درخشش خطوطی قدیمی در گورستانی آن سوی تاریخ در قلب اصفهان+ تصاویر

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان، گورستان تخت فولاد، گورستانی متفاوت از سایر قبرستان‌ها که به واسطه قدمت و قبور متبرک آن، دومین گورستان جهان اسلام محسوب می‌شود در این قبرستان تاریخ زنان و مردانی است که با وجود آرمیده بودنشان همه بیدارند.

افراد نامی که روزی در تاریخ نه تنها اصفهان بلکه کشور اتفاقات ماندگاری را رقم زدند و با وجود اینکه مرده‌اند اما با آثاری که از خود بر جای گذاشته‌اند هنوز به زندگی ادامه می‌دهند.

جدای از اینکه این قبرستان در خود افرا نامی را دارد و به عنوان یک مجموعه نماد ونشانه از آن یاد می‌شود در خود چیزهای گران‌بهای دیگری نیز دارد که به آن می‌پردازیم.

بر روی سنگ قبور این گورستان قدیمی و تاریخی نمادها و نشانه‌های تاریخی حک شده یکی از آن نمادها خط و خطوطی است که در دوره‌های مختلف بر روی قبور جای گرفته و هر کدام تغییرات خط و خوشنویسی را در تاریخ روایت می‌کنند.

تخت فولاد اصفهان موزه ای دائمی ازتنوّع خطوط مختلف اسلامی است، آثار و خاطره بزرگان خوشنویسی و قبور برخی از اساتید بزرگ خوشنویسی در این دیار  شکوه خاصی از حیث تاریخ خوشنویسی به این آرامستان داده است.

در دانشنامه تخت فولاد آمده، آثار خوشنویسانی چون: بدیع الزمان عباسی خوشنویس و فرزند علیرضا عباسی خوشنویس نامدار صفوی، میر عماد قزوینی، درویش عبدالمجید طالقانی، محمد صالح اصفهانی، میرزا احمد نیریزی، محمد باقر سمسوری، زین العابدین اشرف الکتاب همگی بر ارزش و اهمیت این مکان می‌افزاید.

خوشنویسی بر قبور، با وجود تشابه اولیه، بسیار متفاوت‌تر از خوشنویسی بر پهنه کاغذ است. ابزار و وسایل، کادر، حاشیه،  قاب بندی، کارکرد و ادبیات خاص آرامگاه‌ها، سبک و شیوه خوشنویسی متعارف را تحت تأثیر قرار می‌داد به گونه‌ای که در بررسی این قبیل آثار فصل تازه‌ای از تاریخ خوشنویسی را شاهد هستیم.

بیشتر خطوط تخت فولاد یا به شیوه حجّاری برجسته یا رو کار و از طریق تراشیدن اطراف خطوط و نقوش و یا به شیوه حجّاری توکن یا توکار و گود برداری خطوط و نقوش اجرا شده است. اما معدودی هم در زمینه کاشی و یا سیمان و مصالح غیر سنگ نوشته شده‌اند. البته خط در این گفتار صرفاً به معنای خوشنویسی نیست و گاه شامل خطوط خاص و گرافیکی نیز می شود که به طرز استادانه‌ای اجرا شده است.

قلم کوفی سرآغاز خط در تخت فولاد

قلم کوفی؛ سرآغاز خط در تخت فولاد اصفهان با نمونه‌ای از خط کوفی آجری و کوفی حک شده بر سرلوح قبر شروع می‌شود. هرچند تعداد آن محدود است، ظرافت و زیبایی همین دو حرف دلیلی بر ارزش‌های معنوی و نقطه شروع خوشنویسی در این آرامستان است.

بر اساس کتاب‌های تاریخی و نظر کارشناسان احتمالاً تاریخ این خطوط به قرن 4 ق باز می‌گردد و می‌توان پذیرفت که تعداد خطوط کوفی در تخت فولاد بیشتر بوده ولی در اثر زمان و جانشینی خطوط دیگر از بین رفته است. خط کوفی بعدها در قالب کوفی بنّایی در معماری اسلامی مورد استفاده فراوان قرار گرفت و در تخت فولاد اصفهان نیز به‌ویژه در گنبدِ تکایا در دوره‌های مختلف بسیار مورد استفاده قرار گرفته است؛ در قبور تخت فولاد نیز از این خط، نمونه‌های بسیار زیبایی وجود دارد که از الگوی خط بنایی استفاده شده است.

ثلث با اجرای الف و لام های بسیار بلند و رشید!

قلم ثلث؛ خط مزار بابا رکن الدین عارف سده هشتم متوفی سال 769ق، به سیاق ثلث دوره تیموری با اجرای الف و لام‌های بسیار بلند و رشید بویژه در سرلوح‌ها نگاشته شده و از آثار زیبا و پخته ثلث است.

در تخت فولاد، عالی ترین نمونه‌های ثلث را در قبور فقها و علما مشاهده می‌کنیم. خط ثلث در معماری، به صورت نگارش سردرها و کتیبه‌های ابنیه، مساجد و تکایا، هنری بی‌بدیل بود و این امر از نگاه خوشنویسان تخت فولاد پنهان نماند. ثلث محمد صالح اصفهانی مورخ 1039ق در سردر تکیه بابا رکن الدین در زمره اجراهای استادانه این خط است. خطوط ثلث در اغلب تکایای تخت فولاد وجود دارد.

