جنگ شهروندی تاجیکستان و فرایند صلح آن از تهران تا مسکو

به گزارش گروه سیاست خارجی خبرگزاری تسنیم، 27 ژوئن سالروز پایان یک دوره آتشین و خونین در کشور تاجیکستان یا همان جنگ شهروندی بود. چراکه در سال 1991 اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید و از درون آن چندین جمهوری به استقلال رسیدند، اما برخی از این جمهوری‌ها با مشکلات حاکمیتی و رقابت بر سر قدرت مواجه بودند. این موضوع تقریباً در همه جمهوری‌های تازه مستقل شده بود، اما در کشورهایی مانند تاجیکستان نزاع بر سر به دست گرفتن حکومت شدت زیادی داشت، طوری که منجر به جنگ داخلی یا همان برادرکشی شد.

حکومت نجیب الله در افغانستان طی آوریل 1992 نیز سقوط کرد که فرایند تنازع در تاجیکستان را گسترش می‌داد. درگیری‌های داخلی افغانستان و تلاش‌های احمد شاه مسعود (از قوم تاجیک) در مرزهای شمالی افغانستان (همسایگی تاجیکستان) در تشدید رقابت‌ها و حرکت اسلامی در تاجیکستان بسیار مؤثر بود.

جنگ داخلی در تاجیکستان از نزاع سه نیروی اسلام گراها و ملیون از یک سو و هواداران کمونیسم از سوی دیگر ایجاد شده بود. ازبکستان به دلیل داشتن جمعیت قابل توجهی از تاجیک‌ها در کشور خود و ترس از جدایی طلبی آنها، همچنین ماهیت کمونیستی حکومت تازه استقلال یافته خود تحولات تاجیکستان را با دقت دنبال می‌کرد و البته در به قدرت رسیدن دولت فعلی دوشنبه بسیار تاثیرگذار بود.

حمایت طبیعی روسیه در فضای  پساشوروی از نیروهای کمونیسم تاجیکستان نیز بیشترین تاثیر را در به قدرت رسیدن دولت دوشنبه داشت. بنابراین علت اصلی حضور نیروهای نظامی روسیه (لشکر 201) حمایت از نیروهای کمونیستی بود.

ناگفته نماند که مسکو ابتدا از ائتلاف اسلام گراها و نیروهای ملی حمایت کرد، اما در فرایند درگیری روسیه فقط از نیروهای کمونیستی پشتیبانی کرد. در نتیجه همین حمایت‌ها در نوامبر 1991 رحمان نبی اف، رهبر پیشین حزب کمونیست طی انتخابات به ریاست جمهوری برگزیده شد، این روند موجب گسترش خشم و اعتراضات مردمی شد.

(تصویری از دوران جنگ داخلی تاجیکستان)

نبی اف برای آرام کردن اوضاع ابتدا تعدادی از وزیران خود را از میان نیروهای اسلامی و ملی انتخاب کرد که خشم کمونیست‌های کولاب و خجند (لنین آباد سابق) را برانگیخت. در ادامه گستره جنگ داخلی در جنوب تاجیکستان شدت پیدا کرد. این اتفاق در تابستان 1992 افتاد که در پاییز همان سال حضور لشکر 201 روسیه در روند جنگ داخلی تاجیکستان افزایش یافت.

طی این دوره نبی اف که با فرایند اشاره شده به مقام ریاست جمهوری رسیده بود، جای خود را به رئیس پارلمان و نخست وزیر داد که در همین زمان امامعلی رحمان اف (رئیس جمهوری فعلی) سخنگوی پارلمان بود و با استفاده از شرایط موجود توانست بخش قابل توجهی از قدرت را به دست بگیرد.

این شکل جدید از دولت دوشنبه اقدامات سرکوبگرانه خود را شروع کرد و با خوانش اسلام‌گراهای کشور به عنوان عامل ناامنی مقابله با آنها را نیز تشدید کرد (این سرآغازی است که رئیس جمهوری فعلی تاجیکستان اسلام‌گراها را عامل برهم زننده امنیت خطاب کرد، مسئله‌ای که استفاده ابزاری از آن همچنان وجود دارد).

