بزهایی که «قدّ گاو» شیر می‌دهند

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، به نقل از سازمان کوثر، در چند دهه اخیر کشورهای جهان با نیاز روزافزون برای تولید شیر و لبنیات مواجه هستند. این نیاز ناشی از دو عامل «افزایش تصاعدی جمعیت طی یکصد سال گذشته» و «افزایش سرانه مصرف شیر» در جهان است. مقاله زیر به بررسی تولید شیر از کانال پرورش اینتنسیو (صنعتی) بز و دامهای سبک پرداخته است. این روش تولید در ایران شناخته شده نیست.

*آنالیز مصرف شیر در جهان

سازمانهای بین‌المللی مرتبط با غذا، شامل سازمان جهانی بهداشت و فائو، توصیه کرده‌اند که 50 درصد کل مصرف پروتئین روزانه یک فرد از پروتئینهای حیوانی تأمین شود. مهمترین منابع تأمین پروتئینهای حیوانی عبارتند از گوشت، ماهی، تخم‌مرغ، شیر و فرآورده‌های آن. در این میان گذشته از قیمت نازل شیر و فرآورده‌های آن نسبت به سایر منابع پروتئین حیوانی، 85 درصد کلسیم رژیم غذایی کشورهای توسعه‌یافته نیز از شیر تأمین می‌شود. قیمت شیر و لبنیات در سرانه مصرف ــ خصوصاً برای دهکهای پایینی ــ مؤثر است.

گذشته از موارد فوق‌الذکر بر اساس آمارهای فائو، تولید شیر طی سه دهه گذشته در کل دنیا افزایش بیش از 50 درصدی داشته و از 500 میلیون تن در سال 1983 میلادی به 769 میلیون تن در سال 2013 رسیده است.

نقشه | شماتیک ترکیب مصرف شیر در جهان

در این زمینه فائو دو گزارش قابل توجه دیگر نیز ارائه داده است؛ اول اینکه 18 درصد از کل تولید شیر جهان در چهار کشور امریکا، چین، پاکستان و برزیل انجام شده است. دوم اینکه ترکیب شیر تولید شده در دنیا به ترتیب مربوط به گاو (83 درصد)، گاومیش (13 درصد)، بز (2 درصد)، گوسفند (1 درصد)، شتر (0.4 درصد) و سایر حیوانات (0.6 درصد) است. این گزارش تصریح می‌کند متوسط عملکرد گاو و گاومیش 11 لیتر است.

فائو کشورهای امریکا، آرژانتین، اروپا، اسرائیل، قیرقیزستان، کانادا، کاستاریکا و پاکستان را با مصرف سرانه بیش از 150 کیلوگرم در سال جزو کشورهای پرمصرف لبنیات طبقه‌بندی می‌کند.

بر اساس این گزارش هند، ایران، ژاپن، کنیا، مکزیک، مغولستان، زلاندنو، افریقای شمالی و جنوبی، بیشتر نقاط غرب آسیا، امریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب با مصرف سرانه 30 تا 150 کیلوگرم جزو کشورهای متوسط طبقه‌بندی می‌شوند.

بر همین اساس آسیای جنوبی، ویتنام، سنگال، افریقای مرکزی و بیشتر مناطق شرقی و جنوب شرقی آسیا با سرانه مصرف کمتر از 30 کیلوگرم جزو کم‌مصرفترین کشورها به شمار می‌روند.

گراف | مقایسه مصرف شیر در کشورهای مختلف طی 4 دهه

در این میان یک نکته دیگر نیز قابل تأمل است. روش تولید در کشورهایی مانند امریکا اغلب به‌صورت صنعتی و با احداث واحدهای بسیار بزرگ گاو و گاومیش انجام می‌شود؛ حال آنکه مطابق گزارش فائو، عمده شیر مصرفی در کشورهایی مانند هند توسط واحدهای کوچک روستایی تولید شده و 50 درصد در همان مزرعه و توسط خانواده به مصرف می‌رسد؛ ضمن اینکه گرایش به دام سبک در کشورهای شرقی بیشتر است. 

