"قنات قصبه" و "یخدان کوثر"؛ سفر به اعماق تاریخی در دیار بهلول گنابادی+تصاویر

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهد مقدس، گناباد در 276 کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد. آب و هوایش بیابانی گرم و خشک است و اهالی‌‎اش در بخش کشاورزی و صنایع وابسته بدان فعالیت می‌کنند. بنای این شهر را به شاهان هخامنشی نسبت می‌دهند و چنان که می‌دانیم در دوران سلجوقی و خوارزمشاهی (سده پنجم تا هفتم هجری) شهر آبادی بوده است.

در دوره صفویه (سده دهم تا دوازدهم هجری) گناباد صحنه نبردهای دامنه‌دار صفویان و ازبکان بود و در همین دوره گسترش و آبادانی چشمگیری را تجربه کرده. در آغاز سده سیزدهم نیز ایل شیبانی بر گناباد تسلط یافت و در این منطقه ساکن شد.

معروفیت گناباد در دوره اخیر بیشتر به سبب وجود فرقه‌ای از صوفیان ایران است که به «نعمت‌اللهی گنابادی» شهرت دارد و خود شعبه‌ای از فرقه بزرگ «نعمت‌اللهی» است. نورعلیشاه، صالح علیشاه و رضا علیشاه از اقطاب بزرگ فرقه گنابادی هستند. مهم‌ترین دیدنی‌های گناباد را می‌توان این‌گونه وصف کرد:

مسجد جامع گناباد

مسجد جامع گناباد طبق کتیبه آن در سال 609 هجری قمری یعنی پایان دوره خوارزمشاهیان ساخته شده است. آنچه بدین مسجد اعتبار خاصی بخسیده، کتیبه کوفی، آجرکاری‌های ظریف و ساختمان محراب آن است.

امام‌زاده سلطان محمد عابد

سلطان محمد عابد را بنابر روایتی برادر امام رضا(ع) و به روایتی دیگر عموی آن حضرت و فرزند امام جعفر صادق(ع) می‌دانند. مزار این امام‌زاده در منطقه کاخک در 24 کیلومتری جنوب گناباد قرار دارد.

مطابق شواهد موجود ساختمان امام‌زاده سلطان محمد عابد در پایان دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره تیموری و صفوی مرمت شده است. کتیبه موجود در بنا به خط «علی‌رضا عباسی» خوشنویس بزرگ عصر صفوی است که تاریخ 980 هجری قمری (دوره شاه تهماسب اول) را دارد.

روستای بیدخت

روستای بیدخت که در محدوده شهرستان گناباد قرار گرفته، از نظر جاذبه‌های طبیعی، آثار تاریخی و اماکن زیارتی حایز اهمیت بسیار است. علاوه بر طبیعت زیبای روستا، بقعه‌ای به نام «بقعه سلطانی» در آ« جای دارد که مدفن چند تن از صوفیان نعمت‌اللهی از جمله «ملا سلطانعلی شاه گنابادی»، عارف و مفسر بی‌مانند شیعه، صاحب مهم‌ترین تفسیر عرفانی به نام «بیان‌السعادة» و « صالح علیشاه» است.

این بقعه با معماری زیبا و چشم‌نواز خود، حجره‌هایی نیز برای اقامت مسافران دارد. «مسجد جامع بیدخت» که در پایان سده دوازدهم هجری ساخته شده از دیگر آثار تاریخی روستای بیدخت است. غار بیدخت در رشته کوه‌های کالاری نیز در زمره جاذبه‌های طبیعی بیدخت قرار می‌گیرد. بدنه این غار از سنگ مرمر مرغوب شکل گرفته است.

روستای گیسور

روستای گیسور در 72 کیلومتری شمال‌شرقی گناباد قرار دارد و آثار تاریخی زیادی را در خود جای داده است. قدیمی‌ترین این آثار آتشکده‌ای است متعلق به دوره پیش از اسلام و معروف‌ترین اثر نیز آرامگاه «جغتین گیسور» است.

این آرامگاه به یکی از خوانین یا امرای مغول اختصاص دارد و در دوره ایلخانی (سده هفتم و هشتم هجری) ساخته شده است. چند قلعه باستانی به نام‌های «دختر شوراب»، «قبر پیران ویسه» و «پشن» دیگر آثار تاریخی روستای گیسور را تشکیل می‌دهند.

امام‌زاده احم یا مزار بیمرغ از آثار دوره صفویه و منسوب به برادر امام رضا(ع)؛ مسجد جامع بجستان از دوره تیموری و مسجد جامع کاخک که در دوره صفویه ساخته شده، در زمره دیگر دیدنی‌های شهرستان کناباد قرار می‌گیرند.

