از ایجاد «وقف» توسط مغولان تا از بین رفتن حُرمت «موقوفه‌خواری» در دوره نادرشاه
مغولان ابتدا بسیاری از املاک موقوفه را مصادره و به‌صورت املاک خالص دولتی درآوردند ولی پس از اینکه اسلام اختیار کردند، خودشان مشوق اوقاف شدند؛ در دوره نادرشاه وقتی وی وارد قزوین شد دستور داد که همه موقوفات به عنوان «رقبات نادری» در دفتر مخصوص ثبت شود.
به گزارش خبرنگار اجتماعی باشگاه خبرنگاران پویا؛ در دوره هخامنشیان، مسئولان معابد بر املاک وسیع و زمینهای بسیاری تسلط داشتند؛ این املاک از طرف پادشاهان یا فئودالهای محلی به منظور جلب نظر پیشوایان دینی و مذهبی به «معابد» و پرستشگاه‌ها هدیه داده می‌شد.
کشاورزانی که این قبیل زمینها را کشت و زرع می‌کردند باید سهم مالکانه زمین را به «هیرید» یا «کاهن بزرگ» می‌دادند؛ سلوکیان و اشکانیان نیز این شیوه را محترم می‌شمردند.
«وقف» در آیین زرتشت: همانطور که در قرآن کریم عنوان وقف به معنی خاص وقف، بطور صریح نیامده است و ما از عمومات قرآن کریم (مثل «بر»، «انفاق فی سبیل الله»، «صدقات» و...) مفهوم وقف را استنباط می‌کنیم، در سرودهای کتاب «اوستا» و در کُتب عهد عتیق (توراة) و عهد جدید (اناجیل اربعه) نیز عنوان وقف یا شبه وقف بطور صریح نیامده است بنابراین این مفهوم باید از عمومات آن کتابها استنباط شود؛ وجود دانشکده‌ها، کنیسه‌ها و کلیساهای به جای مانده بهترین سند وقف در آیین زرتشت و کلیمیان و مسیحیان است.
آتشکده هابهتریندلیل«وقف»زرتشتیان
شبه وقف در میان زرتشتیان نیز رایج بوده است؛ بهترین دلیل این امر آتشکده‌های به جای مانده از گذشته است که بعضی از آنها در یزد و کرمان و هندوستان هنوز وجود دارد.
طبق بررسیهای تاریخی پیروان «زرتشت» زمینهای وقفی خود را در اختیار «موبدان» قرار می‌دادند تا از درآمدهای حاصله هزینه‌های آتشکده، موبدان، زائران و کشاورزان بی‌بضاعت همچنین حیوانات را تأمین کنند.
در کتاب «اوستا، جلد اول هات 4، ص 112 تا 118، چاپ 1374»، 25 مرتبه در 25 فراز، این جمله تکرار شده است: «اینک این همه را چنین پیشکش می‌کنم»؛ مفهوم «پیشکش» درست همان مفهوم «انفاق فی سبیل‌الله» است.
«وقف» در ایران بعد از اسلام: پیدایش وقف به صورت اسلامی آن در ایران چنین بوده که این سنت حسنه همراه با سایر سنتهای واجب و مستحب اسلام به وسیله مُنادیان اسلام از سالهای 21 و 22 هجری قمری مطابق با سال 651 میلادی (زمان فتح ایران توسط مسلمانان) به تدریج در ایران مرسوم شده بود؛ هر چند در ابتدا دارای تشکیلات منظمی نبوده است.
در دوره سلجوقیان (1037 تا 1175 میلادی) و در دوره صفویان (1502 تا 1736 میلادی) و در دوره قاجاریان (1786 تا 1925 میلادی) فعالیتهای وقفی در ایران گسترش یافت ولی در دوره نادرشاه افشار (1688 تا 1747 میلادی) و دوره رضا شاه و محمدرضا شاه پهلوی (1925 تا 1979 میلادی) فعالیتهای وقفی کاهش یافت.
