سیاستگذاران کشاورزی به‌جای "خودکفایی"، "خودزنی" می‌کنند
در این گفت‌وگوی تفصیلی، آزاد عمرانی، کارآفرین فعال بخش خصوصی در حوزه کشاورزی، سیاستگذاریها و الزامات کلان «خودکفایی» در این حوزه را تشریح کرد.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، در ادامه سلسله گزارشهای «خودکفایی در غذا» ذیل پرونده ویژه «مزرعه پدری»، میزبان مدیر یک شرکت دانش‌محور در حوزه کشاورزی بودیم. این کارآفرین جوان پس از اخذ دکترای بیوشیمی از فرانسه، در حوزه «تجاری‌سازی فناوریهای مرتبط با نگهداشت محصولات کشاورزی» مشغول به فعالیت شده است. وی یکی از فعالان بخش خصوصی است که توانسته بدون حمایتهای دولتی، طی یک دهه فعالیت تجاری مبتنی بر دانش، ارزش افزوده قابل توجهی را برای کشاورزی میهن عزیزمان ایجاد کند.
«آزاد عمرانی» خود در خصوص حوزه فعالیتش می‌گوید: «این فناوریها توان مدیریت بحران کشور را بالا می‌برد؛ اگر با گسترش این فناوریها یک‌سوم از 15 میلیارد دلار ضرر ناشی از ضایعات محصولات کشاورزی را ذخیره کنیم، طبیعتاً به‌نفع ماست. این اندوخته می‌تواند ما را از خیلی از بحرانها، از جمله بحران آب، نجات بدهد».
وی می‌افزاید: «این مدل یک الگو برای بحث اقتصاد مقاومتی هم هست، یعنی در عین حال که نگاه به بیرون داریم و از دانش روز دنیا عقب نیستیم، ولی می‌خواهیم مشکلات خودمان را در داخل کشور و با تکیه بر توانمندیها و ظرفیتهای داخلی حل کنیم؛ ما با این فناوریها سعی کردیم کشاورزان ماندگاری محصولاتشان را بالا ببرند و ارزش افزوده ریالی برای تولیدشان ایجاد کنند».
عمرانی علاوه بر موفقیت در ایجاد شبکه گسترده داخلی و بین‌المللی، در این حوزه تخصصی حائز چندین رتبه و مقام علمی نیز هست؛ دریافت جایزه «دستاورد برتر نانوتکنولوژی» از ستاد ویژه توسعه نانوتکنولوژی کشور، انتخاب به‌عنوان «فناور برتر دانشگاه تهران»، و نیز کسب «جایزه ویژه کارآفرینان پارکهای علم و فناوری آسیا» از جمله موفقیتهای اوست.
مصاحبه پیشِ‌رو، بخش اول از گفتگوی تفصیلی با این پژوهشگر جوان، با موضوع «خودکفایی در غذا» است.
کل پرونده «مزرعه پدری» را اینجا (+) ببینید.
* * * * * * * * * * * * * *
تسنیم: خدمت شما سلام و خوش‌آمد عرض می‌کنم؛ همان‌گونه که مستحضرید ما ذیل پرونده ویژه «مزرعه پدری» گزارشهای موضوعی را پی گرفته‌ایم که یکی از این گزارشها، «خودکفایی در غذا» است. خودکفایی در عرصه‌های مختلف موضوعیت دارد؛ صنایع دفاعی، کل صنعت، حتی خدمات و البته کشاورزی؛ یکی از عرصه‌های مهم که جزو نیازهای بنیادی و اساسی مردم هم به شمار می‌رود بحث خودکفایی در کشاورزی و غذاست.
درخلال بررسی موضوع به مسئله‌ای برخوردیم که به نظر می‌رسد فوق‌العاده اساسی است. این موضوع را باید با این مقدمه طرح کنم که ما حداقل 9 قلم اساسی داریم؛ بنابر آمارهای بانک مرکزی در این اقلام طی هشت سال گذشته 57 درصد خودکفا بوده‌ایم؛ البته اگر آمارها درست باشد؛ در برخی موارد مانند روغن تا 95 درصد وابستگی داریم.
