معماریِ آپارتمان برای خدمت استثماری مردم به صنعت غرب شکل گرفت

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، «حوزهٔ هنری انقلاب اسلامی» در سال 1357 تأسیس شد؛ این مؤسسه زیرمجموعه سازمان تبلیغات اسلامی است و از فعالیتهای هنری و فرهنگیِ ارزشی حمایت می‌‌کند. در حال حاضر نهادهایی همچون دانشگاه سوره، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، انتشارات سوره مهر و نشریاتی نظیر هفته‌‌‌نامه مهر و ماهنامه سوره وابسته به حوزهٔ هنری هستند.

این نهاد فرهنگی-هنری که تا کنون در زمینه‌های ادبیات، نمایش، سینما، انیمیشن، هنرهای تجسمی، موسیقی و تاریخ فعالیت داشته است؛ چندی است که با تأسیس «مرکز معماری اسلامی» قصد ترویج معماری ارزشی را دارد که این اقدام برای نخستین بار در سطح کشور صورت می‌گیرد.

میزگرد «آسیبها و فرصتهای معماری اسلامی» با حضور علی فروزانفر مدیر مرکز معماری اسلامی و رقیه رسول‌زاده کارشناس‌ارشد معماری در خبرگزاری تسنیم برگزار شد؛ در ادامه مشروح گفت‌وگوهای این میزگرد را از نظر می‌گذرانید:

تا به حال هیچ نهاد دولتی به حوزه معماری اسلامی نپرداخته بود

*درباره برنامه محتوایی مرکز معماری اسلامی حوزه هنری توضیح دهید:

فروزانفر: حوزه هنری رسالت خود را در راستای حمایت از هنر متعهد و وظیفه ذاتی‌اش را در حمایت از هنر انقلاب اسلامی نشان داده است و اولین نهاد دولتی است که به معماری پرداخته است؛ متاسفانه تا امروز حتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که متولی امر هنر در کشور ماست هنوز به این حوزه ورود نکرده است.

معماری یک هنر میان‌رشته‌ای است و ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با سایر رشته‌های هنری دارد و ابتدا باید سایر رشته‌های هنری به بلوغ برسند و فلسفه خودشان را پیدا کنند و نمود و بروزهای عینی خودشان را داشته باشند تا معماری بتواند روی آنها سوار شود یعنی معماری باید بتواند از شعر، هنرهای تجسمی، تزئینات و فلسفه هنر استفاده کند تا بتواند یک معماری پخته را عرضه کند. با توجه به این که پس از 40 سال از گذشت انقلاب اسلامی رشته‌های هنری هنوز نتوانسته‌اند بروز و ظهور خود را نشان دهند معماری هم به تبع آنها معماری اسلامی نیز هنوز شکل نگرفته است به همین خاطر ما در مرکز معماری اسلامی روی مسئله معماری متعهد تمرکز کرده‌ایم. ما وظیفه خودمان دانستیم که از مبانی فکر و نظری و طرح‌های موفقی که در حوزه معماری اسلامی تا کنون شکل گرفته و علاقه‌مندانی که در این حوزه کار می‌کنند حمایت کنیم و برای آنها به عنوان یک رسانه عمل کنیم.   

در حال حاضر معماری بسیار با غربت کار می‌کند و به آن توجه نمی‌شود با وجود این که نظریه‌پردازانِ بزرگِ هنر معتقد هستند که معماری جزو شاخه‌های هنر استراتژیک است که به طور مستقیم بر اقتصاد و سبک زندگی تاثیرگذار است که شاید سایر رشته‌های هنری چنین تاثیراتی را نداشته باشند. بالاترین مقامات کشور از جمله مقام معظم رهبری در برخی از مواردی که درباره فرهنگ عمومی و سبک زندگی ایرانی-اسلامی صحبت کردند؛ نمودها و مثال‌هایشان به طور خاص درباره معماری بوده است.

در این زمینه کارهای نکرده، خلأ و حفره‌های خالی بسیاری وجود دارد و ما تأثیرگذاری خود را در جنبه‌های فرهنگی می‌دانیم و بیش از این که بخواهیم عاملیت اجرایی داشته باشیم برای خودمان جایگاه ترویجی قائل هستیم؛ در بخش اجرایی نهادهایی همچون وزارت مسکن، سازمان‌های نظام‌مهندسی، شورای عالی انقلاب فرهنگی که سیاست‌های کلی معماری و شهرسازی ما را مصوب می‌کند و شهرداری‌ها و فرمانداری‌ها که سازندگان شهرها هستند متولی‌گری امور را برعهده دارند. با توجه به خلأ و فقری که در این زمینه وجود دارد ما سعی می‌کنیم برای گروه‌های جوان و دانشجویی که در این زمینه کار می‌کنند به عنوان یک رسانه عمل کنیم تا مجموعه فعالیت‌های آنها به جامعه تخصصی معماری عرضه شود.

بسیاری از صاحب‌نظران معماری معتقدند که معماری اسلامی از بین رفته است

بسیاری از صاحب‌نظران معماری معتقد هستند که معماری اسلامی در یک بازه زمانی وجود داشته و امروز به کلی از بین رفته است؛ اما ما یک تعریف جدید را از معماری اسلامی مطرح کردیم؛ ما معتقدیم که اسلام یک جهان‌بینی کامل است و تمامی علوم و هنرها می‌توانند اسلامی باشند؛ ما از ابتدا می‌دانستیم که معماری اسلامی مخالفانی دارد اما با جسارت تمام این پرچم را بالا بردیم.

