رشد صعودی در تعداد، سیر نزولی در تحلیل/ پژوهش‌های دانشگاهی درباره ادبیات انقلاب چقدر راهگشا بوده‌اند؟
محمدرضا ترکی که به تازگی کتاب «ادبیات انقلاب اسلامی» را منتشر کرده، معتقد است با وجود افزایش در تعداد پژوهش‌های دانشگاهی در زمینه ادبیات انقلاب، ما با فقر تحلیل مواجه هستیم.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، پیروزی انقلاب تأثیری اساسی بر ادبیات فارسی گذاشت، جدای از تغییر در نوع نگاه نویسندگان و شاعران در پرداختن به موضوعات و پدیده‌های مختلف، ورود موضوعات جدید و توجه به قالب‌های نو و ... سبب شده تا ادبیات انقلاب اسلامی را به یک حوزه‌ای با ویژگی‌های خاص خود تبدیل کند؛ به طوری که حتی برخی از فعالان در این حوزه بر این باورند که ادبیات انقلاب اسلامی در آستانه تبدیل شدن به یک سبک ادبی است. با وجود همه این موارد، ادبیات انقلاب اسلامی با پرسش‌های جدی در زمینه معرفی خود و پیدا کردن کامل هویتش روبروست؛ از اینکه ادبیات انقلاب از چه زمانی آغاز می‌شود گرفته تا اینکه اصلی‌ترین ویژگی‌های این نوع ادبیات چیست؟ آیا هر اثری که در دوره انقلاب نوشته می‌شود، جزو ادبیات انقلاب اسلامی به شمار می‌آید یا تنها آثاری در این دایره می‌گنجند که مؤلفه‌های اصلی آن را داشته باشند؟ این مؤلفه‌ها کدامند؟ ادبیات انقلاب چه چیزی بر ادبیات معاصر افزود؟ و... .
روبرو شدن با پرسش‌های این‌چنینی و یافتن پاسخ برای آنها امری سهل و ممتنع است؛ گزاره واحدی را نمی‌توان در مقابل هر یک از پرسش‌های فوق نهاد. تشتت آرا در این زمینه بیش از هر چیز، حکایت از نبود کار پژوهشی و تحقیقی دامنه‌دار و عمیق در زمینه ادبیات انقلاب اسلامی دارد. با وجود آنکه دست کم بیش از سه دهه از ادبیات انقلاب می‌گذرد، کتاب تحقیقی که بتواند تمام وجوه آن را مورد بررسی قرار داده و منبعی اصلی و متقن به شمار آید، بسیار کم است. با وجود رشد پژوهش‌های انجام شده در حوزه ادبیات انقلاب اسلامی در دانشگاه‌ها و انتشار پایان‌نامه‌ها و مقالات متعدد در این زمینه،به نظر می‌رسد که تحقیقات دانشگاهی نیز در این زمینه عمیق نبوده و بیشتر به بررسی پرداخته‌اند تا تحلیل.
کتاب «ادبیات انقلاب اسلامی» که به تازگی به کوشش محمدرضا ترکی، استاد دانشگاه، با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی و انتشارات سمت به چاپ رسیده، تلاشی است برای رفع خلأهای موجود در این زمینه. ترکی به مناسبت انتشار این اثر در گفت‌وگو با تسنیم، به خلأهای موجود و هدف از انتشار این اثر اشاره می‌کند و می‌گوید: ادبیات انقلاب اسلامی به اعتبار آثاری که عرضه کرده و نویسندگان و شاعرانی که معرفی کرده، بعد از حدود نیم قرن، به وسعت و کیفیتی دست یافته است که دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا انکار کرد و خرد شمرد. متاسفانه تاکنون با وجود ابراز علاقه استادان و استقبال دانشجویان، کمتر متن درسی شایسته‌ای برای گرایش و درس مزبور منتشر شده است و هرچند تلاش‌هایی در سال‌های اخیر انجام شده، هنوز فقر تحقیقات و منابع درسی در این درس و گرایش احساس می‌شود.
