روایتی تلخ برای نمایش اصیل ایرانی؛ زنگ خطر برای تعزیه به صدا درآمد
تعزیه یکی از نمایش‌های اصیل ایرانی است که بسیار در دوران معاصر با رشد چشمگیر مواجه بوده و مورد توجه مخاطبان قرار داشته است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم در اصفهان، امروز جایگاه تعزیه بسیار مورد بحث قرار گرفته است، اینکه این هنر در حال حاضر در حال پیشرفت است و یا اینکه این هنر در مسیر افول قرار گرفته موضوع توجه بسیاری از صاحبت نظران است.
با منصور قربانی، پژهشگر تعزیه، فعال فرهنگی و موسیقی پژوهش اصفهانی و مدیر دفتر تخصصی موسیقی سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان به گفت‌وگو نشستیم تا نظر او را در مورد تعزیه و جایگاه آن در هنر امروز ایران و در جامعه کنونی جویا شویم.
تسنیم: به عنوان نخستین سوال، جایگاه امروز تعزیه را چگونه می بینید ؟
منصور قربانی: امروزجایگاه تعزیه را در موقعیتی خطرناک قرار دارد، تعزیه عقب‌گرد داشته و هنرمندان در مورد تعزیه بسیار احساس خطر می‌کنند، اگر به این روال پیش برود تا چند سال آینده با مشکل روبرو خواهیم شد.
تسنیم: شروع زنگ خطر برای تعزیه از کجا زده شد؟
منصور قربانی: تعزیه یکی از مهم‌ترین ساختارهای نمایشی ایران و جهان است، برخی با فعالیت‌هایی که اسم آن را نوآوری در تعزیه و فعالیت خلاق در تعزیه می‌گذارند سعی دارند تا خلاقیت در تعزیه داشته باشند، این اعمال مخاطب را تعزیه زده می‌کند، ای کاش اسلوب و ساختار اولیه تعزیه حفظ می‌شد و بدون آگاهی دست به تغییر در ساختار تعزیه نمی‌زدیم.
انجام تغییرات غیرمعمول و غیراستاندارد در تعزیه جای تفکر دارد، برخی از هنرمندان در تعزیه کارهایی در حوزه شعر و ادبیات نمایش و موسیقی تعزیه به اسم نوآوری انجام می‌دهند که با ساختار تعزیه همخوانی ندارد. امروز تعزیه از ساختار شبیه‌خوانی دور شده و این بسیار جای تأمل دارد که برخی از این تغییرات ساختاری به دلیل نداشتم توانایی در هنرمند است، برای مثال برخی از قسمت‌های تعزیه که خواندن آن دشوار است به دلیل آنکه که شبیه‌خوان توانایی اجرای آن را ندارد تغییر داده می‌شود.
تسنیم:آیا در تعزیه جای نوآوری وجود ندارد؟
منصور قربانی: تعزیه را یکی از ساختارمندترین نمایش‌های جهان است، تعزیه دارای ساختار منظم و مشخص است و نمی‌شود به بهانه نوآوری از این ساختار خارج شد، اگر به این ساختار پایبند نباشیم به تعزیه ضربه خواهیم زد. لازم است که ما ساختار تعزیه را بشناسیم، پس‌ازآنکه آشنایی با ساختارهای تعزیه در فرد به وجود آمد دست به خلاقیت و ابداع و نوآوری بزند.
تسنیم:ذائقه مخاطب در برخورد با تعزیه تغییر داشته است؟
منصور قربانی: حرکت خارج از چارچوب در ذائقه مخاطب تأثیر منفی می‌گذارد، مخاطب خسته شده و لذت کافی را از تعزیه نمی‌برد، امروز مشکل مخاطب شناسی و ذائقه شناسی به‌شدت تعزیه را تهدید می‌کند، مشکل مدریت زمان و مکان در تعزیه وجود دارد، ذائقه مخاطب امروزی کمتر برنامه 4 ساعتی را پذیرا است، باید بسیاری از موارد مربوط به مخاطب اصلاح شود.