این شرایط در کشورهای اروپایی بینابین است. چه اینکه برای مثال 30 درصد شیر تولید شده در فرانسه از واحدهای پرورش نژادهای بز شیری تأمین می‌شود.

مناطقی از دنیا که بیشتر به پرورش بز اشتغال دارند؛ منبع: فائو

*سیاستهای حمایتی بخش شیر و لبنیات در کشورهای دنیا

با توجه به اهمیت مصرف شیر و فرآورده‌های آن در الگوی تغذیه، این محصول همواره مورد توجه دولتها در کشورهای مختلف بوده و راهبردهای مختلف حمایتی برای افزایش تولید و مصرف شیر و فرآورده‌های لبنی اتخاذ شده است. در این راستا ابزارهای حمایتی متنوعی توسط دولتها به‌کار گرفته می‌شود؛ به‌عنوان مثال می‌توان از سیاست توزیع شیر در مدرسه نام برد که در بیشتر کشورهای جهان برای حمایت از مصرف‌کنندگان، به‌ویژه دانش‌آموزان مدارس ابتدایی، اجرا می‌شود. در این میان اتحادیه اروپا، آمریکا و کانادا بیشترین حمایت از تولیدکننده و مصرف‌کننده محصولات لبنی را انجام می‌دهند. ذیلاً برای نمونه به برخی حمایتهای کشورهای مختلف نگاهی گذرا خواهیم داشت.

برنامه‌های حمایتی آمریکا

• برنامه حمایتی قیمت؛ این برنامه به منظور حمایت از تولیدکننده در برابر کاهش قیمتهای بازار و حمایت از مصرف‌کننده در برابر نوسانات قیمت و تغییرات عرضه و تقاضای فصلی صورت می‌گیرد. این برنامه با انواع پرداختهای مستقیم با عناوین مختلف مانند پرداختهای جبرانی، برنامه قرارداد زیان درآمدی و ... انجام می‌شوند.
• برنامه‌های بازاریابی شیر ایالتی و مرکزی؛ با هدف کمک به بازاریابی بهتر محصولات لبنی، هیئتهای بازاریابی شیر تشکیل شده است.
• حمایت از طریق کنترل واردات و یارانه‌های صادراتی؛ واردات با اهرم سهمیه‌های وارداتی کنترل شده و جهت افزایش صادرات نیز مشوقهایی در نظر گرفته می‌شود.
• برنامه‌های ترویجی و کنترل امراض

برنامه‌های حمایتی کانادا

• ایجاد سیستمهای متمرکز مدیریت عرضه لبنیات؛ با استفاده از این سیستم کشاورزان به‌صورت هماهنگ عمل می‌کنند.
• قیمتهای حمایتی؛ کمیسیون لبنیات کانادا هر ساله قیمتهای حمایتی برای محصولات لبنی و شیر را تعیین می‌کند.
• بازاریابی شیر به‌صورت ملی؛ سهمیه‌های بازار به‌صورت استانی توسط هیئتهای بازاریابی استانی تعیین می‌شود و در نهایت کل سهمیه در سطح ملی توسط کمیته مدیریت عرضه شیر کانادا تعیین می‌شود.
• پرداخت یارانه به تولیدکنندگان شیر و محصولات لبنی؛ این برنامه به منظور حمایت از درآمد کشاورزان انجام می‌شود.
• کنترل واردات از طریق ایجاد تعرفه و سهمیه‌های وارداتی.

برنامه‌های حمایتی اتحادیه اروپا

• سهمیه‌های تولید شیر؛ با کنترل عرضه شیر منطقه‌ای از طریق سهمیه تولید منطقه‌ای.
• پرداخت یارانه‌های متنوع تولیدی.
• برنامه‌های حمایتی قیمت داخلی و خریدهای داخلی؛ تعیین قیمتهای مداخله‌ای به‌عنوان قیمت کف برای بعضی محصولات لبنی.
• محدودیتهای وارداتی از طریق ایجاد تعرفه.
• یارانه‌های صادراتی برای مازاد لبنیات داخلی.

