا کنیم همراه با اجرای قانون و به تبع آن اشتغال نیز ایجاد می گردد.

تسنیم:آیا زنجیره های حمایتی انسانی برای حفاظت از جنگل های هیرکانی تشکیل شده است؟

خیلی کم در این زمینه کار شده است و بیشتر شعارها در این خصوص احساسی است و بحث جنگل در جامعه بیشتر احساسی در حال طرح است در حالیکه فن و علم جنگلداری یک علم تخصصی است و متخصصینی برجسته در این حوزه داریم .در پرورش جنگل یک توالی داریم تا از بذر تا پرورش به طول می انجامد به صورت طبیعی در جنگل های دست نخورده که انسان دخالت نکند دوره توالی ممکن است تا 300 سال روند طبیعی را طی کند ولی در جنگل های شمال جایی بدون انسان با منافع اقتصادی اش را نداریم و به همین دلیل جنگل نمی تواند خودش به حالت طبیعی برگردد.
در اجرای نظریه های علمی و عملیاتی حمایتی از جنگل اقدام کارساز چه اقدامی می تواند باشد ؟
اگر عوامل منفی و بازدارنده را برداریم می توانیم در مورد درست بودن نظریه علمی قضاوت کنیم.در جنگل های شمال رویه مدیریت متمرکز(دانگ بندی)و جنگل شناسی کلاسیک می تواند مثمر باشد اگر شرایطش که نبود دام،حذف دام و یا جابجایی دام رفع شود نظریه قابل تحلیل است.پس باید شرایطی را آماده کنیم . و الان در جنگل های شمال نظریه ای قابل اجرا نیست چرا که حفاظت کامل نیست.
هر نظریه ای همچون استراحت و تنفس اگر بخواهد پیاده شود دام به عنوان تهدید حضور دارد و علاوه بر این جاده ها باید حفاظت شود و لازم است مرز عرصه های زراعی و باغی تثبیت شود و دامسراها کنترل شود و قاچاقچی هم نباشد.
تسنیم:بررسی ابعاد علمی از یکسو اما،چطور تاکنون در این زمینه وفاق و همدلی ایجاد نشده است؟
در این زمینه باید افراد وابستگی های سیاسی و اقتصادی نداشته باشند و معتقد به منافع ملی و جامع نگری باشند .در زمینه جنگل رشته ای تخصصی فراوانی داریم در کشورهای خارج بیش از این رشته ای تخصصی وجود دارد باید اهالی فن صحبت کنند،وقتی حفاظت محیط زیست با جنگلداری تجمیع می شود تراکم نظرات صورت می گیرد و لازم است توسط افراد زبده نظرگیری شود.
ما نمی توانیم به روستاییان بگوییم چوب برای سوخت و تامین نیاز خانواده شان برندارند باید سوخت جایگزین تخصیص یابد و بعد برخورد قانونی صورت بگیرد.مصوبه سال های گذشته که بر ارائه سوخت تاکید دارد لازم است به اجرا درآید رساندن سوخت،اجرای طرح حدنگاری،استفاده از مشارکت مردم،ایجاد اشتغال برای حاشیه نشینان همه و همه باید در کنار هم دیده شود.
وضعیت جنگل ها در بعضی مکان ها خوب و در برخی مناطق بحرانی است در برخی مناطق کوبیدگی خاک وجود داردو بذر نمی تواند در خاک قرار بگیرد.حال باید دید آیا بذر با قوه نامیه وجود دارد؟و در برخی مناطق باید بذرپاشی کنیم.و مطالعات باید در این زمینه صورت بگیرد تا لکه های بحرانی مشخص شود.ایجاد شرایط زیستی برای برخی درختان مانند بلوط که در زیر پایه درخت مادری رشد می کنند نیاز است و همه این شرایط باید به صورت کامل دیده شود.
تسنیم:با این تفاسیر به نیروها و امکانات هم نیازهست؟
درست است و به همین دلیل اشتغالزایی به همراه دارد. باید مطالعات سرزمینی در حوزه جنگل های هیرکانی صورت بگیرد و برای جنگل فکر شود تا در سایه اجرای عملیات قرار بگیرد.شرایط حفاظت احیا و توالی انجام بشود و با این شرایط است که می توان جنگل را حفظ کرد وبرای کشور تولید داشت.
تسنیم:برخی این پیگیری های منسجم را به ویژه در حوزه هایی ملی مانند منابع طبیعی دلواپسی می دانند اصولا پیگیری ها به ثمر هم می نشیند؟
بنا به حکمی که رهبری همواره در سخنان خود تاکید دارند کمک می کنم و به نقد در مجامع عمومی می پردازم و همه توان و سعی بر اینست با کمک دولت کار را پیش ببریم گام بعدی کمیسیون های زیربنایی هیئت دولت است و ادله های مختلف ارائه شد اما تاکنون هیج توجهی نشده است.
تسنیم:نظر شما در زمینه تلاش ها برای ثبت جهانی جنگل های هیرکانی چیست؟با توجه به اینکه در این زمینه تلاش هایی از سوی برخی دیگر کشورها شده است؟
ثبت جهانی جنگل های شمال کشور تعهدات غیرقابل عمل را ایجاد می کند و زمانی که تعهد به اجرای اقداماتی کنیم و انجام نشود مشمول تحریم خواهیم شد و در این صورت بهانه ای به دست دشمنان می دهیم. زمانی که نمی توانیم خروج دام انجام دهیم،زمانی که تامین کامل و بی دغدغه سوخت جنگل نشینان صورت نمی گیرد و زمانی که ثبت مرز جنگل صورت نگرفته است و در ثبت جهانی لازم است این مسئله مد نظر قرار بگیرد در این شرایط برخی مسئولان اعلام کرده اند به دنبال این موضوع هستند و ما باید به دنبال راه حل مشکلات باشیم و به اشتغال موجود پایداری دهیم و نباید بگوییم ما مسئول اشتغال نیستیم و این هنر حفظ حاکمیت است.
در این زمینه لازم است افرادی که سال ها کار تحقیقاتی آموزشی کرده اند و افرادی که صلاحیت های لازم را داشته باشند نظر دهندو در مجموع افراد جامع الشرایط ،متعهد،جامع نگر در این مسیر نظردهی کنند و با جنبه های احساسی برخورد نکنند.
و در پایان گفتگو :تعهد واژه ای که اگر به دستی صرف شود خود به تنهایی حافظ منافع ملی و زمینه ساز پیشرفت و تعالی خواهد بود.

مصاحبه از سمیه فقیه

انتهای پیام/