به یکی از وزرای سابق این حوزه گفتیم که "شما با وجود اینکه خیلی جدی بحث خودکفایی را پی گرفتید چرا در دوره وزارت شما در این اقلام خودکفا نشدیم؟ چرا نمی‌توانید «ریل خودکفایی» را بگذارید؟"، جواب مهمی داد که بسیار درخور توجه است؛ گفت: «من چند تا مثل خودم ــ که کارشناس بودم و گندم را حل کردم ــ باید می‌داشتم که دوندگی کنند و مسائل را حل کنند.»، تازه این گندم است؛ مطابق آمارهای رسمی، درمجموع درصد خودکفایی اقلام اساسی دیگر طی سه دهه اخیر بدتر شده، که بهتر نشده است.
این جواب یعنی ما پرورش نخبگان متخصص و سالمی که بتوانند مسائل حوزه کشاورزی ما را بفهمند و حل کنند، نداریم؛ وقتی در حوزه خودکفایی اقلام راهبردی نداریم، یعنی در هیچ چیز دیگری نداریم.
مثلاً متخصص حوزه ماشین‌آلات کشاورزی نداریم، یا لااقل به‌اندازه کافی نداریم، که بتواند فکر کند و ماشین‌آلات متناسب با شرایط بومی ما طراحی کند و بسازد؛ گرچه کسانی را داریم که «های‌تِک» کار می‌کنند، اما حضورشان مؤثر نیست و مسائل ما حل نمی‌شود. مثلاً این سؤال مهم است؛ چرا متخصصان نمی‌توانند بذر و سم را متناسب با شرایط بومی خودمان مطالعه کنند و مسائلش را حل کنند؟
اگر مسئله اساسی و راهبردی را بخواهیم واضح‌تر بگوییم این‌طور می‌شود که جهت‌گیری کلی متخصصان، نخبگان و وزارتخانه جهاد کشاورزی ما ناظر به حل مسائل بومی کشاورزی کشور نیست. خوب؛ نخبه کجا تربیت می‌شود؟ در کوران کار و با اندوختن تجربه؛ وقتی نخبه تربیت نمی‌کنیم یعنی چه؟ یعنی کارمان ناظر به حل مسئله نیست؛ اعداد و آمار هم همین را تأیید می‌کند.
مثلاً ضریب خودکفایی ما طی سه دهه دست نمی‌خورد و در برخی اقلام بدتر هم می‌شود؛ درباره گندم با وجود تأکید مکرر رهبر انقلاب باز هم نتیجه سینوسی است؛ در مقاطعی به مرز خودکفایی می‌رسد و باز رها می‌شود.
البته منکر وجود یک عده دلسوز در همین فضا نیستیم که نگذاشته‌اند شرایط بحرانی شود، ضمن اینکه از هجمه سرمایه‌داران و صهیونیستها ــ مانند بنیاد راکفلر ــ هم به کشاورزی این مرز و بوم غافل نیستیم که سی سال است دارند آدم تربیت می‌کنند برای نفوذ و بهره‌برداری از این عرصه. گرچه تا حالا انسانهای وطن‌پرست، دلسوز و جهادی زمین بازی اینها را به هم ریخته‌اند. با این شرایط برای صهیونیستها بسیار دشوار خواهد بود این بنا را خراب کنند.
شما یک فعال موفق حوزه کشاورزی هستید، دانش کافی در این زمینه دارید، مسائل این بخش را خوب می‌شناسید؛ و نهایتاً توانسته‌اید به بخشی از مشکلات این بخش فائق بیایید؛ در حوزه خودتان فعالیت شما مثال‌زدنی است. به‌عنوان یک فعال و یک کارآفرین موفق در یک شرکت دانش‌محور، می‌خواهیم زاویه دیدتان به مسائل این حوزه را برای حل مسئله خودکفایی بشنویم.