*آنالیز تولید و مصرف شیر در ایران

مطابق آمارهای رسمی وزارت جهادکشاورزی، خوشبختانه تولید و مصرف شیر در ایران رشد فزاینده‌ای داشته است. آمار تولید شیر در سال 1367 معادل 3.5 میلیون تن، در سال 1386 معادل 8.3 میلیون تن و در سال 1394 معادل 9.1 میلیون تن بوده است.

مطابق این آمارها سرانه مصرف سالانه شیر هر ایرانی نیز از 64.4 کیلوگرم در سال 63، به 109.35 کیلوگرم در سال 1394 افزایش یافته است. این سرانه مصرف گرچه دو برابر میانگین سرانه کشورهای در حال توسعه (55 کیلوگرم) و 1.5 برابر میانگین کشورهای منطقه غرب آسیا و شمال افریقا (81 کیلوگرم) است، اما هنوز تا سرانه 170 کیلوگرمی مصرف در کشورهای توسعه‌یافته تفاوت قابل‌توجهی نشان می‌دهد.

*کاهش تولید شیر بز در کشور

تولید و مصرف فرآورده‌های بز در ایران سابقه چند هزار ساله دارد و از این جهت بز یکی از گونه‌های بومی کشور ما به شمار می‌رود؛ نقشهای متعدد در سنگ‌نگاره‌های باستانی ایران نیز بر این ادعا صحه می‌گذارد. ذکر این نکته جالب است که شیر بز یکی از بهترین انواع شیر حیوانات و سازگارترین آنها برای انسان به شمار می‌رود. 

اما علی‌رغم افزایش سرانه مصرف شیر در کشور، آمارهای رسمی نشان می‌دهد الگوی مصرف شیر و فرآورده‌های لبنی در ایران، از شیرهای غنی و توصیه شده (مانند شیر بز) به سمت انواع ضعیفتر تغییر کرده است.

برای مثال در حالی که آمارهای مرکز آمار بیان می‌کند در سال 67 معادل 19.3 درصد از کل شیر تولید شده در ایران از شیر بز بوده، مطابق آمار وزارت جهادکشاورزی در سال 94 این رقم تنها 3.3 درصد کل شیر تولیدی را شامل می‌شده است.

از سوی دیگر بنابر آمارنامه منتشر شده وزارت جهادکشاورزی در سال 1394، جمعیت بز و بزغاله کشور در این سال حدود 20 میلیون رأس بوده است که در این میان بیش از نیمی از گله‌داری بز کشور تنها مربوط به 6 استان شامل فارس (4.1 میلیون)، کرمان (2.3 میلیون) سیستان و بلوچستان (1.2 میلیون)، خوزستان (1.2 میلیون)، هرمزگان (1.1) و خراسان رضوی (1 میلیون) بوده است.

* روشهای تولید و مصرف شیر در ایران

به‌صورت کلی پرورش دام سبک به روشهای کوچ‌رو ( عشایری)، نیمه کوچ‌رو (روستایی) و ثابت (مزرعه‌ای و صنعتی) به منظور تولید بره، گوشت، شیر، پشم و پوست انجام می‌شود. در این سه روش، هزینه‌های تولید و به تبع آن صرفه اقتصادی، متغیر است.

جدول | سه روش پرورش دام سبک

محدود شدن تولید شیر دام سبک در کشور دلایل متعددی دارد، اما از موارد زیر می‌توان به‌عنوان مهمترین دلایل نام برد:

• تأثیر تغییرات اقلیمی در خشکسالی و فرسایش مراتع کشور
• فشار وارده از سوی طرح ملی تعادل دام و مرتع برای جلوگیری از بیابان‌زایی
• افزایش مراتع قرق شده به منظور حفاظت بیشتر از فون و فلور سطح وسیعی از مراتع در نواحی خشک
• عدم پایداری و وابستگی زیاد این شیوه پرورش به میزان بارش سالانه
• عدم وجود نژاد دام سبک با ضرایب فنی مناسب برای تولید به شیوه بسته و صنعتی
• کم‌توجهی و عدم سیاستگذاری دولت در تولید صنعتی
• تحولات اجتماعی و گرایش پرورش‌دهندگان به مهاجرت و رفاه بیشتر

برآورد سهم هر یک از هزینه‌ها از کل هزینه‌های تولید صنعتی

*لزوم تغییر الگوی تولید شیر در ایران

به این ترتیب در صورتی که راهکار مناسبی برای جایگزینی پرورش سنتی پیدا نشود، دامهای سبک و فرآورده‌های حاصل از آن با خطر حتمی مواجه خواهد شد. از سوی دیگر ضرایب فنی نژادهای ایرانی جوابگوی هزینه بالای تولید در روش صنعتی نیست. میزان شیردهی، چندقلوزایی، زایش غیرفصلی و ضریب خوراک دام از مهمترین این ضرایب است.

