جمعه مسجد اردبیل؛ بنایی تاریخی با قدمتی بیش از ۸۰۰ سال+فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، بناهای تاریخی اردبیل به دلیل برخورداری از هنر و معماری اصیل ایرانی و اسلامی همواره مورد توجه محققان و گردشگران قرار دارند که در این میان جمعه‌ مسجد اردبیل به عنوان یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی این استان به دلیل برگرفتگی از معماری و هنر دوران سلجوقی، ایلخانی و صفوی بیش از سایر بناهای استان مورد توجه بوده است.

جمعه مسجد اردبیل در شمال شرقی شهر بین محله‌های پیرشمس‌الدین و عبدالله شاه بر روی تپه مرتفعی واقع شده و یکی از قدیمی‌ترین مساجد شمال غربی ایران است که آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته‌ است که اصل بنای کنونی مسجد، در دوره سلجوقیان، بر روی بقایای کهن‌تری ساخته شده که در نتیجه حمله مغول سال 620 هجری ویران شده و در حدود سال 650 هجری مجددا بازسازی شده است.

این مسجد یکی از بناهای تاریخی و ثبت ملی استان اردبیل با قدمتی 800 ساله است و استان اردبیل نیز به عنوان یکی از استان‌های تاریخی کشور تمدنی 40 هزار ساله دارد که سابقه تاریخی و باستانی آن را کاروان‌سراها و بناهای تاریخی و مذهبی بی‌‌نظیر به خاطر نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بازگو می‌کند.

جمعه مسجد اردبیل مربوط به دوران سلجوقیان است که کنار آتشکده‌ای مربوط به دوره اشکانی قرار گرفته به طوری که در دوره‌های سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده‌تر، عظیم‌تر و وسیع‌تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفا گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل داده است که در حمله مغول‌ها و به مروز زمان اجزای بنا به وضعیت فعلی رسیده است.

این مسجد که در برخی از نسخه‌ها و کتاب‌ها از آن به عنوان مسجد جامع نیز یاد می‌شود بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم‌نظیری است که در دوره‌های مختلف اسلامی به ویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده است ولی اطلاع کاملی در ارتباط با ساخته شدن این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام در اختیار نیست.

بنای اصلی مسجد دارای ترکیب‌های منشوری زیبا است که قطاربندی با تزئینات کاشی معرق دارد و کاربندی زیر گنبد نیز به این شکل است که در هر یک از گوشه‌های این مربع سه کنج با لچکی‌های بزرگی ساخته شده که هریک دارای دو روزن مستطیلی شکل برای نورگیری و کسب روشنایی برای محوطه محراب بوده است.

جمعه‌ مسجد اردبیل از سه قسمت تشکیل یافته که قسمت نخست بنا مربوط به پایه‌ مناره‌ای است که در فاصله اندکی از مسجد به چشم می‌خورد و دارای دو قسمت پایه هشت ضلعی و بدنه استوانه‌ای به قطر پنج متر است و دومین قسمت بنا نیز مربوط به مسجد تیرپوش است که بر روی 9 ستون چوبی قرار گرفته است و در نهایت سومین قسمت بنا هم مربوط به مسجد قدیم است که ترکیبی از چهار طاق و گنبد است که با اندکی کاشی تزئین شده و هم‌اکنون نیز بسیاری از این نماها از بین رفته است.

درب ورودی این مسجد دارای گره‌های هندسی، گل میخ‌های آهنی و کتیبه‌ای حاوی دو بیت شعر به خط نسخ است و در فاصله‌ای در حدود 5.16 متری این مسجد بقایای مناره‌ای از دوره سلجوقی به ارتفاع هشت و قطر پنج متر باقی‌ مانده که مربوط به فرمان "اوزون حسن حکمران آق قویونلو" است و ارتباطی با بنای مسجد و مناره ندارد و طبق گفته‌های احتمالی از جای دیگری آورده شده و بر روی منار نصب شده است.

یکی از استثنائاتی که در ساخت این مسجد وجود دارد شکل‌گیری و نقشه مسجد جمعه اردبیل است که بر خلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بنا شده به این شکل ساخته شده است و این نقطه این مسجد را از بسیاری از مسجدهای دیگر متمایز کرده است.

این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته بود که کاوش‌های باستان‌شناسی نیز از سال 67 توسط سازمان میراث فرهنگی آغاز شد و با خاکبرداری‌های انجام یافته ستون‌های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد عتیق توانست تا حدی تاریخ روشن مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آن را در طی ادوار مختلف مشخص کند که این مسئله در بررسی و تحقیقات انجام یافته بسیار موثر بود.

سفال‌ها و آثار مکشوفه در جریان کاوش‌های هیئت باستان شناختی بیشتر به سده‌های سوم و چهارم نیز در زیر دیوار سنگی سراسری که شبستان قرن نهم را محصور می‌کرد، به دست آمده و این بنا تحت شماره 248 به ثبت تاریخی رسیده است.

در زیر تالار اصلی مسجد دهلیزها و راهروهایی به منظور تسهیل در عبور و مرور مردم ساخته شده که در فاصله هر دو متر به صورت چهارراهی متقاطع این معبرها دیده می‌شوند و در این مسجد از نقش مهرها در بندکشی و فواصل آجرهایی استفاده شده که قابل مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی در آذربایجان است. 

به دلیل تصرفاتی که افراد در حریم و تپه به عمل آورده‌اند و منازلی که روی دامنه آن احداث شده، به تدریج از وسعت این مسجد کاسته و مساحت آن را به اندازه کنونی تقلیل داده است.

در جریان ساخت و توسعه خیابان سی‌متری اردبیل بخش زیادی از تپه تاریخی از بین رفت و بدنه شرقی محوطه محراب مسجد دچار شکستگی و رانش شد و یکی دیگر از دلایل اصلی انهدام و خرابی مسجد مربوط به وقوع زلزله شدیدی است که رخ داده است که هنوز در حدود یک هزار و 500 متر مربع از عرصه تاریخی مسجد باقی مانده و همان بافت قدیمی و تاریخی خود را حفظ کرده است.

محوطه اصلی و مربع شکل مسجد دارای طاق‌نماهای متعددی است که در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه است که هر یک از طاق‌نماها راهروهای باریکی به صورت معبر دارند که به قسمت‌های مختلف مسجد راه پیدا می‌کند.

دیواره‌های داخلی گنبدخانه با اندود گچ و نقوش ترنج و گل و بوته قابل مقایسه با تزئینات گنبد سلطانیه تزئین یافته و در ضلع جنوبی آن، محراب بلند و زیبایی از دوره ایلخانی باگچ‌بری‌ها و مقرنس‌کاری‌های جالب و در زیر آن آثاری از محراب کوچک‌تر دوره سلجوقی مشهود است.

گزارش از زهرا رضازاده

انتهای پیام/