روسیه هم که در این دوره مسئله حفاظت از مرزهای تاجیکستان و افغانستان را ضرورت خواند و از ورود و نفوذ مخالفان جلوگیری کرد، ایجاد "نیروهای پاسدار صلح" هم با اصرار روسیه مبنی بر مقابله کشورهای آسیای مرکزی –به طور کلی حوزه مشترک المنافع- با مخالفان و اعزام نیروهای نظامی خود به تاجیکستان طی مدت 6 ماه بود. این حمایت روسیه سبب مقاومت دولت دوشنبه در برابر مخالفان شد، البته مسکو در ادامه تلاش می‌کرد تا جنگ داخلی به پایان برسد.

از آن سو امامعلی رحمان اف که توانسته بود به واسطه حمایت روس‌ها و استفاده از شرایط قدرت قابل توجه یا به عبارت بهتر قدرت برتر در تاجیکستان را به دست بگیرد، برای مشروعیت بخشیدن به این قدرت خود نیاز به یک سیاه نمایی بین‌المللی داشت که در همین راستا مسئله برگزاری همه پرسی و انتخابات ریاست جمهوری را مطرح کرد. از آنجا که بسیاری از مخالفان به افغانستان مهاجرت کرده بودند و ورود آنها هم به تاجیکستان دشوار بود، مشروعیت و درستی همه پرسی از جانب آنها رد شد.

(عبدالله نوری رئیس نهضت اسلامی تاجیکستان و امامعلی رحمان، رئیس دولت دوشنبه)

حمایت روسیه از دولت دوشنبه (به ویژه در فضای اقتصادی نامناسب پساشوروی) با هزینه‌های زیادی همراه بود، تلاش سازمان امنیت و همکاری اروپا در سال 1994 نیز نتیجه‌ای در بر نداشت. تا اینکه در پایان سال 1996 امامعلی رحمان‌اف با سید عبدالله نوری، رهبر مخالفان اسلام‌گرا (رئیس حزب اسلامی تاجیکستان) برای پایان درگیری‌ها به توافق رسید.

پیشرفت طالبان و تسلط آنها بر افغانستان (قطع حمایت مجاهدان افغانستانی از مخالفان تاجیک طی سقوط دولت ربانی)، نگرانی سایر کشورهای منطقه از انتقال ناآرامی‌ها به داخل کشور خود، هزینه و شرایط نامطلوب روسیه پس از فروپاشی شوروی، ترس ازبکستان از فعالیت تهدیدآمیز تاجیک‌های ساکن در کشور خود و نگرانی دولتی‌ها و مخالفان جهت از ایجاد شکاف در جبهه خودی، همچنین تلاش‌های مستمر جمهوری اسلامی ایران و سفارت ایران در تاجیکستان برای پایان دادن به این جنگ خونین شروعی برای پایان جنگ داخلی تاجیکستان بود.

(روند مذاکرات صلح در تهران)

تلاش‌های جمهوری اسلامی ایران جهت میانجی‌گری برای حل اختلافات، برقراری شرایط صلح در تاجیکستان تا آخر ماجرا ادامه داشت. بسیاری از مذاکرات میان طرفین درگیر در ایران انجام شد که یکی از نمونه‌های آن "توافق‌نامه تهران" بود. در سال 1995 عبدالله نوری، رئیس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان و امامعلی رحمان‌اف، رئیس دولت تاجیکستان در تهران با یکدیگر دیدار کردند که این ملاقات تاثیر بسیار زیادی بر ایجاد فرایند صلح در تاجیکستان داشت.

با این حال شراره‌هایی از آتش نزاع همچنان ادامه داشت که در نهایت در 27 ژوئن 1997 با میانجی‌گری سازمان ملل متحد طرفین در مسکو پیمان صلح را امضا کردند که به "پیمان صلح تاجیکان" معروف است.

گزارش: میکائیل مدیرروستا

انتهای پیام/