تسنیم: در گذشته مردم با تعزیه ارتباطی بی نظیر و مثال زد برقرار میکردند، دلیل کم رنگ شدن این ارتباط چیست؟
منصور قربانی: ترکیب زمینه‌های تعزیه را سبب سردرگمی مخاطب می‌شود، هدف برخی از تعزیه‌خوان‌ها رو کم کردن است، مخاطب در ذهن آن‌ها نیست، به این فکر می‌کنند که مکالمه بین حر و حضرت عباس(ع) را چه بخوانند که عباس (ع) نتواند جواب دهد، چگونه اسب‌سواری کنم که قیمت این اسب دو برابر شود، عنصر مخاطب در تعزیه‌ها گم شده و از بین رفته است، در گذشته وقتی به روستاها می‌رفتیم و چند پیرمرد می‌آمدند و با خلوص نیت به تعزیه‌خوانی می‌پرداختند بسیار به دل می‌نشست.
با توجه به اینکه بسیاری از این پیرمردها موسیقی را نمی‌شناختند و گوشه‌ها را نمی‌دانستند اما درست اجرا میکردند، زیرا پایبند به آنچه از گذشتگان به آن‌ها رسیده بودند، آنچه سینه‌به‌سینه به آن‌ها رسیده بودند برای آن‌ها حجت بود، امروز تعزیه‌ها میدان چهچه زدن شده، تعزیه‌ها بیشتر آوازخوانی و مصیبت‌خوانی و روضه‌خوانی شده است، تنها چیزی که مشاهده نمی‌کنیم خود تعزیه است.
تسنیم: آیا امروز برای جوانان و علاقمندان تعزیه منابع تحقیقات مناسب وجود دارد؟
منصور قربانی: امروز مشکل اساسی ما معطوف شدن به افرادی که خودمان به‌عنوان الگو برای خودمان تعریف کرده‌ایم، درصورتی‌که الگوها دارای اشتباه هستند، اگر به ساختار اولیه و قدیمی تعزیه باز کردیم، این تعزیه در طول زمان دستخوش تغییر شده و کمتر کسی به ساختار قدیم تعزیه بازمی‌گردد، منابعی که وجود دارد اشتباهات بسیاری دارد و هنرجوی جوانی که پا به این عرصه می‌گذارد با مشکل اساسی روبرو می‌شوند.
تسنیم: بهترین راه برای برون رفت از وضعیت کنونی را چه می‌دانید؟
منصور قربانی: نیاز امروز تعزیه را تأسیس آکادمی تخصصی تعزیه است، نیاز است تا مرکزی به‌صورت متمرکز به بررسی و تحقیق و چاپ کتب تخصصی درزمینهٔ تعزیه دست بزند، برخی محصولات که در ایام خاص و معمولاً با حمایت سازمان‌های دولتی به بازار می‌آیند دارای مشکلات در زمینه ساختار و محتوا اساسی هستند و در آینده به‌عنوان منبع به آن‌ها استناد خواهد شد.
تسنیم:تاریخ تعزیه ایران دارای فراز و نشیب بوده است، دوران طلایی تعزیه را چه دوره‌ای می‌دانید؟
منصور قربانی: تعزیه به روایتی قدمتی طولانی دارد و روایتی قدمت آن را پیش از تاریخ اسلام می‌دانند، تعزیه در طول سال‌ها تغییرات زیادی کرد، تعزیه بی‌شک هنری ایرانی است و متعلق به ایران است، اما تعزیه امروز بیشتر به دوران صفویه بازمی‌گردد و در دوران قاجار این هنر تکمیل می‌شده و اوج آن را در دوران امیرکبیر شاهد هستیم.
تعزیه به شکلی که ما بینیم در این دوران قاجار قوت گرفت، نسخه‌نویسی‌ها شروع شد، در مقطعی هم به سرپرستی امیرکبیر نسخه‌نویسان جمع شده و با حضور شاعران و موسیقی‌دانان با نظارت او شروع به کار کردند، افرادی که در هنر تعزیه فعالیت میکردند، حقوق دریافت میکردند و زیباترین نسخ تعزیه از این دوران باقی مانده است.
