موزه و باغ نادری در مشهد؛ آرامگاهی که دو بار تخربب و سه بار ساخته شد+تصاویر

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهد مقدس، مجموعه باغ، آرامگاه، موزه و کتابخانه نادر در چهارراه شهدا یا همان چهارراه نادری قدیم از آن جاهایی است که هیچ‌کس از دیدنش پشیمان نمی‌شود. جایی است زیبا و مصفا که دست‌کم یک ساعتی را می‌توان دورنش به گردش و تفرج پرداخت و در سایه درختان کهنسال و کنار باغچه‌های دل‌انگیزش از شلوغی شهر به دور ماند.

در ابتدای ورود به باغ نادری که تنها با خرید بلیت امکان‌پذیر است، ردیف درختان و باغچه‌های گلکاری شده از دو سو خونمایی می‌کنندو از لابه‌لای شاخ و برگ درختان مجسمه برنزی عظیمی به چشم می‌آید که نادر را با تبرزین معروفش سوار بر اسب نشان می‌دهد و پشت سرش سه سرباز در حرکت‌اند: یکی شیپورزن، دیگری بیرق به دست و سومی تفنگدار. این مجسمه عظیم 14 هزار 600 کیلوگرم وزن دارد و کار استاد «ابوالحسن صدیقی» مجسمه‌ساز برجسته ایران است. البته ساخت آن نه در ایران، بلکه در ایتالیا و به وسیله کارخانه ریخته‌گری "برونی" در رم به انجام رسیده است، منتها با نظارت استاد صدیقی.

بالای پله‌های ورودی آرامگاه در سمت راست، لوله توپ بزرگی از جنس برنج قرار گرفته که داستانی دور و دراز دارد. به روزگار شاه‌عباس بزرگ صفوی (1038-996 هجری قمری) سپاهیان ایران به فرماندهی امام قلی‌خان، فرمانفرمای فارس در جنگی سخت جزیره هرمز را که نزدیک یک قرن در چنگ پرتغالی‌ها بود، آزاد کردند و پرچم پرتغال را از فراز دژ معروف آلبوکرک پایین کشیدند.

در این جنگ، غنایم بسیاری به دست آمد که از جمله آنها پنجاه توپ بزرگ برنجی بود. توپ‌ها و دیگر غنایم را به بندرعباس و لار و شیراز و بغداد حمل کردند و تعدادی را هم در میدان نقش جهان اصفهان به نمایش گذاردند. توپی که حالا در برابر آرمگاه نادر است، یکی از همان توپ‌هاست که بنا بر نوشته‌های رویش در زمان سلطنت فلیپ دوم پادشاه اسپانیا به سال 1591 میلادی(999 هجری قمری) ساخته شده و بعد از دوره صفویه مدتی را هم در خدمت کریم‌خان زند بوده؛ یعنی در خطه لار به ابوابجمعی توپخانه آن جناب پیوسته است!

موزه نادری

داخل محوطه آرامگاه نادر در گوشه‌ای سنگ منشور مانند مربع شکلی ملاحظه می‌شود که همان قبر نادرشاه افشار است و ما حکایت خواندنی این قبر را برایتان باز خواهیم گفت. اما در سمت چپ آرامگاه موزه کوچکی قرار گرفته که معروف به موزه نادری است. 

نادر نه دانشمند بود و نه هنرمند، بنابراین در موزه‌اش خبری از ابزار و آلات نجومی و پزشکی و مهندسی و یا شهکرهای هنری نیست. نادر جنگاوری بزرگ بود و موزه‌اش نیز پر است از ابزار جنگی مختلف. چند تابلوی نقاشی نیز بر دیواره موزه به چشم می‌خورند که صحنه‌هایی از نبردای نادر را به تصویر می‌کشند. این تابلوها و اشیا همگی زیرنویس دارند و ما را از توصیف کم و کیفشان بی‌نیاز می‌سازند.

در سال‌های اخیر یک غرفه کوچک دیگر به موزه نادری افزوده شده و در آن اشیای مشابه اشیا غرفه اصلی به نمایش درآمده است. این غرفه در منتهاالیه سمت راست آرامگاه قرار دارد و گاهی از چشم بازدیدکنندگان به دور می‌ماند. پس مواظب باشید که دیدنش را از دست ندهید.

