آمل شهری ۳ هزار ساله در تاریخ ایران/ شهری به نام نخستین پایتخت علویان و مرکز اشکانیان

به گزارش خبرگزاری تسنیم از آمل، زمانی از جاده پرپیچ و خم هراز به قصد سفر استان مازندران دارید وارد شهری می‌شوید که به عنوان شریانی‌ترین شهر اتصالی پایتخت کشور و استان مازندران شناخته می‌شود.

آمل شهری که در جلگه مازندران و در دو سوی رود هراز با ارتفاع 76 متر از سطح دریا در 52 درجه و 21 دقیقه طول شرقی و 26 درجه و 25 دقیقه عرض شمالی و در فاصله 70 کیلومتری غرب ساری مرکز استان، 18 کیلومتری جنوب دریای مازندران و 6 کیلومتری شمال دامنه کوه البرز و 180 کیلومتری شمال شرقی تهران قرار دارد.

شهری که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران، قطب صنعت و قطب فرهنگی استان مازندران، پایتخت برنج ایران، یکی از قدیمی‌ترین مراکز یکجانشینی، از شهرهای مهم ترابری، کشاورزی، گردشگری و صنعتی ایران و از مهمترین شهرهای مرتبط به علم در تاریخ است.

پیشینه این شهر به زمان آماردها بر می گردد و در تاریخ نوشتاری نیز مانند شاهنامه از مراکز مهم اتفاقات بوده است. آمل در زمان زیاریان، علویان پایتخت ایران و در زمان اشکانیان یکی از مراکز ایران بوده است.

این شهر به بام ایران، شهر عرفا و فیلسوفان، شهر هزار سنگر و اولین شهر علویان معروف است. واژه آمل، حرف «آ» در زبان ایرانیان قدیم کاربرد «ضد» داشته و «مُل» به معنی مرگ و «آمل» ترکیبی از ضد مرگ مانند امرداد و مرداد است. آمل به معنی بی مرگ است یعنی تو را مرگ مباد. هفت شهر، آمرداد، آموی و آمله نیز دیگر نام‌های آمل در طول تاریخ بوده است.

بام ایران اشاره به دماوند است که در بخش لاریجان شهرستان آمل قرار دارد. همچنین آملی به عنوان دروازه ورود شمال ایران نیز شناخته می‌شود. بر روی سکه‌های ساسانی، نام شهرهایی که سکه در آن‌جا زده شده با علامت اختصاری مشخص شده است، اِم علامت شهر آمل بوده است.

در طول تاریخ به خصوص در دهه اخیر کاوش‌های زیادی بر روی تپه‌ها و منطقه‌های مختلف از جمله تپه قلعه کش و روستای بلیران صورت گرفته است. همچنین کاوش‌های جدیدی در شهر قدیم آمل در سال 1394 در حال انجام گرفتن است در این کاوش‌ها به دست آمده است که آمل اولین کانون ذوب آهن ایران بوده است. در اولین کاوش‌ها آثاری همچون پیکره حیوانی، ابزار سنگی، ظروف خاکستری و همین‌طور یک تدفین انسانی، ظرف خاکستری و یک دستبند نقره‌ای از دوران و عصر برنز، مس‌سنگی و آهن به دست آمد.

وجه تسمیه و تاریخچه

نام یکی از اقوام ساکن کرانه جنوبی دریای مازندران آمارد بوده‌ است. نام شهر آمل در مازندران را دگرگون ‌شده نام آمارد دانسته‌اند. واژه آمل که گونه دیگر آن آموی است، احتمالاً از قبیله باستانی (آ) مردها یا (آ) ماردها گرفته شده‌ است. مورخان باستانی غربی نام این قبیله را مردی یا آمردی آورده‌اند. آماردها قومی نیرومند و جنگجو بوده‌اند و ناحیه فعلی آمل را به عنوان مرکز خود انتخاب کرده و نام خود را بر آن نهادند و بعدها واژه «آماردها» به سبب کثرت تلفظ به آملد، آمرد و «آمل» بدل شد.

