موسیقی روایی جامعه را آرام می‌کند/همه ما نقشی یکسان داریم
«تار و پود» حاصل یک عشق است و از عشق روایت می‌کند. در این داستان رقابت و حسادت حذف شده تا فقط عشق بماند.
خبرگزاری تسنیم - داستان‌های نظامی پر از ماجراهای عشقی است. آنچه نظامی در داستان «خسرو و شیرین» روایت می‌کند برای همیشه جاودانه خواهد بود. اما جای خالی این روایت‌ها در دنیای امروز و در میان نسل‌های امروزی به وضوح دیده می‌شود. از کاستی‌ها و غفلت‌ها و بی‌مسئولیت‌های مسئولان فرهنگی که بگذریم، بخشی از این جای خالی به منفعل بودن هنرهای دیگر برای زنده نگه داشتنِ داستان‌های کُهن مربوط می‌شود. هنرهایی مانند سینما و موسیقی و حتی تئاتر در زنده و پویا ماندن ادبیات کُهن ایران، نقش بسیار مهمی دارند. متاسفانه در دهه‌های اخیر سینمای ما در پرداختن به ادبیات کُهن ایران زمین تقریبا خالی است. تئاتر هم به جز جرقه‌هایی زودگذر کاری اساسی در این زمینه انجام نشده است. اما موسیقی روایت دیگری دارد.
موسیقی ایرانی برای روایت‌گری و پرداختن به مثنوی‌های داستانی چندان مناسب نیست. اما این به مفهوم عملی نبودن اجرای اینگونه پروژه‌ها نیست. چرا که تجربه‌هایی در این زمینه شده که هر کدامشان موفقیت‌های بسیاری داشته‌اند. «تار و پود» تازه‌ترین اثر در این زمینه و آهنگسازش حمید متبسم است. وحید تاج هم این اثر را می‌خواند. «تار و پود» براساس داستان «خسرو و شیرین» ساخته شده و شامل 80 بیت از این داستان است. ماجرای شکل‌گیری «تار و پود» حاصل یک عشق و یک وصال است. حمید متبسم که به تازگی زندگی مشترکش با سمیرا گلباز را آغاز کرده، شکل گیری «تار و پود» را حاصل عشق میان او و همسرش می‌داند.
دیدن کنسرت «تار و پود» هم برای علاقه‌مندان به موسیقی و هم برای علاقه‌مندان به ادبیات می‌تواند جذابیت‌های بسیاری داشته باشد. این کنسرت در ششم مرداد و در فضای باز کاخ نیاوران برگزار می‌شود و زیبایی‌های این فضا می‌تواند همخوانی عجیبی با موضوع «تار و پود» داشته باشد.
حمید متبسم آهنگساز، وحید تاج خواننده و سمیرا گلباز نوازده سه‌تار از عوامل پروژه‌ی «تار و پود» مهمان ما در خبرگزاری تسنیم بودند تا ساعتی با آنان درباره‌ی این پروژه و جنبه‌های مختلفش سخن بگوییم. در روزهای گذشته بخش نخست این گفت‌وگو را خواندید، امروز بخش دوم و پایانی این گفت‌وگو را می‌خوانید.
تسنیم: پیشتر «تار و پود» را خارج از ایران و در برخی کشورهای دیگر با صدای مهدیه محمدخانی به صحنه برده‌اید. برای اجرای کنسرت‌ها در ایران سراغ وحید تاج رفتید. انتخاب آقای تاج برچه اساسی انجام شد.
متبسم: هرچقدر در خارج از ایران از کارهای ما استقبال شود و بازدهی مالی خوبی هم داشته باشد، به اوج معنویتی که اجرا در ایران دارد نمی‌رسد. باید این اجرا را در ایران به صحنه می‌بردیم چرا که اینجا جایی است که نظامی در اینجا زیسته و این شعرها از اینجا سرچشمه گرفته است. اگر در فلان کشور کنسرت نداشته باشم در ذهنم نمی‌ماند اما اگر پروژه‌ای را در ایران به صحنه نبرم، احساس کمبود می‌کنم.