مسائلی که فرمودید حاوی نکات بسیار مهمی بود؛ جا دارد یک به یک وارد جزئیات این موارد شویم و بررسی کنیم. در ابتدا خوب است از «خودکفایی» تعریفی داشته باشیم. «خودکفایی» به‌صورت خلاصه یعنی آنچه را نیاز داریم خودمان تولید کنیم؛ البته شاید نتوانیم و نیازی هم نداشته باشیم که همه مصرفمان را خودمان تولید کنیم، اگر چنین بود در دنیا بسترهای تجارت آزاد مانند جاده ابریشم وجود نداشت. آن چیزهایی را که در بستر فرهنگی و تاریخی ما ثابت شده و می‌توانیم داشته باشیم، باید پی بگیریم.
در حوزه غذا، ما اگر جیره غذایی را به کربوهیدرات، چربی و پروتئین تقسیم کنیم، برای اینکه بتوانیم سفره ملت‌مان را از کشورهای دیگر بی‌نیاز کنیم، باید به تاریخ و شرایط بومی خودمان رجوع کنیم و ببینیم چه‌چیز را می‌توانیم سر سفره مردم بگذاریم که این سه فاکتور را تأمین کنیم. طبیعی است که نباید بگوییم ما همه چیز را می‌خواهیم تولید کنیم؛ البته توانستن مهم است؛ اما باید ظرفیتها و منابعمان را ببینیم. اولویتها مهم است. باید آن چیزی را که از گذشته داشتیم و ضریب موفقیتمان را تضمین می‌کند ادامه دهیم.
تسنیم: گذشته یعنی از چه‌زمانی؟
کل تاریخ ایرانی و اسلامی که در گستره تمدن 11هزار ساله و اثری که اسلام در تمدن ما و فرهنگ ما و بایدها و نبایدهای ما گذاشته است؛ حلال، حرام طیبات و... مثلاً گندم، برنج و جوی بومی ما منابع مهم تأمین کربوهیدرات بوده است، اگرچه ذرت و منابع دیگر هم می‌تواند کمک کند، اما این سه مورد با الگوی تغذیه‌ای ما سازگار شده است.
تسنیم: جاهای دیگر دنیا چطور است؟
هر جایی شرایط خودش را دارد، مثلاً مصرف برنج در قاره آسیا بالاست. مصرف ذرت در آمریکا بالاست، چون ذرت بومی آنجاست، یا سیب‌زمینی در آمریکا و اروپا.
باید اولویت‌بندی داشته باشیم. باید بتوانیم ابتدا جیره غذایی مردم را تعریف کنیم و ذخیره استراتژیک‌مان را تا می‌توانیم افزایش بدهیم. الآن به‌نظرم این ذخیره در مواردی مثلاً 90 روز باشد؛ اما این حداقل باید 6 ماه باشد. برای گندم، جو، برنج، سیب‌زمینی و سایر اقلام اساسی باید شرایطی داشته باشیم که کاملاً بتوانیم آنها را در داخل تولید کنیم.
کشاورز همه‌جای دنیا تولید می‌کند که محصولش را بفروشد؛ این یک فعالیت اقتصادی است؛ خوب؛ کجا باید بفروشد؟ زنجیره تأمین در ایران به‌کلی معیوب است. شرایط کشاورزی در ایران، اطمینان خاطر لازم را برای کشاورز به ارمغان نمی‌آورد و کشاورزان همواره در سردرگمی به سر می‌برند.
* در نهاده‌ها وابسته‌ایم
تسنیم: الآن این امکان چقدر فراهم است؟
شرایط فعلی که اصلاً جالب نیست. مثلاً ما می‌توانیم سیب‌زمینی تولید کنیم، اما در نهاده‌ها در بسیاری از موارد به خارج از کشور وابسته‌ایم؛ این که خودکفایی نیست، بذر یا مینی‌تیوبر را از فرانسه بیاوریم! در مورد گندم و برنج هم همین‌طور؛ در مورد تأمین چربی و پروتئینها در جیره غذایی هم باید تصمیم بگیریم.