در واقع بهترین نمونه های ثلث در قبور تخت فولاد متعلّق به عصر صفوی است هرچند که خط ثلث در عصر قاجار تحت تأثیر رواج قلم نستعلیق از رونق و شکوه قبلی‌اش در ابنیه و معماری ایرانی اسلامی کاسته شد اما در خوشنویسی و حجّاری قبور همچنان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.

خط نسخ از قدیم تا معاصر

زیباترین نمونه‌های این خط در خوشنویسی قبور تخت فولاد، متعلّق به عصر صفوی و قاجاری است. این خط برای خوشنویسی آیات، روایات و به‌ویژه بر مزار بزرگان دینی و فقها استفاده فراوانی داشت. همچنین به صورت ادعیه و نگارش آیات قرآن در نسخه‌ها و اوراق جهت نصب در تکایا مورد استفاده قرار گرفته از این خط در تخت فولاد تا دوره معاصر همچنان برای قبور استفاده می‌شده است.

رونق خط نستعلیق در گورستان

قلم نستعلیق از عصر صفوی به بعد این خط به طور مکرّر در کتیبه نویسی و مزار نگاری مورد استفاده قرار گرفت. نستعلیق قلمی روان، زیبا و متناسب با شعر و ادبیات است و با اضافه شدن اشعار فارسی به متن یک سنگ نبشته به جای آیات و روایات ضرورت بکارگیری آن در تخت فولاد بسیار چشمگیر شد. اغلب قبوری که با خط نستعلیق نگاشته شده‌اند دارای متن ادبی و حاوی اشعار هستند؛ با این حال گاه رقابتی پنهان در خوشنویسی یک قبر از لحاظ استفاده از خطوط مختلف به چشم می‌آمد که اغلب میان خط نستعلیق با ثلث یا نسخ بود.

در رأس همه این آثار باید از شاهکار خط و حجاری در تکیه مادرشاهزاده ( مزار مریم بیگم ) نام برد. این اثر اوج هماهنگی و همکاری خوشنویس و حجّار است. هیچ گونه وقفه و فاصله ای بین خط و حجاری وجود ندارد و گویی حجّار و خطاط یکی است؛ چنانکه با در نظر گرفتن پیچیدگی ها و ظرافت های جادویی خط نستعلیق، وفاداری حجّار به اصول خوشنویسی قابل تحسین است. ترکیب بندی و تناسب در خط محمّد باقر سمسوری در اوج توانایی است و از این لحاظ این اثر از جاودانه های خط و حجّاری تاریخ خوشنویسی اسلامی است. قبر شیخ محمد تقی رازی به خط ضیاء اصفهانی در کنار مقبره مریم بیگم نیز از آثار خط و حجاری نفیس است.

قلم رمز آلود تعلیق

از نمونه‌های منحصر بفرد قلم تعلیق بی‌گمان باید به سنگ قبر محمد کاظم واله اصفهانی خوشنویس و شاعر بزرگ عصر زندیه و اوایل عصر قاجار اشاره کرد. این اثر هم به لحاظ کیفیت بی‌همتای خط تعلیق و هم از نظر حجّاری از جاودانه‌های این قلم محسوب می‌شود.

زیرا که زبان شعر ایهامی است و شعر خصلتی ظریف و تعلیق گونه‌ای دارد، انتخاب این قلم برای سنگ قبر حسن ذوقی هوشمندانه بوده است که از سوی شاعر خوشنویس انجام گرفت. این قلم در آرامگاه واله به غیر از اشاره به فضل و ادب وی، ایهام و خصلت رمزآلودگی مرگ را به نحو زیرکانه‌ای بیان می‌کند.

شان قلم طغری در تخت فولاد

خط طغری در تخت فولاد بنا به شأن و عظمت آن اغلب جهت ذکر و یاد خداوند و بویژه عبارات مربوط به جاودانگی او است. در حقیقت این قلم در قبور، نام خداوند را جایگزین نام سلاطین و تشخّص مادی آن کرده است.

ارزش خطوط حک شده در تخت فولاد

به گفته ابوئی کارشناس مرمت ابنیه و احیاء بافت‌های تاریخی این خطوط نشان از اراده کاتب و حجّار برای تمایز خط از نگارش‌های متداول قبور است که در اینجا نیز از حیث گرافیک خط با آثاری روبرو هستیم که دارای ارزش‌های خاص خود هستند.

وی افزود: حتی اگر از حیث دستوری هم این خطوط غلط باشند، اما بی‌شک تلاش آن‌ها برای شأن و منزلت دادن به کلمات و حروف  قابل تقدیر است، به‌ویژه اگر که نام خداوند باشند؛ در بعضی از قبور به دلیل خاص بودن آن، چندین خط بر روی قبور کار شده که زیبایی خاصی نیز به آن بخشیده است.

 کارشناس مرمت ابنیه و احیاء بافت‌های تاریخی بیان کرد: پاره ای از خطوط در تخت فولاد از کرسی بندی متفاوت و منحصر به فردی پیروی کرده اند، مثل خط نستعلیق بر سنگاب تکیه میرفندرسکی از عصر صفوی که حروف نستعلیق اش با کرسی قلم تعلیق نوشته شده است.

وی به برخی قبور نیز اشاره کرد، قبوری که جای خالی کمی دارد و پر از خط و خطوط است به اعتقاد او فروان‌نویسی و پر بودن نشان دهنده شخصیت علمی، اجتماعی و یا سیاسی فرد فوت شده است.

انتهای پیام/