همچنین وجه تسمیه این شهر به سبب بنیان‌گذارش «آمله» نیز می‌تواند باشد، چنان‌که در تاریخ طبرستان ابن اسفندیار آمده است و در جای دیگر پیرنیا می‌گوید:" این قوم مهاجر بادیه نشین بوده‌اند که به تاخت تاز در اراضی اقوام دیگر می‌پرداختند و به روزگار کوروش تا حوالی ماد پراکنده شده بودند، آمردها در حدود سه هراز سال پیش از میلاد نیز در حال پیدا کردن سرزمین بوده‌اند." در اطلس شناسی آمده است، آمل از سرزمین‌های قدیمی بوده و دیرینه‌گی آن به درازای بلندی می‌رسد و مردمانش از آمردها هستند که اولین قوم در کنار دریا پارس‌اند.

مسجد جامع آمل، بنایی تاریخی در دل بازار

مسجد جامع آمل یکی از مساجد قدیمی و تاریخی این شهرستان است که در بازار قدیم یا کاردگر محله آمل واقع شده است به گونه‌ای که همه کسبه بازار از این بنا تاریخی برای اقامه نماز استفاده می‌برند.

بنای اولیه آن مربوط به قرن‌های اولیه اسلامی است. این مسجد ازمساجد جامع قدیمی ایرانی است که طبق منابع ذکر شده از سال 1106 به دستور شاه سلطان حسین صفوی ساخته شده و بعد از گذر از زلزله و آتش‌سوزی کماکان پابرجاست.

مَقدِسی در کتاب خود به دو مسجد در شهر آمل اشاره کرده است، جامع عتیق، در کنار بازار و جامع دیگر در نزدیک آن. وجود دو مسجد جامع در این شهر از دیگرمنابع نیز استنباط می‌شود. ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان آورده است که ابراهیم بن عثمان بن نهیک در سال 177، در زمان خلافت هارون الرشید، این مسجد را بنا کرده است، و در جای دیگر، عثمان بن نهیک، پدر ابراهیم را بانی مسجد خوانده است. او در توصیف ساختمان این مسجد آورده است، "چون عمارت تمام شد و خواستند تا قبله پدید کنند، چهل شبانه روز باران بود. وضع و تعیین به حقیقت میسر نشد، به حدس و تخمین فرو نهادند."

در کتاب از آستارا تا استارباد آمده که امروزه در مسجد جامع آمل محراب مستقیم (منطبق بر محور بنا) است، ولی نمازگزاران به سمت راست منحرف می‌شوند، و این انحراف ظاهراً به همان سبب است که ابن اسفندیار درباره مسجد ابراهیم بن عثمان بن نهیک یادآور شده است.

بنای کنونی مسجد دارای صحنی مربع شکل است که در چهار جهت آن، بناهایی قرار دارد. شبستان جنوبی و شمالی هر کدام 6 فیلپا و شبستان‌های شرقی و غربی هرکدام 9 فیلپا در میان دارند. بناهای چهار طرف حیاط، دو طبقه است و مأذنه مسجد را از سطح زمین ساخته‌اند. این مسجد در دوره قاجار بازسازی و تعمیر شده است. در راهروی مسجد، لوحه‌ای سنگی متضمن فرمانی از شاه سلطان حسین صفوی و مورخ 1106 هجری قمری نصب شده است .

این بنا یک بار در اثر زلزله تخریب و در سال 122 به دست آقا علی اشرف مشایی و حاجی گرشاسب بازسازی شد. در سال 1335، مسجد طعمه حریق شد و بار دیگر متولیان آن را مرمت کردند. در سال‌های اخیر، شبستان جنوبی بنا را تخریب و شبستان دیگری با سازه فلزی بجای آن احداث کرده‌اند.

این اثر در تاریخ 9 بهمن 1386 با شمارهٔ ثبت 20666 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد امام حسن عسکری(ع) کهن‌ترین حوزه علمیه ایران

کهن‌ترین مسجد آمل و کهن‌ترین حوزه علمیه ایران است. سازمان میراث فرهنگی تاریخ بنای این مسجد را سال 140هـ ق می‌دانند. بنای اصلی آن متعلق به قرن سوم قمری است و گلدسته هشت ضلعی با بامی سفالین زیبا ساخته شده که بر فراز مسجد واقع است متعلق به قرن ششم هجری قمری است.