مشروح گفت‌وگوی تسنیم با ترکی به این قرار است:
*تسنیم: آقای ترکی، برای شروع درباره درسنامه انقلاب اسلامی کمی توضیح بفرمایید. این اثر از چه بخش‌هایی تشکیل شده و براساس چه هدفی تدوین شده است؟
هدف از نگارش کتاب حاضر این بود که مباحث عمده ادبیات انقلاب اسلامی، در شاخه‌های مختلف آن، به شیوه‌ای علمی و رسا و درخور متون آموزشی مدون شود. این کتاب، که دستاورد پژوهش و همکاری شماری از استادان دانشگاه‌های مختلف کشور است که هر یک به معرفی شاخه‌ای از ادبیات انقلاب پرداخته‌اند افزون بر اینکه می‌تواند منبع اصلی درس ادبیات انقلاب اسلامی باشد، این قابلیت را نیز دارد که به مثابه منبعی اصلی یا جنبی در دروس گرایش ادبیات پایداری مورد استفاده دانشجویان قرار گیرد؛ همانگونه که مطالعه آن برای همه علاقه‌مندان به ادبیات معاصر نیز مفید خواهد بود.
این کتاب برای رشته زبان و ادبیات فارسی در مقطع کارشناسی به‌عنوان یکی از منابع قابل استفاده درس «ادبیات انقلاب اسلامی» به ارزش دو واحد پیش‌بینی شده است.
در این کتاب، که به همت گروه ادبیات انقلاب اسلامی فرهنگستان زبان و ادب فارسی تدوین شده است و انتشارات سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها) آن را منتشر کرده، شاخه‌های مختلف ادبیات انقلاب اسلامی و پیشینۀ آن در قالب یک کتاب درسی بررسی شده است. این مجموعه دستاورد پژوهش و همکاری شماری از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های مختلف کشور است. هریک از نویسندگان این اثر به معرفی شاخه‌ای از ادبیات انقلاب اسلامی و مباحث مرتبط با آن پرداخته‌اند. این کتاب، افزون بر اینکه می‌تواند منبع اصلی درس ادبیّات انقلاب اسلامی در مقطع کارشناسی زبان و ادبیات فارسی باشد، قابلیت آن را دارد که به‌مثابۀ منبعی اصلی یا جنبی در دروس گرایش ادبیات پایداری در مقطع کارشناسی ارشد این رشته نیز به استفادۀ دانشجویان آید؛ همانگونه که مطالعۀ آن برای همۀ علاقه‌مندان به ادبیّات معاصر نیز مفید خواهد بود.
امروز دیگر نمی‌توان ادبیات انقلاب را نادیده گرفت
بخش‌های شانزده‌گانۀ این کتاب عبارت‌اند از: ادبیات انقلاب اسلامی؛ درنگی در مفاهیم و مؤلفه‌ها/ محمّدرضا ترکی؛ پیشینۀ ادبیات منظومِ انقلاب/ رسول جعفریان؛ پیشینۀ نمودهای گفتمانی انقلاب اسلامی در نثر معاصر فارسی/ حسینعلی قبادی؛ جریان‌شناسی شعر انقلاب اسلامی/ محمّدکاظم کاظمی؛ انقلاب اسلامی و ادبیات داستانی/ محمّدرضا موحّدی؛ جریان‌شناسی شعر جنگ/ سپیده یگانه؛ ویژگی‌های شعر دفاع مقدّس/ غلامرضا کافی؛ ادبیات داستانی دفاع مقدّس/ محمّدرضا موحّدی؛ خاطره‌نویسی در ادبیات انقلاب اسلامی/ ناصر نیکوبخت؛ ادبیات کودک و نوجوان انقلاب اسلامی/ عاطفه جمالی؛ طنز در ادبیات انقلاب اسلامی/ علیرضا فولادی؛ ادبیات نمایشی انقلاب اسلامی، تئاتر/ صابر امامی؛ ادبیات نمایشی انقلاب اسلامی؛ سینما/ صابر امامی؛ برخی از ناموران شعر انقلاب اسلامی/ غلامرضا کافی؛ برخی از ناموران ادبیات داستانی انقلاب اسلامی/ فریدون اکبری شِلدره؛ گزیدۀ کتاب‌های پژوهشی در زمینۀ ادبیات انقلاب اسلامی و.../ محمّدرضا علی‌بخشی.