وقتی آقای تاج را برای اجرای این اثر انتخاب کردم تاکید داشتم که ایشان به هیچ وجه صدای خانم محمدخانی را نشنود. خواننده در این اثر سولیست است و می‌بایست تعریف خودش را از کار ارائه کند. وقتی آهنگساز اثری را می‌نویسد و در آن سولیست هست، هر سولیست خوانش و تعریف خودش را از آن اثر دارد. نباید هیچ کدام تحت تاثیر دیگری باشند. در اینجا هم خانم محمدخانی و آقای تاج باید تعریف و تحلیل خودشان را از این اثر داشته باشند. خیلی جاها هم آقای تاج اثر را متفاوت با خانم محمدخانی می‌خواند و این برای من جذاب است.
در تکنوازی نوازندگان هم همین‌گونه است و هر نوازنده می‌تواند بخش‌های تکنوازی خودش را با تعریف خودش اجرا کند.
در «تار و پود» آواز به شکل سنتی وجود ندارد و از اول تا پایان، کار نوشته شده و مشخص است.
تسنیم: در اثر «سیمرغ» آوازهای کوتاهی بود.
متبسم: آوازهایی کوتاه بود اما اینجا همان هم ضرورت نداشته که باشد. چنین اثری را خواننده‌ای باید بخواند که علم موسیقی هم داشته باشد. حفظ کردن این کار به همین سادگی‌ها نیست. می‌شود با خواننده‌ای که نُت نمی‌خواند هم این کار را اجرا کرد اما باید ماه‌ها تمرین کرد تا این اثر را حفظ کند. اما من نظرم این بود که خواننده بتواند نُت بخواند و صدای خوب و دانش موسیقی هم داشته باشد که خوشبختانه وحید تاج این ویژگی‌ها را دارد.
گلباز: عشق از منیت به دور است. در اثر «تار و پود» سولیست اصلی خواننده است و هر کدام از نوازندگان هم تکنوازی خودشان را دارند. اما با این حال این اثر از منیت به دور است. در بیشتر کارهایی که در موسیقی ایرانی ارائه می‌شود خواننده سالاری وجود دارد اما در اینجا همه با هم سوار موجی شده‌ایم و با هم حرکت می‌کنیم. هر جا هم لازم باشد همدیگر را کمک می‌کنیم تا به مفهوم شعر و ملودی نزدیک شویم. وقتی کار به پایان رسید و کار را شنیدم دیدم که همه‌ی ما نقشی یکسان داریم. مفهوم «تار و پود» در همه جای این اثر دیده و شنیده می‌شود.
متبسم: نکته مهم این کار این است که در این مجموعه‌ی شش نفری حتی اگر یک نوازنده هم نباشد نمی‌توان تمرین کرد. ما شش نفر روی صحنه هستیم که هر کدام یک ستون هستیم و اگر یک ستون نباشد انجام کار امکان‌پذیر نیست. اینجور نیست که همه یک چیز را بنوازیم و اگر هم کسی اشتباهی نکند مشکلی پیش نیاید.
تسنیم: برای هر سازی در این اثر یک خط ملودی خاص وجود دارد و نوشته شده است. این در تعریف موسیقی چندصدایی می‌گنجد.
متبسم: موسیقی چند صدایی بهترین تعریف برای این فُرم آهنگسازی است. البته در ایران گاهی به موسیقی چندصدایی می‌گویند «پُلی فونیک» که البته «پُلی فونیک» نوعی از موسیقی چند صدایی است. در اجرای ما هر کسی نقش خاص خودش را دارد. مثل یک نمایش است که هر بازیگر نقش خودش را دارد و اگر یک بازیگر نیاید و دیالوگش را نگوید، دیالوگ‌های بعدی بی‌مفهوم می‌شود.
تسنیم: موسیقی چند صدایی در موسیقی ایران چندان رسم نبوده است. کار کردنِ موسیقی چندصدایی در قالب موسیقی ایرانی چه ویژگی‌ها و چه مشکلاتی دارد.
متبسم: موسیقی چند صدایی مربوط به موسیقی غرب است و ریشه‌اش از آنجاست. موسیقی چندصدایی در ایران با کلنل علی‌نقی وزیری شروع شد و در ادامه هم توسط کسانی چون هوشنگ استوار، حسین دهلوی و احمد پژمان به متعالی‌ترین شکلش می‌رسد. ما شاگردان آنها هستیم که سعی می‌کنیم قدمی در این زمینه برداریم.
