صاحبان کلام و کلمه در «شعر پارسی»/ سبقت کاروان شعر انقلاب از جریان شعر روشنفکری
محمدکاظم کاظمی می‌گوید که هرچند جریان شعر سنتی و روشنفکری پیش از انقلاب سرآمد بود، اما بعد از انقلاب این جریان تغییر کرد. کارنامه شعر انقلاب درخشان است و از دیگر جریان‌ها کم نمی‌آورد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، شعر پارسی از آغاز تا امروز موضوع کتاب‌های متعددی بوده که هر یک از مولفان این آثار از وجهی به بررسی آن پرداخته‌اند. در کتابخانه‌ها منابع متعددی یافت می‌شود که از زاویه‌ای به بررسی شعر پارسی پرداخته‌اند. کتاب جدید محمدکاظم کاظمی، شاعر و پژوهشگر، نیز با رویکردی جدید در نظر دارد تا شعر فارسی از سده چهارم تا به امروز را بررسی کند. این اثر که با نام «شعر پارسی» از سوی انتشارات سپیده‌باوران به چاپ رسیده، دربردارنده بررسی سیر شعر فارسی از سده چهارم هجری تا به امروز است.
مؤلف در بخشی از این کتاب با نگاهی پژوهشی به این موضوع پرداخته که شعر فارسی از زمان رودکی تا به امروز چه سیری را طی کرده، چه فراز و نشیب‌هایی را پشت سر گذاشته و در چه شرایط اجتماعی و سیاسی به حیات خود ادامه داده است، دغدغه‌های آن در دوره‌های مختلف چه بوده و شاعران در بسترهای تاریخی به چه موضوعاتی بیشتر روی خوش نشان داده‌اند و ... . در واقع کاظمی در این بخش تلاش دارد تا با نگاهی پژوهشی، سیر شعر فارسی از آغاز تا به امروز را مورد بررسی قرار دهد. هرچند کتاب‌های متعددی در این رابطه نوشته شده‌اند، اما کاظمی معتقد است که بسیاری از این آثار، شعر امروز را مورد توجه قرار نداده‌اند و وجه تمایز کتاب «شعر پارسی» با آثاری دیگر از این دست، در تمرکز مؤلف بر شعر معاصر به ویژه شعر سه دهه اخیر است.
بخش دیگر «شعر پارسی» به ارائه نمونه‌های موفق از شاعران مختلف جهان فارسی اختصاص دارد. نویسنده در این بخش، بدون در نظر گرفتن مرزهای جغرافیایی و با عنایت به معیارهای زیبایی‌شناسی در شعر، سروده‌هایی که از نظر او بهترین نمونه‌های شعری یک شاعر است، ارائه شده است؛ هرچند به گفته او، گاه این انتخاب‌ها دشوار هم می‌شد.
«شعر پارسی» که پیش از این در دهه 70 یک‌بار برای دانش‌آموزان نوشته و منتشر شده بود، در این روزها همزمان با سی‌امین دوره نمایشگاه کتاب تهران با ویراستی جدید از سوی سپیده‌باوران به مخاطبان عرضه شده است. محمدکاظم کاظمی در گفت‌وگویی با تسنیم، معتقد است که این اثر، تکمیل‌کننده «روزنه» است. مشروح گفت‌‌وگوی تسنیم با کاظمی به این شرح است:
*تسنیم: آقای کاظمی، شما یک‌بار این کتاب را در دهه 70 منتشر کردید و حالا تقریباً بعد از دو دهه قرار است کتاب در ویراست جدیدی از سوی سپیده‌باوران منتشر شود. تا آنجایی که من اطلاع دارم، برای ویرایش این اثر وقت و انرژی زیادی گذاشتید. کتابی که امروز از سوی سپیده‌باوران منتشر شده با آنچه که پیش از این به چاپ رسیده بود، چه تفاوتی دارد؟
این کتاب از دو بخش تشکیل شده است؛ یک بخش گزیده‌ای از شعر شاعران از قدیم تا به امروز است و بخش دیگر نیز مقدمه‌ای است که شعر پارسی از قدیم تا به امروز را مورد بررسی قرار می‌دهد. در هر دو قسمت کتاب تفاوتی از نظر ویرایشی اعمال شد. به این معنی که بعد از 17 سال تجربه متفاوتی که در نگارش داشتم، به نظرم رسید که کتاب از نظر یک‌دستی ویرایش و نگارش و دقت علمی مطالب، نیاز به بازبینی دارد. امروز به سبکی می‌نویسیم که در آن زمان چنین نبوده است. همچنین در این بازبینی به نظرم رسید که در بخش نخست کتاب باید نسبت به برخی از شاعران دیدگاهم را تغییر دهم. به عبارت بهتر، در چاپ نخست این اثر از شاعرانی یاد کرده و سروده‌های آنها را تجلیل کرده‌ام، اما در ویرایش جدید به نظرم رسید که نیازی به این تجلیل و ذکر نام نیست. این موارد طبیعتاً نیاز به بازبینی داشت که انجام شد.