حکایت در و دیوار آرامگاه

فرض کنید که سازنده آرامگاه نادر همراه ما بود. از او چه می‌پرسیدیم؟ لابد می‌خواستیم بدانیم این آرامگاه را چگونه و بر چه مبنایی ساخته است؟ خوشبختانه او به پرسش ما پاسخ داده و در جایی فلسفه معماری آرامگاه نادر را بازگفته. بنابراین رشته سخن را به دست ایشان یعنی مهندس هوشگ سیحون می‌سپاریم و شرح ویژگی‌های اثرش را بر اساس یکی از نوشته‌هایش با هم می‌خوانیم:

«تالار آرامگاه به شکل مربع از دو دیوار قرمز سنگی بسته و دو قسمت ستون‌بندی باز تشکیل شده است که سنگ مزار نادر در گوشه این مربع در پناه و باز بودن تالار حالت صحنه جنگ و دفاع و حمله را تداعی می‌کند، رنگ قرمز دیوار به مفهوم جنگ است و برجستگی‌هایی با ابعاد متفاوت سنگی که از دیوار بیرون آمده‌اند، نیروهای مختلف نادر را نشان می‌دهند. ستون‌های اطراف تالار از نقشه‌ مربع‌‍‌های قاعده و بالای شتون به ترتیبی که 45 درجه نسبت به هم چرخش دارند، طرح شده که در نتیجه 8 مثلث با 4 قاعده در بالا و 4 قاعده در پایین نشانه‌ای از کلاه نادر است.»

آرامگاه محمد‌تقی پسیان

در ضلع شمالی باغ نادری یعنی در سمت راست آرامگاه نادر، مزاری وجود دارد که از آن «کلنل محمدتقی خان پسیان» است. او از افسران ژاندارمری در پایان دوره قاجار بود که ابتدا به فرماندهی ژاندارمری خراسان رسید و سپس با کودتای 1299 هجری شمسی یا همان کودتای سیاه به عنوان حکمران خراسان منصوب شد. حاکم قبلی این ایالت قوام‌السلطنه بود که دوره فرماندهی پسیان بر ژاندارمری با او اختلاف و درگیری داشت.

وقتی پسیان فرمان حکومت خراسان را دریافت کرد، مطابق همان فرمان قوام را دستگیر کرد و به تهران فرستاد. اما چند ماهی بعد ورش برگشت و با سقوط دولت کودتا، قوام‌السلطنه از سوی احمدشاه به مقام ریاست‌الوزرایی رسید. طبیعی بود که رابطه میان ریاست‌الوزرای جدید و حاکم خراسان چندان مطلوب نباشد. پسیان که موقعیت خود را در خطر می‌دید، چاره را در قطع رابطه با مرکز تشخیص داد و چون قوام او را برکنار و به تهران احضار کرد، از آمدن به تهران اجتناب ورزید. حدود 6 ماه خراسان جدا از مرکز و تحت امر پسیان بود تا این که قوای اعزامی از پایتخت وی را در جنگی نزدیک جعفرآباد قوچان شکست داده و به قتل رساندند.     

از آنجا که قوام محبوبیت چندانی در خراسان نداشت و در عین حال کلنل محمدتقی خان پسیان فردی خوشنام و محبوب در میان مردم بود و در طول حکومت خود نیز سر و سامانی به اوضاع داده بود، جسد وی باشکوه بسیار در مشهد تشییع و در جوار آرامگاه نادر به خاک سپرده شد. اما چندی بعد دستور رسید که او را نبش قبر کرده، جسدش را در گورستان متروکی دفن کنند. جسد حدود 31 سال در این گورستان باقی بود تا این که در ابان ماه 1331 شمسی به طور اتفاقی کشف شد و بار دیگر به باغ نادری انتقال یافت.

آرامگاهی که سه بار ساخته و دو بار خراب شد!

تا آنجا که اطلاع داریم، نادر پیش از مرگ مقبره‌ای را در محل کنونی برای خود ترتیب داد و بعد از قتل در همان‌جا به خاک سپرده شد. اما این آرامگاه اندکی بعد ویران شد. در پایان دوره قاجار عده‌ای از اعضای کمیته دموکرات خراسان از نو آرامگاهی را برای نادر ترتیب دادند که به مرور زمان آثار خرابی در آن هویدا شد.

از سال 1334 طراحی و ساخت آرامگاه جدید آغاز شد و طرحی که به وسیله هوشنگ سیحون تهیه شده بود ملاک عمل قرار گرفت. با آغاز عملیات احداث آرامگاه، معلوم شد که زمین تا عمق 5 متری کاملا سست است و نشست ساختمان در درازمدت حتمی خواهد بود. بنابراین کارشناسان چنین تشخیص دادند که پس از خاک‌برداری صفحه بتون آرمه بزرگی زیر ساختمان ایجاد شود. این کار مستلزم نبش قبر نادر بود.

گشودن قبر نادر و کشف جمجمه ضرب دیده او

در فروردین ماه 1336 با حضورمقامات مسئول، قبر نادر شکافته و بقایای استخوان‌های او آشکار شد. جالب این که در جمجمه وی که تقریبا سالم مانده بود، آثار ضربه تبر به شرحی که در واقعه قتل او آمده به چشم می‌خورد!

 استخوان‌ها را درون صندوقی گذاشته و لاک و مهر کردند و دو سال بعد که ساختمان آرامگاه نادر کامل شد، این استخوان‌ها پس از کفن و اقامه نماز به جای اولیه و ابدی خود بازگشتند.

انتهای پیام/