در برخی منابع نام این مسجد امام حسن آمده و برخی معتقدند که کلمه عسگری بعدها به آن اضافه شده ‌است و در برخی منابع آمده که امام حسن عسگری در این مسجد نماز گزارده و نام مسجد به نام او شده ‌است. این مسجد در پایین بازار آمل واقع است. موضوع ورود امام حسن عسگری به مازندران هنوز مورد تردید است. احتمالا این مسجد توسط ناصرالحق اطروش ساخته شده ‌است. ناصر کبیر اسمش حسن بود و از آنجایی که ناصر فرمانروایی مذهبی بود مردم او را امام می‌نامیدند و این مسجد به نام اوست که بعدها کلمه عسگری به آن اضافه شده ‌است. ناصر کبیر مسجد را در قرن سوم هجری قمری ساخته‌ است، در بیشتر منابع و دیدگاه‌های مردم یاد شده که به این مکان امام حسن عسگری آمده ‌است.

گلدسته مسجد امام حسن عسگری مربوط به دوره قاجار است و در تاریخ 25 اسفند 1379 با شمارهٔ ثبت 3330 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

امام‌زاده عبدالله(ع) آمل، شاخص‌ترین امام‌زاده ایران

امامزاده عبدالله یکی از امامزادگان شاخص ایران است. هنگامی که در جادهٔ هراز به سوی آمل می‌روید، پنج کیلومتر مانده به آمل، جاده‌ای از راه اصلی جدا می‌شود که از میان جنگل‌های انبوه، به آرامگاه امامزاده عبدالله در روستای اسکومحله می‌رسد. ایشان از نوادگان امام موسی کاظم (علیه السلام) هستند.

ساختمان اصلی امامزاده در سال 1343 هجری شمسی تخریب و بنای نوساز و با عظمت کنونی به جای آن‌ ساخته شد. در صحن بنای امامزاده ضریحی از طلا و نقره کار هنرمندان اصفهان کار گذاشته شده است. از آثارقدیمی آستانه امامزاده عبدالله، حوض شفا، مرقد بی‌بی فاطمه و سقاخانه آن است که به وسیلهٔ سازمان اوقاف تجدید بنا شده‌اند.

زیبایی طبیعت در این منطقه از آمل چنان شگفت‌آور است که نمی‌فهمی چه زمانی به بقعه رسیدی. دور تا دور بقعه را مغازه‌های فروش سوغاتی که شبیه تمامی بازارهای مراکز زیارتی هستند فراگرفته‌اند. تقریبا اجناس تمامی مغازه‌ها یکی است اما با این حال گشت زدن در بازار لذتی بی شائبه به زائر این امامزاده می‌بخشد.

این امام‌زاده که کلاً جنبهٔ‌ زیارتى دارد، داراى زائر‌سراى درجهٔ یک با سرویس‌هاى لازم و زائر‌سراى درجهٔ دو است که در اطراف بناى اصلى بقعه احداث شده‌اند. علاوه بر زائرسرا، اتاق‌هاى مدیران و مسئولین، سالن بزرگ غذاخورى، ساختمان بانک، ‌ دکان‌هاى متعدد (بازار) و بناهاى دیگر براى آسایش و راحتى زائران ساخته شده است.

در سال‌های اخیر ساختمان اصلی امامزاده تخریب شد و معماری آن که به زمان پهلوی برمی‌گشت از بین رفت و اعتراضات زیادی را در پی داشت و جای آن طرح جامع امامزاده که بزرگترین طرح امامزاده‌ای در شمال ایران است جایگزین بقعه قبلی شد.

عمارت میر بزرگ آمل، مدفن بنیانگذار حکومت تشیع در مازندران

یکی از مهمترین بناهای تاریخی مازندران و ایران است که در عهد سلطنت شاه عباس صفوی در سال 1020 هجری قمری بر روی مدفن میر‌قوام مرعشی بنیانگذار سلسله مرعشیان مازندران در اواخر قرن هشتم هجری قمری ساخته شده و در مرکز بافت قدیم شهر آمل در سبزه‌میدان و مجاورت مصلای بزرگ قرار دارد. این ساختمان از لحاظ ویژگی‌های معماری، گنبد، سردرب‌ها، کاشیکاری و کتیبه‌ها کم‌نظیر است. پلان آن چهار ضلعی، مساحت آن 781 متر مربع و مصالح عمده آن آجر است.

این اثر در تاریخ 15 دی 1310 با شماره ثبت 59 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ساختمان اصلی بقعه میربزرگ با طرحی چهار ضلعی ساخته شده ولی ساختمان کنونی آن به قرن یازدهم هجری و دوره صفوی مربوط است. کتیبه قدیمی در زیر طاق آن وجود دارد و کاشی کاری آن منحصر به فرد در داخل بنا و بیرون آن موجود است.