تسنیم:کدام بخش تعزیه بیشترین فاصله را از ذات آن گرفته است؟
منصور قربانی: تعزیه را نمایشی روایی است، عنصر نمایش به‌صورت روایی به تعزیه اضافه می‌شود، این نمایش کاملاً روایی بوده است، متأسفانه یکی از آسیب‌های تعزیه اینکه شاهد بازیگری در این نمایش هستیم. در تعزیه بازیگر حق بازی ندارد، او تنها روایتگر است، به همین دلیل شعر و موسیقی به تعزیه آمده است، شبیه‌خوانی به این معنی است که شبیه به فردی بازی کرده و او را روایت می‌کنیم.
تسنیم:چگونه می شود تعزیه را به مسیر اصلی خود بازگرداند؟
منصور قربانی: روند تعزیه رو به عقب حرکت کرده است، بهترین روش آن است که اجازه دهیم پیشکسوتان به کار خود ادامه دهند و عده‌ای جوان علاقه‌مند را از ابتدا تعزیه را به‌صورت تخصصی آموزش دهیم درحالی‌که این آموزش‌ها مستند به ساختار قدیم تعزیه باشد، تعزیه همه چیز در بطنش نهفته دارد و نیاز نیست که نوآوری زیادی در آن صورت گیرد. از استاد هاشم فیاض در مورد نوآوری در تعزیه می‌پرسند و او می‌گوید بهترین نوآوری حفظ اصل تعزیه است.
تسنیم: پیشکسوتان و صاحب نظران با تعزیه چگونه برخوردی داشتند؟
منصور قربانی: استاد هاشم فیاض در لحظات آخر عمر خود خاطره‌ای تعریف کرد، گفت من کودک بودم و در تکیه دولت نقش دختر امام حسین (ع) را می‌خواندم، میرِغم «معین البُکا» بود، وقتی شمر از من پرسید تو که هستی من شعر را خواندم و در آخر باید می‌گفتم «خدا مرا بکشد، دختر حسینم من»، من برای اینکه زیبا بشود گفتم «ای ظالم، خدا مرا بکشد، دختر حسینم من». میر غم پایان تعزیه آمد و گوش مرا چنان فشار داد که اشکم جاری شد و پرسیدم چرا، گفت «ای ظالم کجای نسخه بود؟ چرا خواندی!»، آن‌ها معتقد بودند نسخه شبیه‌خوانی همه چیز را بیان می‌کند و کسی اجازه ندارد چیزی به روایت اصلی بیفزاید.
در اشعار تعزیه رنگ لباس شما و فرد روبروی شما را بیان می‌کند، نحوه سوارکاری را می‌گوید، رنگ اسب و قد شبیه‌خوان را بیان می‌کند، همه چیز در شعرها است، روال حرکت، آرامی و کندی را بیان می‌کند، نیاز به اضافه کردن چیزی نیست.
تسنیم:برای آموزش تعزیه چه باید کرد؟
منصور قربانی: شیوه‌های مختلف نمایشی که بسیار ضعیف‌تر از تعزیه هستند در دنیا در حال آموزش دادن بوده و به ثبت رسیده‌اند، غنی‌ترین و استانداردترین شیوه نمایشی به نام تعزیه را غافل هستیم، با آموزش چند واحد تعزیه در دانشگاه مشکلات تعزیه حل نمی‌شود.
تعزیه یکی از موارد شبیه‌خوانی است، شبه مضحکه‌ها هم وجود داشتند که دیگر اثری از آن نیست، ما به چند تعزیه مرسوم بسنده کرده‌ایم، در گذشته بیش از هزار مجلس وجود داشته است، سوال دیگر این است که چرا نسخه جدید نداریم؟! چرا نسخه‌نویس نداریم؟! چرا ما سال‌هاست نسخه‌نویسی نمی‌کنیم؟ چگونه می‌شود گفت تعزیه پیشرفت داشته است!
تسنیم: حضور بخش‌های دولتی در روال تعزیه چه تاثیری داشته است؟
منصور قربانی: حمایت نادرست برخی ارگان‌های دولتی در اعزام برخی گروه‌ها به خارج کشور را از دیگر مشکلات تعزیه است، اعزام گروه‌هایی که به خارج کشور می‌روند بر اساس رابطه انجام می‌شود، این شیوه منتهی به معرفی اشتباه تعزیه در جهان و برداشت اشتباه جامعه جهانی از این هنر می‌شود، انتظار داریم جامعه جهانی این شیوه را بپسندد؛ این اشتباهی مشخص است و ما اصرار بر اشتباه داریم.