تسنیم: به نظر می‌رسد رویکردها باید عوض شود.
ما برای موفقیت اول باید هدفگذاری درست کنیم؛ در بسیاری از موارد اصلاً هدفگذاری ما اشتباه است. بعد از هدفگذاری، باید برنامه‌ریزی کنیم و منابع لازم را تأمین کنیم؛ هدفگذاری اگر اشتباه باشد برنامه‌ریزی ما وجهی ندارد و منابع را به هدر خواهیم داد.
الآن مدیریت ما «اقتضایی» است؛ یک سال گندم فراوان است، سیلو نداریم برای ذخیره؛ ضایعات فراوان داریم؛ یک سال دیگر گندم کم می‌آوریم و باید وارد کنیم؛ یا دولت برای خرید گندم از کشاورزان کسر بودجه دارد؛ و این شرایط طی دو دهه گذشته به‌صورت سینوسی تکرار شده است.
هدفگذاری و برنامه درستی وجود ندارد؛ اینها همه مواردی است که به هم مرتبط است؛ کشاورز همه جای دنیا تولید می‌کند که محصولش را بفروشد؛ این یک فعالیت اقتصادی است؛ خوب؛ کجا باید بفروشد؟ زنجیره تأمین در ایران به‌کلی معیوب است. شرایط کشاورزی در ایران، اطمینان خاطر لازم را برای کشاورز به ارمغان نمی‌آورد و کشاورزان همواره در سردرگمی به سر می‌برند.
* سیاستهای کلان به‌نفع تولید داخل نیست
نکته مهم دیگر اینکه کشاورز دارد نهاده‌های کشاورزی و ضروریات تولید را خریداری می‌کند و تولید می‌کند. به‌راستی سیاستگذاریهای کلان ما چطور است؟ دقت بفرمایید نکته بسیار مهمی در اقتصاد کشاورزی ما به چشم می‌خورد: وقتی که در عرصه کلان اقتصادی نرخ ارزش پول ما غیرواقعی باشد تولید نسبت به واردات، به‌صرفه نخواهد بود. دولت با اهرمهای مختلف نرخ ارز را ثابت یا ارزان نگه می‌دارد؛ چرا؟ به این دلیل که اقتصاد ما یک اقتصاد واردات‌محور است و اگر دولت غیر از این عمل کند، همه چیز گران خواهد شد. با اهرم پایین نگه داشتن نرخ ارز این فنر را جمع نگه می‌دارد، ولی این فنر روزی رها خواهد شد. خوب، در شرایط فعلی چه بلایی سر تولید ملی می‌آید؟ کشاورز زحمتکش ما و تولیدکننده‌های دیگر، کالایی را تولید می‌کنند، اما صرفه دولت در این است که کالای خارجی را با دلار ارزان وارد کنند. حاصل این شده که دلالان، و حتی مجموعه دولت و شرکتهای وابسته با کشاورز وطنی رقابت می‌کنند.
درست است که عملکرد، بهره‌وری، مدیریت و الگوی مصرف منابع آب و موارد دیگرمان اشکال دارد، ولی با همین شرایط قیمت محصول کشاورزی‌مان ممکن است از محصول وارداتی گرانتر باشد و دلیل گرانی‌اش سودجویی کشاورز ما نیست؛ بلکه دلار ارزان است. اگر دلار 5300 تومان باشد، گندم آمریکایی از گندم ایرانی گرانتر خواهد بود و حتی دولت هم حمایت بیشتری خواهد کرد.
بنابراین در زمینه خودکفایی باید یک نظام داشته باشیم که خریداری و ساماندهی محصولات کشاورزی را انجام دهد. چون این یک فعالیت اقتصادی است.
تسنیم: الآن این نظام وجود دارد، اما ضعیف است.