موسیقی چندصدایی در موسیقی ایران هم به نوعی هست؛ شما همیشه در هر رنگ، رنگ دیگری و در هر تصویر، تصویر دیگری را می‌بینید. در موسیقی مقامی ما وقتی دوتارنوازی می‌کنند گاهی انگشت شصتش را روی سیم سوم می‌گذارد و وقتی که مضراب می‌زند صدایی اضافه هم تولید می‌شود. نوازندگان کمانچه هم گاهی سیمی را به سیم دیگر آکورد می‌کنند و دو صدا از ساز تولید می‌کنند. این‌ها هم موسیقی چندصدایی است حتی اگر در نوع ابتدایی‌اش باشد.
وقتی این ابزار برای رساندن حسی قوی‌تر به مخاطب وجود دارد، دلیلی ندارد که ما از آن استفاده نکنیم. برخی می‌گویند موسیقی چندصدایی مال ما نیست و نباید از آن استفاده کنیم؛ خب مسواک هم قبلا در فرهنگ ما نبوده است. اتومبیل هم ساخته ما نیست اما از آن استفاده می‌کنیم. من سال‌ها در اروپا زندگی‌کرده‌ام و اصلا درباره این مسائل صحبت نمی‌کنند؛ آنها از تجربه‌های خوبِ من و شما استفاده می‌کنند و صدایش را هم درنمی‌آورند. وقتی 30 سال پیش به آلمان رفته بودم فضای آنجا با امروز خیلی فرق داشت. الان خیلی از مسائل مربوط به فرهنگ شرق در آنجا هست و استفاده می‌کنند. در واقع آنها نکات مثبت فرهنگ شرق را گرفته‌اند و از آن بهره می‌برند.
به طور حتم موسیقی چند صدایی در موسیقی قدیم ایران و موسیقی پیش از اسلام بوده است. برای نواختن ساز چنگ قطعا نمی‌توانستند با چند انگشت تنها یک سیم را به صدا در آورند، به طور حتم سیم‌های مختلف را به صدا درآورده‌اند. در واقع شکل ابتدایی موسیقی چندصدایی نه تنها در موسیقی ما که در موسیقی همه جهان وجود داشته است. اما موسیقی چندصدایی امروز شکل پیشرفته آن است که اندیشمندانه و با دانش صحیح در هر اثر مهندسی می‌شود تا اصوات با هم هماهنگ شوند و صدایی جدید تولید کنند که از یک ساز درنمی‌آید.
مثلا در موسیقی ما وقتی کمانچه نُت‌هایی را در اُکتاو زیر می‌زند و همان نُت‌ها را بم‌تار یا بربت در اُکتاوی می‌زند که در امکانات کمانچه نیست، این خودش نوعی چند صدایی است. چرا که بیش از یک صدا ایجاد شده است.
اگر همه سازها دقیقا یک فرکانس را نعل به نعل اجرا کنند، این موسیقی تک‌صدایی است.
تسنیم: رفتن سراغ اشعار داستانی در موسیقی ما چه لزومی دارد. شما چه نیازی در جامعه احساس کردید که سراغ موسیقی روایی رفتید. اصلا براساس نیاز جامعه این کار را کردید یا براساس احساس شخصیتان.
متبسم: موسیقی روایی و پرداختن به داستان مانند رمان‌خواندن است و کمک شخصیتی به جامعه می‌کند. وقتی داستان قهرمانان شاهنامه را برای جامعه بازخوانی کنیم به جامعه می‌گوییم که این قهرمانان چه انسان‌هایی بوده‌اند و چه برخوردهایی با هم داشته‌اند، به جامعه می‌گویید که این ویژگی‌ها از خصلت‌های ما بوده است. انسان موجودی است که نیاز به گوشزد دارد. اگر ارگان‌های فرهنگی ما به این قضیه بپردازند که چقدر گذشت و صبر و تحمل اهمیت دارد، دیگر در خیابان‌هایمان ترافیک اینچنینی نخواهیم داشت، برخورد مردم در تصادف اتوموبیل‌ها یقه هم را گرفتن نیست و یاد می‌گیرند که با هم گفت‌وگو کنند. این که در قدیم مادران قصه می‌گفتند در شکل‌گیری شخصیت کودکان تاثیرگذار است.
در کنار این‌ها قصه‌گفتن و روایتِ قصه شیرین است.
تسنیم: شما در ایران اول آلبوم «تار و پود» را منتشر می‌کنید و بعد قرار است که آلبومش منتشر شود. در حالی که معمولا اول آلبوم را منتشر می‌کنند و بعد کنسرت آن را برگزار می‌کنند تا علاقه‌مندان اثر را بشنوند و وقتی به کنسرت می‌آیند بدانند که قرار است با چه اثری مواجه شوند.