در قسمت «دفتر شعر» نیز نکاتی جدید اعمال شد؛ به این صورت که به نظرم رسید شعر برخی از شاعران می‌تواند در این بخش ذکر شود که در چاپ اول کتاب، این شعرها نیامده بود. یا برعکس، برخی از شاعران ضرورتی نداشته که شعری از آنها در کتاب قید شود. همچنین در بخش‌هایی تصمیم گرفتم که شعرهایی را جایگزین شعری دیگر کنم؛ به این معنی که مثلاً از ناصر خسرو به جای این قصیده، قصیده‌ای دیگر در کتاب بیاورم.
ویرایش «شعر پارسی» به این دلیل که لازم بود برخی از منابع را دوباره بازبینی و مقابله کنم، مدتی به طول انجامید و در نهایت از سوی سپیده‌باوران به چاپ رسید.
*تسنیم: کدام مطالب را بیشتر حذف کردید؟
خب طبیعتاً برخی از شاعران بودند که در آن زمان تازه مطرح شده بودند یا شعرشان به اندازه امروز فراگیر و همه‌گیر نشده بود؛ به همین دلیل در مقطع حاضر بعد از گذشت زمان، انسان می‌تواند قضاوت درست‌تری نسبت به شعر آنها داشته باشد. دسته‌ای از شاعران هم بودند که در آن زمان موجی ایجاد کرده و پررنگ بودند، اما به مرور زمان دیدیم که این موج قابل توجه نبوده است.
یک موضوع مهم دیگر اینکه کتاب «شعر پارسی» با هدف مخاطب دانش‌آموزی سال دهه 70 نوشته شد. در آن زمان جریان شعر انقلاب و گرایش‌های دیگر مانند روشنفکری و ... تفکیک شده بود و مرزهای آنها به خوبی مشخص بود. با توجه به اینکه کتاب در آن زمان از سوی امور تربیتی آموزش و پرورش به چاپ می‌رسید، یک مقدار از لحاظ گستردگی دایره شاعرانی که به آنها پرداخته می‌شد، محدودتر عمل کرد تا از این طریق بتوانیم بیشتر به شاعران نسل انقلاب بپردازیم. در چاپ جدید کتاب دیگر مختص مخاطب دانش‌آموزی نیست.
همچنین نگاهم این است که در بررسی جریان‌های ادبی باید همه جریان‌های مورد نظر به همان وسعتی که هستند، مورد توجه قرار گیرند؛ به همین دلیل، آن دسته از شاعرانی که در چاپ قبلی کتاب در این اثر از آنها ذکر نشده بود، در ویراست جدید به آنها پرداخته و با تفصیل بیشتری در کتاب ذکر شد. به همین دلیل شاعرانی نیز در این کتاب به آنها پرداخته شده که در چاپ نخست ذکری از آنها نشده بود.
*تسنیم: آقای کاظمی، تاکنون آثار متعددی در حوزه تاریخ ادبیات منتشر شده است. آثاری که تلاش دارند سیر ادبیات فارسی را با ارائه نمونه‌هایی موفق از شاعران هر دوره بررسی کنند. تاریخ ادبیات صفا یا «از صبا تا نیما» و ... نمونه‌هایی از این آثار هستند. کتاب «شعر پارسی» چه تفاوتی با کتاب‌های مشابه دارد؟ چه دغدغه‌ای داشتید که این کتاب را نوشتید؟
این کتاب_اگر خواسته باشیم از لحاظ حجم مطالب به آن نگاه کنیم_ همانند آثاری چون «هزار سال شعر فارسی» و امثال اینها بیشتر در حوزه گزیده شعر قرار می‌گیرد. از 550 صفحه «شعر پارسی»، حدود 450 صفحه به گزیده اشعار می‌پردازد و 150 صفحه نیز به سیر و بررسی شعر اختصاص دارد.