الآن کشاورز برنج می‌کارد، بعد می‌بیند برنج هندی و اروگوئه‌ای وارد می‌شود. سال بعد کشاورز کاملاً به‌صورت هدایت‌نشده، می‌پرسد "من این زمین برنج را به چه تبدیل کنم که بصرفد؟"، مثلاً هلو، کیوی یا مرکبات... یک‌باره می‌بینی که یک اولویت غذای کشور مثل برنج به‌خاطر تصمیم‌گیریهای غلط اقتصادی به میوه، ویلا و شهرکهای مسکونی تبدیل می‌شود. این خیلی خطرناک است؛ جهت‌گیری و هدفگذاری کشاورز دارد به‌مرور به‌سمتی می‌رود که با امنیت غذایی ما اصلاً سازگار نیست. این موردی است که در هیچ کدام از دوره‌های وزارت کشاورزی ما به‌خوبی مورد توجه واقع نشده است. کشاورز باید بتواند محصولش را به‌قیمت بفروشد. اما وقتی سالیانه شالیکار شمالی با زحمت برنج مرغوب را تولید می‌کند و یک‌باره برنج نامرغوب خارجی وارد می‌شود چه اتفاقی خواهد افتاد؟ این روند یعنی خودزنی اقتصادی.
نکته خیلی مهم بعدی نهاده‌هاست. آنچه ما الآن در کشور می‌بینیم وابستگی بسیار شدید کشور به واردات نهاده‌های کشاورزی است.
تسنیم: بسیار شدید یعنی چقدر؟
در بسیاری از موارد خیلی بالاست. البته نمی‌دانیم چقدر؛ بذرهای بسیاری از اقلام کشاورزی به‌صورت قاچاق وارد می‌شود. حتی بسیاری از اقلام، بومی ایران هستند، اما بذرهایشان به‌صورت قاچاق از خارج می‌آید؛ رقم واردات بذر را گاهی تا 5 میلیارد دلار هم تخمین زده‌اند.
تسنیم: این آمارهای 99درصد برای برخی موارد درست است؟
بله؛ در مورد بذر تاحدودی و روز به روز دارد بدتر می‌شود. چرا؟
چون کشاورز محصول خودش را به بازار می‌برد؛ مصرف‌کننده، پارامترهای کیفی را می‌سنجد و می‌خرد. ما گرچه گنجینه ژنتیکی بسیار غنی داریم، اما وقتی ظرفیتهای تحقیقاتی‌مان را در این زمینه فعال نکرده‌ایم، طبیعتاً بذرهای خارجی از بذرهای ما سبقت خواهند گرفت. بسیاری از دانشمندان و مراکز تحقیقاتی و پژوهشکده‌های ما به‌جای اینکه روی احیا و اصلاح این بذرهای ارزشمند کار کنند روی یک سری پروژه فانتزی معطوف شده‌اند؛ نتیجه‌اش شده همین! بذرهای بومی کشور هر روز فقیرتر و فقیرتر می‌شود. چون رقابت است؛ کشاورز وقتی یک بذر فرانسوی و سوئیسی را مرغوبتر می‌بیند به‌سمت آنها خواهد رفت و بذرهای بومی به‌مرور زمان محو می‌شود. این نکته خیلی مهمی است. آیا خودکفایی بدون استقلال بذر متصور است؟
بخش دانش و فناوری حوزه کشاورزی پیش نمی‌رود، چون این دانشمندان عموماً با نیاز و فرهنگ و زبان رایج بخش کشاورزی ما آشنا نیستند؛ تلاش زیادی می‌کنند بر مبنای آنچه از کتب و مقالات و علم روز دنیا درک کرده‌اند، اما نمی‌شود.