متبسم: این کاملا اتفاقی است. آلبوم «تار و پود» در ایران و خارج از ایران تقریبا در یک زمان منتشر خواهد شد. کار آماده است و ما به صورت آنسامبل و زنده در استودیو اثر را اجرا کرده‌ایم و فقط ضبط آواز مانده که خواننده به تنهایی باید در استودیو کار را اجرا کند. قرار است تا میانه‌های مرداد کار میکس و مستر تمام شده باشد و اثر برای انتشار آماده شده باشد. شاید در پاییز و یا در نوروز آینده این آلبوم منتشر شود.
وحید تاج: ما معمولا آلبوم را ضبط و آماده می‌کنیم و بعد سراغ اجرای کنسرت‌ها می‌رویم. در این حین ممکن است آلبوم منتشر شده باشد و یا این که هنوز منتشر نشده باشد. پس از چندین شب برگزاری کنسرت دیگر حس و حال کار درآمده است. چندی پیش اثری را در ضبط استودیویی خواندم و بعد سراغ برگزاری کنسرت‌ها رفتیم. بعد از کنسرت‌ها تصمیم گرفتم که برخی از تصنیف‌ها را دوباره در استودیو بخوانم. وقتی با حس وحال تصنیف‌ها کنار آمده باشم تصمیم گرفتم در اثری که قرار است یک عمر به یادگار بماند هم این تصنیف‌ها را تکرار کنم.
تسنیم: خواندن در استودیو با موسیقی از پیش ضبط شده با اجرا بر روی صحنه چه تفاوت‌هایی دارد و کدام یک سخت‌تر است؟
تجربه ضبط آنسامبل در استودیو را داشته‌ام که در کنار نوازندگان همه با هم اجرا کرده‌ایم و اثر هم ضبط شده است. در این اجرا حس نوازندگان به شما منتقل می‌شود. برای خواننده این کار سخت‌تر است، چرا که حساسیت بیشتر است. امکان دارد که صدای خواننده گرفته شود و برخی جاها آنطور که باید ادا نشود.
همه این‌ها زمانی خیلی خوب می‌شود که همه با هم تمرین کرده باشیم و بر کار مسلط باشیم.
برای من اجرا روی صحنه بسیار راحت‌تر است. حضور مخاطب برایم اهمیت دارد و به من انرژی دارد. در استودیو شما با در و دیوار سروکار دارید و باید حس را در خودتان ایجاد کنید.
تسنیم: اجرای «تار و پود» در فضای باز کاخ نیاوران است. آنجا فضایی تاریخی با درختانی تنومند است. اجرا در اماکن تاریخی را چطور می‌بینید.
متبسم: اجرا در اماکنی که مردم با آنجا ارتباط عاطفی و تاریخی خوبی دارند و زیبا هستند در ایجاد فضایی خوب برای اثر کمک می‌کند. از جمله همین فضای کاخ نیاوران می‌تواند به معنویت و عشق جاری در این اثر کمک کند. البته مشکلات خاص خودش را هم دارد.
اجرا در کاخ نیاوران انتخاب قطعی ما نبوده است. در واقع 50 دصد اجبار بود و 50 درصد هم انتخاب خودمان. با توجه به بازار داغ کنسرت‌ها در تابستان که هر شب اجراهای بسیاری روی صحنه می‌رود، تعداد سالن‌های کنسرت جوابگوی این تقاضاها نیست. برای همین مناسب‌ترین جایی که در این تاریخ آزاد بود حیاط کاخ نیاوران بود. اجرا در فضای باز مشکلات خاص خودش را دارد. در سالن‌های سرپوشیده از نظر آکوستیک مناسب پخش صداست چرا که صدا در فضاهای بسته خود به خود بازگشت دارد اما در فضاهای باز صدا در فضا می‌رود و بازگشتی ندارد. به همین دلیل صدابرداری در فضای باز مشکل است.
در کشورهای اروپایی بارندگی زیاد است و به همین دلیل کنسرت‌های خیابانی کم است اما در اینجا و در تابستان‌ها به راحتی می‌توان اجراهای خیابانی را برگزار کرد.
تسنیم: کنسرت‌های «تار و پود» ادامه خواهد داشت.