برای یافتن راهکار مناسب، مطالعات پرحجمی بر نژادهای موجود دنیا توسط متخصصان هلدینگ کشاورزی کوثر صورت گرفت. بر این اساس بهترین نژادهای قابل دسترسی بز شیری در دنیا شامل نژادهای اصیل «سانن» و «آلپاین» است.

خلاصه جدول SWOT مقایسه کلی نژادها

* بزهای سانن (Saanen) و آلپاین(Alpine)

خاستگاه این دو نژاد اروپاست. میانگین شیردهی سالانه برای نژاد سانن 880 و برای نژاد آلپاین 830 کیلوگرم است، اما پیشرفتهای ژنتیکی حاصل شده در نژادهای فرانسوی سبب شده هریک از این دو نژاد افزایش عملکرد قابل توجهی داشته باشد. این در حالی است که شیردهی نژادهای داخلی بز بین 10 تا 15 درصد این مقادیر است. البته همانگونه که ذکر شد، تنها گزینه مدنظر در انتخاب این دو نژاد شیردهی بالا نبوده است. سایر ضرایب فنی مربوط به این دو نژاد نیز بسیار بالاتر از انواع داخلی بز است. نکته قابل توجه اینکه گرچه نژاد سانن، نسبت به آلپاین عملکرد بهتری دارد، لیکن با توجه به مزیتهای نسبی این نژاد – خصوصاً قابلیت تطبیق در شرایط مختلف آب و هوایی – در کنار سانن از این نژاد نیز بهره‌گیری خواهد شد.

عملکرد سانن و آلپاین فرانسوی اصلاح نژاد شده

*مقایسه بین بز سانن و گاو شیری در دامپروری صنعتی

در جدول زیر ضرایب بازگشت سرمایه بین دو واحد گاو و بز شیری (با تولید یکسان شیر 25 تن در روز) ارائه شده است.

به این ترتیب نسبت بازگشت سرمایه واحدهای صنعتی دام سبک به گاوداری، حداقل 5 برابر است. به‌طور کلی مزایای یک واحد صنعتی دامداری دام سبک ــ با استفاده از نژادهای مرغوب اروپایی ــ نسبت به گاوداری از این قرار است:

• سرمایه‌گذاری اولیه بسیار کمتر
• بازدهی اقتصادی بسیار بالاتر
• امکان نگهداری دام سبک در شرایط روستایی
• خوراک‌دهی بز توسط ضایعات کشاورزی، در برابر خوراکهای گران‌قیمت گاو
• کیفیت لبنیات بزی به‌ویژه پنیر بزی بسیار بالاست، لذا این محصولات در اروپا بسیار رایج و پرطرفدارند.
• شیر بز برای کسانی که به لاکتوز شیر گاو حساسیت دارند توصیه می‌شود.
• میزان آسیب‌پذیری دام و سرمایه در بزها پایین‌تر است؛ تعداد کمتری از بیماریهای اپیدمیک، بز را متأثر می‌کند.
• بز پس از هر تنش محیطی، خیلی سریعتر از گاو به سطح تولید قبلی خود باز می‌گردد.
• سازگاری و استرس پایین بز در اقلیمهای گوناگون و متنوع ایران در برابر گاوهای شیری حساس.
• زایش بالای بزهای سانن و آلپاین در برابر زایش پایین گاوهای شیری.

به این ترتیب در نهایت می‌توان گفت پرورش صنعتی بزهای سانن و آلپاین مزایای قابل توجهی نسبت به پرورش گاوهای شیری دارد.

انتهای پیام/*