*تسنیم: سال‌هاست که ادبیات معاصر در دانشگاه‌های کشور به دانشجویان تدریس می‌شود. کتاب‌هایی نیز در این زمینه به دانشجویان معرفی می‌شود. کتاب حاضر با دیگر آثار و منابعی که در این زمینه نوشته شده و عمدتاً معرفی می‌شود، چه تفاوتی دارد؟ نگارش این اثر به دنبال رفع کدام خلأها بوده است؟
ادبیات انقلاب اسلامی به اعتبار آثاری که عرضه کرده و نویسندگان و شاعرانی که معرفی کرده، بعد از حدود نیم قرن، به وسعت و کیفیتی دست یافته است که دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا انکار کرد و خرد شمرد. به نظر می‌رسد بررسی دقیق جریان‌های ادبیات معاصر نیز بدون در نظر گرفتن رویدادهایی که در عرصه ادبیات انقلاب اتفاق افتاده و می‌افتد، ممکن نیست و هر محقق جدی ادبیات معاصر ایران به ناچار می‌باید نظری نیز به ادبیات انقلاب اسلامی داشته باشد؛ چرا که هر تحقیقی در کلیت ادبیات معاصر بدون در نظر گرفتن آثار پدید آمده در زمینه ادبیات انقلاب ناقص و کم‌عمق خواهد بود.
خوشبختانه، در سال‌های اخیر موضوعات مرتبط با ادبیات انقلاب مورد توجه محققان دانشگاهی نیز قرار گرفته و در اینجا و آنجا می‌توان شاهد پژوهش‌های معتبری در قالب رساله و پایان‌نامه و مقالات و طرح‌های علمی و پژوهشی درباره جنبه‌های گوناگون ادبیات انقلاب اسلامی بود. همچنین ادبیات انقلاب اسلامی تحت عناوینی چون ادبیات پایداری وارد گرایش‌های درسی رشته زبان و ادبیات فارسی نیز شده و همه ساله دانشجویانی در ایران در عرصه فارغ‌التحصیل می‌شوند.
پیش‌تر از شکل‌گیری رشته یا گرایش ادبیات پایداری و ادبیات دفاع مقدس از سال‌های قبل در دانشگاه‌ها یک درس دو واحدی اختیاری نیز با نام «ریشه‌های ادبی انقلاب اسلامی» یا «ادبیات انقلاب اسلامی» در برنامه درسی گروه‌های زبان و ادبیات فارسی وجود داشت. متاسفانه تاکنون با وجود ابراز علاقه استادان و استقبال دانشجویان، کمتر متن درسی شایسته‌ای برای گرایش و درس مزبور منتشر شده است و هرچند تلاش‌هایی در سال‌های اخیر انجام شده، هنوز فقر تحقیقات و منابع درسی در این درس و گرایش احساس می‌شود.
*تسنیم: با وجود سابقه تدریس ادبیات معاصر در بین واحدهای دانشگاهی، حضور ادبیات انقلاب اسلامی در این میان کمرنگ است. چرا؟
از سال 65_ سال دفاع از نخستین رساله ادبیات دفاع مقدس در دانشگاه تربیت مدرس_تا سال 92 که 165 رساله در دانشگاه‌های مختلف سراسر کشور در ارتباط با ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به ثمر نشسته است، شاهد سیر صعودی این مطالعات هستیم.