متبسم: پروژه‌ای است که قابلیت ادامه دادن دارد و تلاش داریم که برنامه‌های زیادی در شهرستان‌های ایران داشته باشیم. تا جایی که امکان حضور خانم‌ها بر روی صحنه وجود داشته باشد حتما این کنسرت را در شهرهای مختلف برگزار می‌کنیم.
تسنیم: در اثر «تار و پود» دونوازی سه‌تار وجود دارد که شما و خانم گلباز آن را اجرا می‌کنید. این موضوع من را یاد دونوازی تارِ حسین علیزاده و ارشد تهماسبی در آلبوم «شورانگیز» می‌اندازد. شیوه‌ی اجرای دونوازی شما با آن دونوازی چه تفاوت‌هایی دارد.
متبسم: شیوه‌ی آهنگسازی من به شیوه‌ی استادم حسین علیزاده شباهت دارد. اما هر کدام رنگ و بوی خاص خودش را دارد. در آن دونوازی که شما از آن یاد می‌کنید، در واقع هر دو ساز اُکتاو همدیگر را می‌نوازند. اُکتو بالا را علیزاده و اُکتاو پایین را ارشد تهماسبی می‌نوازد.
اما دونوازی سه‌تار ما در «تار و پود» چندصدایی(کُنت‌پوانتیک) است. خطی که سه‌تار دوم می‌نوازد مجزا است. گاهی ممکن است که اُکتاو همدیگر باشند اما بیشتر به اینگونه است که هر کدام راه خودشان را می‌روند و کشش نُت‌هایشان با هم فرق دارد. وقتی شما این دونوازی سه‌تار را می‌شنوید دو خط صوتی متفاوت را می‌شنوید. خیلی هم پیش آمده که در اجراهایی دونوازی کرده‌ایم که تمام قطعه در یک اُکتاو است.
تسنیم: «تار و پود» را شما در ابتدا برای صدای خانم محمدخانی نوشته‌اید. آیا برای اجرا توسط وحید تاج، آن را بازنویسی کردید؟
متبسم: هر کاری که می‌نویسم دوست دارم که در ایران هم اجرا شود. اگر کاری برای صدای خانم‌ها بنویسم حتما به صدای خوانندگان مرد هم فکر کرده‌ام چرا که دوست دارم آثارم در ایران هم اجرا شوند. آنچه وحید تاج در اثر «تار و پود» می‌خواند، من اکتاوهایش را برای صدای ایشان تغییر داده‌ام و نُت‌ها را برایش فرستاده‌ام.
محروم شدن از صدای بانوان در موسیقی ایرانی مانند محروم شدن از بخشی از سازهای مهم فرهنگمان است. خواننده نقش سولیست را دارد و با حذف صدای زنان ما 50 درصد از آوا در موسیقی ایرانی را از دست داده‌ایم.
از نظر فرهنگی هم اُفتی برای شان فرهنگی ایرانی است. انسان نخستین صدایی که می‌شنود و با آن دلش روشن می‌شود، صدای مادر است. وقتی یک زن می‌خواند اولین چیزی که به ذهن ما می‌آید، نخستین صدایی است که در زندگیمان شنیده‌ایم. جنبه‌های دیگری که ما به خاطرش از شنیدن صدای زن محرومیم به طور حتم دور از فرهنگ ملی ماست.
تسنیم: سخن آخر.
متبسم: اثری که خودم سراغش بروم و خودم به خودم سفارش دهم نیاز به انگیزه‌ای بزرگ دارد. انگیزه ساخت «تار و پود» را مدیون همسرم هستم که فضایی در زندگیم ایجاد کرد که بتوانم اینگونه سخن از عشق بگویم.
گلباز: در این اثر من نوازنده سه‌تار هستم و خوشحالم که کنار انسان‌های شریفی هستم که ارزش انسانی والایی دارند. من خودم از فضای مسموم موسیقی شکایت بزرگی دارم، چرا که در گروه‌های دیگر منم منم خیلی زیاد است.
خوشبختانه در انتخاب هر کدام از نوازندگان گروه هوشمندانه عمل شده است. بهار مدیری نوازنده قیچک آلتو، ارسلان علیزاده نوازنده بربت و بهنام معصومی نوازنده سازهای کوبه‌ای است.
------------------------------
گفت‌وگو: یاسر شیخی یگانه
-----------------------------
انتهای پیام/