منزل شیخ محمد تقی بهلول گنابادی

شیخ محمد تقی بهلول گنابادی کودکی و نوجوانی علامه بهلول گنابادی ، در روستای بیلند شهر گناباد به سال 1279 متولد شد . در کودکی به مکتب پدرش رفت و هشت ساله بود که حافظ کل قرآن شد. سپس به تحصیل علوم قدیمه پرداخت و دوره‌هایی چون شرح لمعه، مطول تفتازانی و حاشیه را نزد پدر گذراند.

در همین دوران در مجالس روضه‌خوانی شرکت می‌کرد و به گفته خودش، در کودکی برای زنان منبر می‌رفت .در 27 سالگی برای تکمیل دروس حوزوی به مشهد رفت و از محضر آیت‌الله حسین قمی درس گرفت. نخستین برخورد سیاسی او بر هم زدن مراسمی بود که در اول محرم به مناسبت حضور همسر رضاشاه و امان‌الله خان پادشاه افغانستان در باغ ملی سبزوار بر پا بود. به این ترتیب تحت تعقیب عوامل حکومت پهلوی قرار گرفت و پیاده رهسپار قم شد و سپس به کربلا رفت پس از بازگشت از کربلا.

مهم‌ترین حرکت سیاسی بهلول پس از اقدامات رضاخان در جهت فرنگی مآبی به وقوع پیوست. دستور رضاخان برای برسرنهادن کلاه شاپو و برداشتن حجاب، با مخالفت روحانیون مواجه گشت.

روحانیونِ مشهد نیز با تجمع در منزل آیت‌الله یونس اردبیلی، تصمیم به فرستادن نمایندگانی برای مذاکره با رضاخان گرفتند و آیت الله حسین قمی به این منظور انتخاب شد . وی که رهسپار قم بود با توقف در باغ مهراج‌الملک شهر ری بازداشت و ممنوع الملاقات شد.به دنبال انتشار این خبر در مشهد ، مردم با تجمع در مسجد گوهرشاد، خواستار آزادی آیت الله قمی شدند.

از سویی بهلول نیز در شهر فردوس علیه حکومت سخنرانی کرد. پس از فرار از دست مامورین شهربانی فردوس با کمک آقا نجفی (از علمای فردوس) به مشهد رفت و پیش از دستگیری توسط مامورین شهربانی، توسط ماموران در یکی از حجره های صحن مطهر زندانی شد.

مردم که از این ماجرا اطلاع یافتند به کمک نواب احتشام رضوی وی را آزاد کردند و او نیز با رفتن به روی منبر ، سخنان تندی را علیه حکومت ایراد کرد . بهلول در شب 20 تیر 1314 دوباره برای آگاه سازی مردم به منبر می رود و همراه نواب احتشام و شیخ حسین اردبیلی سخنانی را ضد دستگاه رضاخان بیان می کند .سرانجام در ساعت 21 استاندار و فرمانده ی لشکر مشهد به مسجد می ریزند و با مسلسل و تفنگ به قتل عام مردم اقدام می کنند.

وی پس از واقعه مسجد گوهرشاد به علت تحت تعقیب بودن به افغانستان گریخت. در آن جا نیز دست از مبارزه سیاسی برنداشت و به همین علت به زندان افتاد و مدت 30 سال را در اسارت گذراند. بهلول پس از یک سال و نیم دیگر اقامت در مصر برای دیدن خواهر و مادرش به نجف رفت و پس از دوسال و نیم اقامت در کنار حرم امام علی(ع)، به ایران بازگشت و همان زمان توسط نیروهای حکومت پهلوی دستگیر شد.وی در سال های بعد از انقلاب اسلامی ایران، در خراسان سکونت داشت و به وعظ، هدایت و راهنمایی مشغول بود.

وی علاوه بر تسلط بر ادبیات عرب و تاریخ انبیا، اشعار نغز و طنز نیز می‌سرود و گفته می‌شود 200 هزار بیت سروده و 50 هزار بیت نیز از شاعران دیگر حفظ بوده است. علاوه بر این در زمان حیاتش، شاهدی زنده از تاریخ صدساله ایران بود. بهلول با وجود کهولت سن همواره به ورزش‌هایی مانند شنا، کوهنوردی و پیاده‌روی می پرداخت.او همواره به کمک به مردم می‌شتافت.