اما در بخش «سیر فارسی در یک نگاه» که در واقع مقدمه کتاب است و تحولات شعر فارسی را مد نظر دارد، رویکرد جدیدتری نسبت به کتاب‌های تاریخ ادبیات دیگر دارد. به این جهت که ما تلاش کردیم تا در این اثر، مخاطبی را که دوست دارد به صورت اجمالی به زندگی و شیوه شاعران بپردازد و در این رابطه مطالعه کند و خیلی نگاه تخصصی به این حوزه ندارد، جذب کند. در واقع قصد داشتم تا این کتاب، یک کتاب کاربردی باشد. اگر کسی بخواهد به تاریخ ادبیات مفصل را مطالعه کند و این سیر را به صورت جدی مورد بررسی قرار دهد، باید به مجموعه‌های چند جلدی در این رابطه مراجعه کند، اما «شعر پارسی» شیوه‌ای متفاوت دارد. این اثر تلاش دارد تا با اجمال، مخاطبی که دوست دارد تا کتاب کم‌حجم‌تری را مطالعه کند، اقناع کند و به نیازهایش پاسخ دهد تا بی‌نیاز شود برای مراجعه به دیگر کتاب‌ها.
اثر زنده‌یاد زرین‌کوب الگوی ساختاری‌ام برای «شعر پارسی»بود
اگر بخواهیم الگو و مدلی مشابه این کتاب را نام ببریم، باید از «سیری در شعر فارسی» اثر مرحوم زرین‌کوب یاد کنیم. این اثر نزدیک‌ترین کتاب به «شعر پارسی» است و تاحدودی هم الگوی ساختاری من برای نگارش این اثر بود. کتاب مرحوم زرین‌کوب هم گزیده‌ای به همراه بررسی تحلیلی تحولات شعر را دارد، اما نگاه زرین‌کوب نگاه کلاسیک‌تری است و تا عصر مشروطه را مورد بررسی قرار داده است. به عبارت دیگر، مؤلف در کتاب «سیری در شعر فارسی» شعر فارسی را از ابتدا تا دوره مشروطه را مورد بررسی قرار داده و تا شاعران این دوره را یاد کرده است، اما کتاب «شعر پارسی» عمده تمرکزش بر شعر شاعران امروز و بررسی شعر در دوره معاصر است. به هر حال شاعران امروز با ما قرابت زمانی بیشتری دارند و جوانان امروز راحت‌تر با آن برخورد می‌کنند.
تفاوت «شعر پارسی» با آثار مشابه قبلی
در این کتاب از ناصر خسرو دو قطعه شعر داریم، اما از قیصر امین‌پور پنج قطعه شعرو از اخوان شش شعر یاد شده است. از مهدی اخوان ثالث به همان اندازه شعر ذکر شده که از سعدی. تلاش کردیم تا در «شعر پارسی» به شعر شاعران این دوره توجه بیشتری شود؛ این نیز جزو تفاوت‌های کتاب حاضر با آثار مشابه قبلی مانند تاریخ ادبیات‌ها، «هزار سال شعر فارسی» و کتاب دکتر زرین‌کوب است. نکته دیگر اینکه، کسانی که تحولات شعر را بررسی کرده‌اند، کمتر به شعر معاصر پرداخته‌اند. به عنوان نمونه، شفیعی کدکنی کتابی با عنوان «ادوار شعر فارسی» دارد که جزو منابع کتاب «شعر پارسی» هم مورد استفاده قرار گرفته است، دوره مشروطه و سال‌های پس از آن را مورد بررسی قرار داده است.
کارنامه شعر انقلاب درخشان است
*تسنیم: شعر فارسی فراز و فرودهای خاصی را پشت سر گذاشت. شرایط سیاسی و اجتماعی خاصی بر جریان شعر فارسی تأثیر گذاشت. با توجه به بررسی‌ای که در این اثر صورت گرفته و تأملی که بر جریان شعر فارسی داشته‌اید، شعر انقلاب را از نظر کیفی و کمی در این بستر چگونه ارزیابی می‌کنید؟
دیدگاه من نسبت به شعر انقلاب، شعر چند دهه اخیر، نسبت به دیگر اهالی شعر و نقد و تحلیل، دیدگاه مثبتی است. کارنامه دهه‌های اخیر را کارنامه درخشان و نسبتاً خوبی می‌بینم. هرچند برخی از بزرگواران هستند که نسبت به شعر انقلاب و عصر اخیر، دیدگاه مثبتی ندارند، اما من معتقدم که شعر فارسی در دهه‌های اخیر کارهای خوبی داشته است. بسیاری از مردم از این سروده‌ها خوانده‌اند و این اشعار در ذهن مردم رسوب کرده است. در مجموع، این کارنامه قابل اعتناست؛ چه در گرایش شعر انقلاب و چه خارج از این دایره. اگر منصفانه و به دور از هیاهوها و رسانه‌ها و تبلیغاتی به این جریان نگاه کنیم، می‌بینیم که کارنامه و آثار برجسته شاعران شعر انقلاب در سه دهه اخیر بیش از کسانی بود که خارج از این دایره قرار داشتند و کم نمی‌آورد؛ این در حالی است که قبل از انقلاب، جریان‌های شعری موفق بیشتر مربوط به شاعرانی است که گرایش روشنفکری دارند و شاعران با گرایش‌های سنتی و مذهبی کار قابل اعتنای چندانی ندارند. در عصر امروز، این جریان کاملاً تغییر کرد.