تسنیم: پیوند اخلاق و تعزیه همچنان برقرار است؟
منصور قربانی: شخصیت شبیه‌خوان‌ها بسیار مهم است، برخی شبیه‌خوان‌ها مشکل اخلاقی بارز دارند، چگونه می‌شود او در جلد حضرت امام (ع) برود و مردم او را قبول کنند.
تسنیم: علت موفقیت تعزیه در گذشته چه بوده است؟
منصور قربانی: جذابیت‌های تعزیه، تعزیه مانند تئاتری است که موسیقی در کنار آن زنده اجرا می‌شود، ادبیات منحصربه‌فرد و اسب‌سواری جذابیت آن را دوچندان می‌کند، تعزیه غیر از مباحث اعتقادی و دینی جنبه‌های دیگری دارد که بیشتر از هر هنر دیگری مخاطب دارد و جلب مخاطب می‌کند، باید به موارد هنر تعزیه دقت کنیم.
تسنیم:جایگاه ادبیات در تعزیه را چگونه می‌بینید ؟
منصور قربانی: اشعار تعزیه بسیار اصولی طراحی شده‌اند، این اشعار از پیش‌واقعه شروع می‌شود، به مقدمه خوانی رسیده با مخمس خوانی و مربع خوانی ادامه پیدا می‌کند، اشعار کاملاً ساختارمند سروده شده‌اند، اشعار سهل ممتنع بوده و سرودن آن بسیار دشوار است. برای مثال هنگامی‌که حضرت ابوالفضل (ع) روبروی امام حسین (ع) قرار می‌گیرد و حضرت امام (ع) در حال گریه هستند این شعر را می‌خواند:
شه سریرِ به غم مبتلا سلام علیک، سرور سینه خیرالنسا سلام علیک
چه واقع است که بر گل گلاب می‌ریزی، ستاره بر ورق آفتاب می‌ریزی
چرا چو مرغ هما سر به زیر پر داری...
تمثیل‌ها نشانه‌ها استعاره‌ها در این دو بیت شعر بیان شده بسیار زیبا و قابل درک است، موسیقی در تعزیه اصلی‌ترین عنصر تعزیه است، یک لحظه اشتباه در موسیقی تعزیه مخاطب را ناراحت می‌کند، آوازها بسیار دقیق هستند، آوازی در چهارگاه وجود دارد که بسیار حماسی ولی آواز تلخی و بیان شکست را در خود دارد، آوازی در ماهور است که حماسی بوده اما پیروزی و شیرینی با خود دارد. حر وقتی به پیش امام (ع) می‌آید، در اصل تعزیه و رجز می‌خواند در چهارگاه می‌خواند و خبر از شکست می‌دهد، همان حر وقتی جلوی شمر می‌رود ماهور می‌خواند.
تسنیم:موسیقی در تعزیه چه وضعیتی دارد؟ آیا این بخش با توجه به پیشرفت ابزارهای موسیقی پیشرفت داشته است؟
منصور قربانی: در مورد موسیقی در تعزیه باید گفت که این بخش جایگاه ویژه و ممتازی در تعزیه دارد، تمام شبیه‌ها و نقش‌های روخان‌ها در عراق افشاری هستند و همه تغییر داده شده‌اند، شهادت‌ها کاملاً آوازهای آن مشخص دارند، بیات ترک آوازی مشخص است و سکوت ایجاد می‌کند؛ تعزیه‌ها همه با این آواز شروع می‌شود، اذان مؤذن‌زاده اردبیلی روح ارواح بیات ترک است، آیا همه این‌ها درست خوانده می‌شود؟!
تسنیم: در پایان راه نجات برای تعزیه را چه می‌دانید؟
منصور قربانی: راه نجات تعزیه، دایر کردن مرکزی تخصصی برای تعزیه است، جوانان پرانرژی و معتقد امید آینده تعزیه هستند و تربیت آن‌ها نیازمند تعهد به اصل ساختار تعزیه است.
گفت‌وگو از سعید امامی ابرقویی
انتهای پیام/