سهم ادبیات انقلاب از تحقیقات دانشگاهی چقدر است؟
در میان حوزه‌های گوناگون این عرصه، شعر انقلاب و آثار بزرگانی چون قیصر امین‌پور با بیش از 150 رساله که تمام یا قسمتی از آنها به آثار این شاعر و محقق روزگار ما اختصاص یافته و سیدحسن حسینی و سلمان هراتی و طاهره صفارزاده، علیرضا قزوه، سیدعلی موسوی گرمارودی، سپیده کاشانی، علی معلم دامغانی، حمید سبزواری، نصرالله مردانی، احمد عزیزی، مهرداد اوستا و ... بیشتر در معرض پژوهش قرار گرفته است. البته به مرور منحنی توجه به ادبیات داستانی اوج بیشتری گرفته است و می‌توان احتمال داد که با گذشت زمان، نثر انقلاب به ویژه ادبیات داستانی دفادع مقدس جایگاه سزاوارتری احراز کند. نویسندگان مورد توجه در تحقیقات دانشگاهی به ترتیب عبارت‌اند از نادر ابراهیمی، رضا امیرخانی، احمد دهقان، محمدرضا کاتب، داود امیریان، مجید قیصری، حبیب احمدزاده، حسن بنی‌عامری، علی موذنی، فریدون عموزاده خلیلی، راضیه تجار، مصطفی مستور و ... . چنین می‌نماید که ادبیات دفاع مقدس برای محققان دانشگاهی جاذبه بیشتری دارد؛ به گونه‌ای که در شاخه ادبیات کودک و نوجوان هم که کمتر مورد توجه قرار گرفته، غلبه با آثار مرتبط با دفاع مقدس است.
*تسنیم: طبق آماری که از سوی اساتید و کارشناسان ارائه می‌شود، تحقیق در زمینه ادبیات انقلاب(در قالب پایان‌نامه و مقاله) در دانشگاه‌ها نسبت به سال‌های گذشته افزایش داشته است. آیا از نظر کیفی نیز ما شاهد رشد هستیم؟ پژوهش‌هایی که در حوزه ادبیات انقلاب اسلامی انجام شده، چقدر همگام با ادبیات این حوزه بوده و چقدر توانسته به پویایی ادبیات انقلاب کمک کند؟
با نگاهی اجمالی می‌توان به این نتیجه رسید که نگارندگان پایان‌نامه‌ها بیش از ساخت و صورت، به مضمون و محتوای آثار توجه داشته و بیش از تحلیل به بررسی پرداخته‌اند. بررسی تطبیقی ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس با ادبیات انقلاب و جنگ و مقاومت در دیگر کشورها و در غالب موارد، با ادبیات معاصر عرب و نیز نگاه تطبیقی به آثار نویسندگان ایرانی و دیگران، در سال‌های اخیر و با گسترش مفاهیم ادبیات تطبیقی در دانشگاه‌ها، رشد صعودی را می‌رساند. توجه به نقش و شخصیت زن، به ویژه در ادبیات داستانی دفاع مقدس، از بسامد قابل ملاحظه‌ای برخوردار است. خاطره‌نویسی به ویژه خاطرات دفاع مقدس، از بخش‌های جذاب در سال‌های اخیر بوده و مخصوصاً کتاب «دا» جایگاه ویژه‌ای در تحقیقات ادبی به دست آورده است.
رشد صعودی تعداد تحقیقات دانشگاهی در حوزه ادبیات انقلاب/ میل به بررسی و غفلت از تحلیل؛ آفت عمده پژوهش‌های دانشگاهی
اشکالات موجود در رساله‌های نوشته شده در دیگر زمینه‌ها، اعم از تکراری بودن برخی عناوین و شتاب‌زدگی و نظریه‌زدگی و اشکالات ساختاری و ...، کمابیش در پایان‌نامه‌های این حوزه نیز مشاهده می‌شود. طبعاً، فقدان و کمبود منابع علمی در این زمینه بر مشکلات دانشجویان دامن زده است. به نظر می‌رسد انتشار رساله‌های برتری که در این زمینه نوشته شده، همراه با بازبینی‌های لازم، تاحدودی از فقر منابع در این زمینه خواهد کاست.
کتاب ادبیات انقلاب اسلامی، زیر نظر دکتر محمدرضا ترکی، مدیر گروه ادبیات انقلاب اسلامی فرهنگستان زبان و ادب فارسی گردآوری شده که انتشارات سمت با همکاری فرهنگستان آن را در 422 صفحه و با شمارگان 1000 نسخه، به بهای 190 هزار ریال منتشر کرده است.
انتهای پیام/