*تسنیم: یک مقدار بیشتر توضیح دهید. منظور نظرتان از «کارنامه درخشان» چیست؟ نقاط قوت و ضعف شعر دوره انقلاب در چه بوده است؟
به نظرم می‌رسد که این بحث مجال بیشتری می‌طلبد، اما در مجموع می‌توان گفت که رویکرد مردمی این شعر، پرداختن بیشتر به مسائل اجتماعی و مردمی، گرایش مذهبی، توجه دوباره به شعر کلاسیک با یک کیفیت و قوت، ورود برخی از مضامین تجربه نشده به شعر امروز از جمله نقاط قوتی است که می‌توان در شعر انقلاب از آن یاد کرد.
در سال‌های قبل شعر انقلاب از نظر فنی، تصویرگری، مهارت‌های بیانی و زبانی نسبت به شعر جریان روشنفکری افت داشت، اما امروز این افت تا حدود زیادی رفع شده است. به موازات اینکه از لحاظ فنی رشد داشته، آن شور و هیجان، عواطف و رنج‌های انسان دهه 60 و 70 که در شعر ما بروز داشت، امروزه کمتر شد. از این جهت جریان شعر یک مقدار کمرنگ‌تر شده است.
*تسنیم: آیا در کتاب «شعر پارسی» تنها از شعر شاعران ایرانی یاد شده یا جغرافیای فرهنگی ایران مد نظرتان بوده است؟
بله، به این دلیل عنوان «شعر پارسی» را برای کتاب انتخاب کردم که در تمام قلمرو زبان فارسی قابل طرح باشد نه تنها در حوزه شعر ایران. در نگارش اول کتاب نیز این موضوع را مد نظر قرار دادم. در همان زمان که این موضوعات مطرح شد، برخی از دوستان انتقاد کردند که چرا شعر خارج از ایران در این کتاب مطرح شده است؟ نقدهای غیر منصفانه نیز بر کتاب در آن زمان نوشته شده که حمل بر گرایش‌های ناسیانولیستی شد. از سوی دیگر، کسانی نیز موافق این قضیه بودند و بر این باور بودند که وقتی صحبت از شعر فارسی می‌شود، باید تمام جغرافیای آن در نظر گرفته شود؛ بنا بر همین ملاحظه ما شعرهای افغانستان و تاجیکستان را نیز در کنار شعر ایران یاد کردیم. البته تعداد شعرهای افغانستان و تاجیکستان به نسبت ایران اندک است، زیرا شعر افغانستان در دوره مورد بحث ما، به اندازه شعر ایران رشد نداشت، به همین دلیل نمونه‌ها اندک‌تر است.
*تسنیم: شاعر مورد علاقه شما در شعر فارسی کیست؟
بسیاری از شاعران هستند که مورد علاقه من هستند، اما در «شعر پارسی» سعی کردم که علاقه شخصی را دخالت ندهم و در مورد هر شاعری بنا بر موقعیت و مقامی که در شعر و چشم همگان دارد، بپردازم. من به بیدل، خاقانی و سنایی علاقه خاصی دارم، اما پرداختن من به این شاعران، در حد غیر متعارف نیست. البته می‌توان معترف هم بود که این علاقه، بی‌تأثیر نیست.
در شعر انقلاب نیز به شعر علی معلم بیشتر از دیگران علاقه دارم. همچنین شاعرانی مانند قیصر امین‌پور، سلمان هراتی نیز از شاعران مورد علاقه من هستند، اما در میان شاعرانی که خارج از دایره شعر انقلاب هستند، اشعار مهدی اخوان ثالث برای من از همه دلپسندتر است.
«شعر پارسی» مکمل کتاب «روزنه» است. در روزنه معیارها و عناصر شعر را معرفی کردیم و در این کتاب، نمونه‌هایی از این شعر فارسی را گذاشتیم. کسی که با سبک شعر آشنا می‌شود، با سرگذشت شعر فارسی هم آشنا شود. هم با شعر فارسی آشنا شود و هم با سرگذشتش. به نظرم این دو کتاب مکمل همدیگر هستند.
انتهای پیام/