تسنیم: آقای دکتر، الآن به‌جای «خودکفایی» واژه «خوداتکایی» را به‌کار می‌برند. این به چه دلیل است؟
نکته دقیقی است؛ خوداتکایی یک واژه تخصصی‌تری است؛ وقتی می‌گوییم خوداتکا هستیم یعنی کنترل شرایط دست خودمان است؛ یعنی کسی نمی‌تواند با ایجاد تحریم یا مشکلات یا شوکهای دیگر شرایط ما را به‌هم بریزد، ما کنترل شرایط در دستمان است، ولو بخشی از نیازهایمان را وارد کنیم.
البته این بحث درستی است؛ ولی ما باید ببینیم اصلاً همین ضریب خوداتکایی‌مان چقدر است. اغلب در دنیا بخش زیادی از بذرها، کودها و سموم شیمیایی دریک کمپانی تولید می‌شود، یعنی کنار بذرها، سموم، آفت‌کشها و کودهای‌شان را به ما می‌فروشند.
سرجمع این شرایط وابستگی شدیدی در نهاده‌ها ایجاد کرده که شرایط ما را بسیار خطرناک کرده است. ما باید هدفگذاری‌مان را درست انجام دهیم؛ و یکی از هدفگذاریهای مهم، تکنولوژی بذر است.
نگاه دیگری که درمورد خودکفایی باید توجه کرد اینکه باید دید دانش فنی‌مان در حوزه کشاورزی را چگونه باید تأمین کنیم؟ مشکلات مهم ما در مدیریت ناصحیح منابع آبی، بهره‌وری و غیره نیاز به دانش کاربردی دارد؛ نیاز به یک الگوی صحیح در بهره‌برداری دانش بومی و پیشرفتهای جهانی دارد.
* الگوی «درون‌زا و برون‌نگر» در دانش کشاورزی موفق خواهد بود
تسنیم: شما خودتان در این عرصه موفق بوده‌اید. شما چه الگویی را پیشنهاد می‌کنید؟
استفاده از ظرفیتها و تجارب بومی و تعامل با پیشتازان عرصه فناوریهای کشاورزی دنیا...
تسنیم: درون‌زا و برون‌نگر.
آفرین؛ اینها دو کلمه به‌ظاهر ساده است، ولی خیلیها اهمیت آن را درک نمی‌کنند. باید وارد اجرا بشوند، تجربه کنند و متوجه شوند یعنی چه. ما احتیاج به یک محصول داریم، مثلاً نیاز به یک قطعه داریم برای تراکتورمان؛ یک سری افرادی داریم که در دانشگاه تحصیلات عالیه دارند، پس چرا در ساخت آن موفق نمی‌شوند؟
چرا این افراد دانشگاهی و مبتکران آن طور که باید موفق به حل مشکلات بخش کشاورزی نمی‌شوند؟ چون وقتی وارد فعالیت اقتصادی می‌شوید باید فرهنگ و اقتضائات اقتصادی حاکم بر این بخش را درک کنید. همه جای دنیا یک سری اقتضائات فرهنگ سنتی و بومی دارند. باید خودتان را با نیازها و شرایط بومی سازگار کنید تا موفق شوید.
با توصیفی که ارائه شد به دانش کاربردی کشاورزی نخواهیم رسید، چون دانشمندان کشاورزی کشور عموماً آن گونه که شایسته است با نیازها، فرهنگ و زبان رایج بخش کشاورزی ما آشنا نیستند؛ بر مبنای آنچه از کتب و مقالات و علم روز دنیا درک کرده‌اند تلاش زیادی می‌کنند، اما در عمل توفیقی حاصل نمی‌شود.
فعال اقتصادی و مبتکری که وارد این بازار می‌شود اول انگیزه‌مند است، اما متأسفانه به‌دلیل عدم آشنایی به فضای کسب و کار و فراهم نبودن زیرساختها نهایتاً به وارد‌کننده کالای چینی تبدیل می‌شود که در کارخانه خودش فقط مُهر ساخت ایران می‌زند و با بسته‌بندی داخلی وارد بازار می‌کند. بعد می‌گوییم چرا خوداتکا نیستیم!
این گفت‌وگو ادامه دارد... .
انتهای پیام/*