داشتن حوز در بالای بقعه یکی از شاهکارهای آن زمان بوده که بعضی وقت‌ها طلبه‌ها در قدیم برای خواندن درس به بالای عمارت می‌رفتند و درس می‌خواندند. در زیر گنبد و شبستان‌های و اتاق‌های جنبتین و سر در مقبره روی جرزهای آن قطعات خشت کاشی مربوط به دوران صفوی باقیمانده، همچنین مقداری کمربند داخلی گنبد نمایان است.

این بقعه را اسکندر شیخی پسر افراسیاب چلابی که حکومت آمل را از طرف تیمور عهده دار بود به دشمنی اجدادی در سنه 796 قمری خراب و ویران کرده ولی پس از فوت امیرتیمور و مراجعت بازماندگان سادات به مازندران در سال 814 قمری به همت سید قوام‌الدین پسر سید رضی‌الدین و کمک اهالی بقعه بزرگ به شکل اول ساخته شد.

سپس در عهد سلاطین صفویه خصوصاً شاه عباس اول از لحاظ قرابت و علاقه دینی بقعه مزبور با بهترین کاشیکاری و تزیینات نفیس تکمیل شد ولی به مرور ایام این بنای عظیم و شاهکار تاریخی بر اثرعدم مراقبت دولت‌های وقت خراب شده و تمام آجرهای کاشی و اشیای نفیس موزه آن که در دو دروه سلطنت طولانی سلسله مرعشی و صفویه در این بقعه عالی جمع‌آوری شده بود و همچنین آثار گران‌بهای تجاری صندوق ضریح وغیره به وسیله عده‌ای از بی خردان سودجود و یهودیان به یغما رفت و جز خرابه‌ای بیش باقی نمانده و حتی موقوفات بقعه نیز به مرور ایام چپاول شده است. ولی در اواخر یک مرمت کوتاهی شده است.

درباره نسب میر بزرگ گفته‌اند که او از فرزندان علی المرعش پسر عبدالله بن محمد بن حسن بن حسین الاصغر از فرزندان امام چهارم است. ایدئولوژی قیام وی، شیعه اثنی عشری بود که با الهام‌گیری از تعالیم مذهبی و سیاسی رهبران مذهبی سربداران توانست از آن به عنوان مکتبی برای قیام خود استفاده کند.

این بنا سالانه مورد توجه و بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار می‌گیرد به گونه‌ای که در سال 95 چند توریست آلمانی برای بازدید از این بقعه تاریخی وارد شهرستان آمل شدند.

اکنون در داخل این بنای تاریخی با حفظ آثار با ارزش شهدای حماسه ششم بهمن سال 60، هشت سال دفاع مقدس و مدافع حرم به عنوان اولین موزه شهدای استان مازندران مورد بازدید بسیاری از ایرانیان و خانواده‌های شهدا قرار می‌گیرد.

بقعه آل رسول معروف به آتشکده آمل

این بقعه مربوط به دوره ساسانیان است و در محله پائین بازار، در شهر قدیم (عوام کوی) واقع شده است. این اثر در تاریخ 6 اردیبهشت 1354 با شمارهٔ ثبت 1060 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بقعه آل رسول یا معرف به آتشکده آمل با توجه به ویژگی‌های خاص معماری در شمار بناهای قرن نهم هجری قمری است و در مقایسه با سایر برج‌های این دوره از وسعت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است.

ساختمان این بقعه شامل بدنه چهار گوشه و برج مخروطی شکل است و در قسمت فوقانی بدنه دارای مقرنس‌های تزیینی است. آتشکده بصورت چهار گوشه و گنبد مخروطی است و گنبد آن دو پوش می‌باشد که هر دو پوش آن در اثر زلزله و عوامل جوی منطقه خراب شده است. عمده تزیینات بنا طاق و قوس و قرنیس‌های آجری و کاشی کاری در قسمت فوقانی است.

نکته جالب در بنای این برج، کاربرد آجرهای با ابعاد و اندازه‌های مختلف است، با توجه به شکل کلی و شباهت بسیار آن با برج‌ها و آتشکده‌ها شناخته شده در ایران، از آثار قرن هشتم هجری یا نهم یعنی دوره ساسانیان دانسته شده است. این گنبد مدور و به شکل برجی است. جسد شمس آل رسول محمد بن محمود آملی با نام کامل شمس الدین محمد بن محمود آملی از دانشمندان پزشکان شهیر ایرانی در داخل این آتشکده به خاک سپرده شده است.