در آخرین روزهای عمر خود، برای کمک به زلزله‌زدگان بم به آن‌جا رفت که بر اثر برخود با تیرآهن و آجر به زمین خورد و سرش آسیب دید. پس از این حادثه مدتی در بیمارستان خاتم‌الانبیا تهران بستری بود.محمدتقی بهلول سرانجام در روز جمعه 7 مرداد ماه 1384 پس از 105 سال زندگی، درگذشت و پیکر او بعد از تشییع در تهران، مشهد و تربت حیدریه در روز 12 مرداد در گناباد دفن شد. اکنون آرامگاه وی که در ورودی شهر گناباد قرار دارد، پذیرای بسیاری از اهالی علم و ادب است.

منزل شیخ محمد تقی بهلول گنابادی بنایی است مستطیل شکل با ابعاد 25در 15 متر است که در راستای شمال شرقی وجنوب غربی ساخته شده است و ارتفاع آن از سطح زمین 3متر و نیم است که شامل دو بخش تابستان‌نشین و زمستان نشین است.

 از جمله فضاهای اصلی این بنا میتوان حوضخانه اشاره کرد که در ضلع شرق خانه قرار دارد و دارای 8 ضلعی در وسط است و سقف آن به صورت شمسه هشت پراز مربع به دایره اجرا شده است . حوضخانه دارای پلان صلیبی شکل با دهانه مساوی وطاق جناقی به عمق  2متر و بیست سانت در ضلع شمال غربی آن است و در بالای آن بادگیر قرار دارد که به عنوان نشیمن تابستان از آن استفاده می‌شود.

یخدان کوثر

این اثر معماری در حدود 4 کیلومتری شمال شرقی بیدخت در مجاورت روستای متروکه کوثر در میان اراضی کشاورزی واقع است. بطور کلی یخدان کوثر ا سه بخش دیوار شرقی و غربی جوی مخصوص و محل جمع‌آوری یخ‌های ابتیاع شده شکل گرفته است. دیوار این یخدان از خشت و چینه ایجاد شده و در پشت آن نیز جوی قرار داشته است. که در داخل آن انباشته شده و در شبهای سرد زمستان به یخ تبدیل می شد. پس از آن یخ ها که بیشتر بصورت لایه لایه بوده است به چال یا محوطه نگهداری یخ منتقل می‌شد.

 برای جدا ماندن لایه‌های یخ از همدیگر از کیسه‌های کاه استفاده می‌شد. پوشش محوظه یخ در یخدان کوثر به گونه‌ای است که در ابتدا قاعده مخروطی آن با قطر بیشتر بوده و هر چه به انتهای مخروط نزدیک می‌شوید از دایره کاسته شده تا به راس آن منتهی می‌شود. در حاشیه بخشی از دیوار مکانی برای یخدان‌بان قرار داشته است.

قنات قصبه

قنات قصبه گناباد به عنوان یکی از پدیده‌های شگفت انگیز دست ساخته انسان در طول تاریخ و نمادی از هم‌نوایی بشر با طبیعت توجه بسیاری از مورخان و پژوهشگران را بهخود جلب کرده است. این قنات از میانه اراضی کوی شرقی گناباد از محلی معروف به «برج علی ضامن» در داخل رسوب‌های ریز دانه آغاز شده و از هفت کانال متصل به هم شکل گرفته است. بر اساس آخرین مطالعات طول این قنات 33 هزار و 113 متر و تعداد چاه‌های آن متجاوز از 470 حلقه و عمق مادر چاه آن نیز حدوداً 280 تا 300 متر است.

ناصر خسرو قبادیانی نخستین کسی است که در سفر نامه‌اش به توصیف این قنات پرداخته و عمق چاه آن را 700 گز و طول آنرا چهار فرسنگ ذکر نموده است و آن را نیز به کیخسرو نسبت داده است.

فضای داخلی قنات دارای کانال‌های و تونل‌های اعجاب انگیزی است که با بررسی‌های انجام یافته بر روی آن حفره‌هایی مشخص شده ظاهراً این قسمت‌ها برای قرار دادن چراغ و پینه‌سوز و وسایل روشنایی به کار می‌رفته است.

درحال حاضر میزان آبدهی این قنات 150 لیتردر ثانیه است. این پدیده می‌تواند با ارائه طرح مناسب به مکان توریستی بسیار جذاب ودیدنی تبدیل شود. قطعه سفال‌های پراکنده در اطراف دهانه چاه‌ها حاکی از این است کهرشته قصبه در واقع کانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و در پی آن رشته‌های دیگری در مواقع خشک سالی ایجاد شده است. قنات قصبه گناباد به عنوان منطقه نمونه گردشگری به تصویب رسیده است.

انتهای پیام/