ایجاد «وقف»توسطوزیرباتدبیرشاهسلجوقی
در دوره سلجوقیان بود که خواجه نظام الملک، وزیر باتدبیر ملک شاه سلجوقی موقوفات زیادی را برای احداث و نگهداری و اداره نظامیه‌های خود ایجاد کرد.
«مغولان» مشوق«وقف»
مغولان ابتدا بسیاری از املاک موقوفه را مصادره و به‌صورت املاک خالص دولتی درآوردند ولی پس از اینکه اسلام اختیار کردند، خودشان مشوق اوقاف شدند؛ موقوفات غازان خان (شنبه غازان یا گنبد غازان) و موقوفات ربع رشیدی در دوران رشیدالدین فضل‌الله بسیار گسترده و معروف است.
توسعه موقوفات در کشور ایران در زمان شاهان صفوی به اوج خود رسید به طوریکه شاه عباس اول همه اموال و املاک خود را وقف کرد و به تبعیت از این پادشاه سایر ثروتمندان و حاکمان آن زمان در سراسر ایران به امر وقف مبادرت ورزیدند.
گسترش «وقف»دردورهصفویه
در کتاب «تاریخچه اوقاف اصفهان» آمده است: «... در اواخر دوره حکومت صفویه املاک و باغها و اراضی اصفهان به حدی وقف شده بود که برای موقوفات جدید زمین در اصفهان پیدا نمی‌شد و مردم اصفهان برای وقف ناچار از اراضی اطراف کاشان و جاهای دیگر استفاده می‌کردند و هم‌اکنون بسیاری از املاک اطراف کاشان، وقف مدرسه سلطانی اصفهان است.»
محدود شدن «وقف» در دوره نادرشاه افشار
در دوره «نادرشاه» اوقاف محدود شد یا از بین رفت؛ نادرشاه وقتی وارد قزوین شد دستور داد که همه موقوفات به عنوان «رقبات نادری» در دفتر مخصوص ثبت شود؛ در این دوره تعدادی از واقفان و متولیان به دلیل عدم موافقت با فرمان نادرشاه، وقفی بودن املاک تحت تولیت خود را انکار و برای جلوگیری از تصرف دولت نادرشاه به نام خود ثبت کردند.
به همین دلیل از زمان «نادرشاه» حُرمت موقوفه‌خواری و قداست آن در ایران از بین رفت و کمر «نهاد وقف» به طوری شکست که از آن تاریخ به بعد هرگز رونق سابق خود را نیافت.
بعد از برقراری مشروطه با وجود اینکه «وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» برقرار شد، باز هم کار اساسی درباره موقوفات انجام نشد؛ عمل «نادرشاه» به عینه برای دومین بار در زمان سلطنت رضا شاه پهلوی انجام شد و اگر مختصر ایمانی به امر وقف مانده بود آن هم از بین رفت.
«واگذاری موقوفات»تحتعنواناصلاحاتارضیدرزمانمحمدرضاپهلوی
در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی در سال 1320 هجری شمسی قانون فروش املاک موقوفه یا به اجاره واگذار کردن 99 ساله در جریان اصلاحات ارضی پیش‌بینی شد که آن هم به سبب مخالفت رهبران مذهبی راه به جایی نبرد.
«وقف» در ایران بعد از انقلاب اسلامی: پس از به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی، در دی ماه 1363 قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و نام اداره اوقاف به «سازمان حج و اوقاف و امور خیریه» تغییر کرد.
هم‌اکنون در کشور جمهوری اسلامی ایران دین مقدس اسلام و مذهب حق جعفری بر تمام شئونات زندگی مردم سایه افکنده و امیدواریم به سنت حسنه وقف عنایت لازم و کافی شود.
کتاب «چرا و چگونه وقف کنیم» سیدعلی دانش‌پور و نادر ریاحی سامانی، ص 75 تا ص 81
انتهای پیام/