متاسفانه این بقعه چندین سال به عنوان طرح بازسازی و مرمت در لیست میراث فرهنگی و گردشگری استان مازندران و شهرستان آمل قرار گرفته اما همچنان با نصب داربست‌های آهنی و بلاتکلیفی بر مدعی‌العموم بودن مالکانی بر اراضی دور بقعه، همچنان سرگردان و نیمه‌کاره مانده است.

پل دوازده چشمه

پل دوازده چشمه در مرکز شهر بر روی رودخانه هراز ساخته شده است و هنوز بعد از گذشت سال‌ها از ساخت پل ، رفت و آمد روی آن جریان دارد و محل عبور و مرور وسائل نقلیه، اتومبیل و عابرین است.

این پل در حال حاضر دارای 12 چشمه( دهنه) است که در زیر 3 چشمه آن آب جریان دارد. در زیر پل فضای بازی قرار دارد که در سال‌های اخیر تبدیل به پارک و فضای سبز شده و در زیر دو دهنه در سمت غرب پل جاده آسفالته برای عبور و مرور اتومبیل‌ها است. متأسفانه شهرداری جهت زیبایی روی بدنه پل را با رنگ، سفید کرده که این عمل باعث از بین رفتن طاقنماهای بین چشمه‌های پل شد. این پل امروز در محل به 12 پله معروف است.

این پل علاوه بر نام( 12 پله ) که ساکنان آمل و مردم این شهر به این پل نسبت می‌دهند، این پل به نام "هراز"، "امام حسن عسگری" نیز شهرت دارد.

تارخ دقیق بنای این پل معلوم نیست، مرحوم اعتماد السلطنه بنای این پل را مربوط به قبل از اسلام می‌داند. بعضی از محققین آن را از آثار شاه عباس اول صفوی می‌دانند. در کنار پل دوازده چشمه در قسمت جنوب، پل جدید قرار دارد که در زمان رضا شاه پهلوی ساخته شده است و به آن پل معلق می‌گویند.

این پل بر اثر عوامل طبیعی از جمله زلزله و یا طغیان رود هراز چندین بار آسیب دیده و بازسازی شد. از آنجا که تاریخ ساخت آن دقیقاً مشخص نیست زمان نخستین مرمت آن نیز مشخص نمی‌باشد، ولی این احتمال وجود دارد که نخستین مرمت در دوره شاه عباس صفوی باشد، چون عده‌ای از طرز ساختمان و تنگی پل آن را از بناهای قبل از صفویه می‌دانند که در دوره شاه عباس تعمیر شده است.

ساختمان موزه تاریخی و باستانی آمل

موزه تاریخ آمل در خیابان امام رضا(ع) آمل و در وسط دو پل معلق آمل و پل دوازده چشمه قرار دارد. موزه تاریخ آمل نام موزه‌ای است که در عمارت ساختمان دارائی واقع شده‌ است. این ساختمان در سال 1315 به عنوان اداره مالیه شهرستان آمل بنا شده و سال 1387 با کاربری فرهنگی در اختیار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران قرار گرفته و پس از مرمت افتتاح شد.

موزه تاریخ آمل در سه طبقه و شامل گالری‌های آثار باستان شناسی، مردم شناسی و اسناد تاریخی ایران و مازندران است.

گالری بخش اشیای مردم شناسی موزه آمل نمونه‌ای از بافته‌های محلی شامل جاجیم، گلیم، ظروف چوبی، ظروف مسی مانند آفتابه، لگن، کاسه، سینی و ده‌ها اثر دیگر در این بخش است.

اسناد تاریخی موزه تاریخ بابل

در بخش اسناد تاریخی این موزه، گزارش‌های ادارات وقت در خصوص زلزله و آتش‌سوزی آمل مربوط به سال‌های 1335 و 1336 و دست نوشته‌های شاهان دوره قاجار و مکاتبات اداری دربار قاجار با رؤسای حاکمان آمل به چشم می‌خورد. قدیمی‌ترین دست نوشته‌های اسناد تاریخی موزه صورت اسامی علما در آمل در سال 1286 هجری قمری است.

گزارش از کبریا مقدس

انتهای پیام/