حضرت مهدی (عج) پس از ظهور، اقداماتی همچون تخریب بعضی از ساختمان‌ها، آبادسازی راه‌ها، آبادسازی بعضی از شهرها و تخریب قسمت‌هایی از شهرها را انجام می‌دهند. حضرت رسول (ص) نیز زمانی که حکومت نبوی را شکل دادند جزئیات ساخت مسجد را تشریح کردند و مانع از اجرای برخی از جزئیات در ساخت مسجد شدند؛ مانع از ساخت برخی از ساختمان‌ها شدند و چند ساختمان بنا کردند؛ یعنی سبکی از ساخت‌وساز را برای تمدن‌سازی شکل دادند.

در زمانی که طرز تفکر اسلامی از منظر فرهنگی، اقتصادی و نظامی در حال تهاجم است اگر عده‌ای متخصص ادعای شکل‌دهی معماری اسلامی را مطرح کنند، این یک تفکر جهادی است. معماری اسلامی باید شکل بگیرد و اگر این مهم امروز انجام نشود یقیناً با ظهور امام زمان (عج) انجام خواهد شد پس ما امروز باید زمینه‌سازی لازم را انجام دهیم.

از نظر معماری اسلامی، ساختمان باید مستحکم ساخته شود، از نظر حریم و اِشراف به منزل باید معیارهایی رعایت شود، نباید در مراحل ساخت اسراف و تَبَرُّج کرد و نمای ساختمان نیز باید واجد ویژگی‌های اسلامی باشد؛ البته ما باید این معیارها را در نمودِ عملی بیاوریم یعنی بتوانیم ساختمان‌هایی با معیارهای معماری اسلامی را به عنوان الگو معرفی کنیم.

امروز باید از احداث ساختمان‌هایی که این معیارها را رعایت نکرده‌اند جلوگیری شود اما متأسفانه هنوز این دغدغه برای مردم، متخصصان و به‌خصوص برای مسئولین به وجود نیامده است که جلوی ساخت بناهایی که نمای آنها با معماری ایرانی-اسلامی مطابقت ندارد را بگیرند؛ چراکه 50 سال دیگر چهره پایتختِ مهم‌ترین کشور شیعی در جهان نمای اسلامی ندارد؛ حضرت آقا در دیدار با اعضای شورای شهر تهران به این مسئله اشاره داشتند که نمای شهر تهران در شأن مردم ما نیست.

ممکن است برخی بگویند: «نمای ساختمان از سنگ و چوب و سیمان است؛ مگر این‌ها می‌توانند اسلامی باشند؟» بنابراین ما باید تعریف معماری اسلامی را در میان عامه مردم جا بیندازیم؛ تعریفی که همه‌پسند و دارای معیارهای شرعی باشد. متأسفانه ترویج معماری غربی در کشور ما در سطح وسیعی اجرا می‌شود و باعث شده حریم‌ها از بین برود؛ یکی از معضلات این وضعیت این است که در آپارتمان‌های ما عنصر «پرده» از میان رفته است و از سوی دیگر مردم خودشان به واسطه تغییرات فرهنگی برخی حریم‌ها را کنار می‌زنند نه این‌که صرفاً سبک معماری این وضعیت را برای آنها به وجود آورد.

معماریِ آپارتمان برای خدمت استثماری مردم به صنعت غرب شکل گرفت

*خانم رسول‌زاده معماری چه نقشی در روحیات و فرهنگ زنان و کودکان ایفا می‌کند و تا کنون وضعیت فعلی معماری چه آسیب‌هایی را در حوزه زنان و خانواده وارد کرده است؟ چه راهکارهایی در این زمینه وجود دارد؟

رسول‌زاده: پس از مهاجرت‌های گسترده به آمریکا و به طور دقیق‌تر پس از آتش‌سوزی شیکاگو، نخستین آپارتمان‌های جهان در این شهر ساخته شد؛ می‌توان گفت آپارتمان و هتل به طور همزمان در جهان رایج شد و وجه اشتراکشان این است که هردو به منظور اقامت موقتی و استراحت شبانه ساخته می‌شدند. زمانی که کشورهای غربی در حال صنعتی‌شدن بودند آپارتمانها ایجاد شد تا محلی برای تجدید قوای کارگران کارخانه‌ها که در طول روز، سخت کار می‌کردند باشد. یعنی اصلاً شکل معماری آپارتمان برای خدمت استثماری مردم به صنعت غرب شکل گرفت.

خانه‌ها کوچک و فعالیت زنان در خانه محدود شد؛ زنان به این نتیجه رسیدند که می‌توانند همپای مردان در بیرون از منزل کار کنند و به فرآیند تولید کمک کنند. یعنی زنان خودشان را همتراز مردان دیدند و به تدریج از فضای خانه که در آن همچون غنچه گل زندگی می‌کردند و از لحاظ عاطفی و امنیتی تأمین بودند و با ظرافت و آرامش به تربیت بچه‌ها می‌پرداختند خارج شدند و به جایی رسیدند که اصلاً بچه‌ها را مزاحم فعالیت‌های خودشان می‌دیدند و البته مردان هم دیگر نتوانستند به زنان زورگویی کنند چون زنان استقلال مالی پیدا کردند.

این پدیده در قالب معماری نیز خودش را نشان داد؛ فضای منازل کوچک شد و در آنجا حوصله ساکنین سر می‌رفت و توانایی تغییرات در ساختار خانه را نداشتند. این مسائل باعث بروز مشکلاتی شد که حتی امروز هم در اروپا روی سندروم ساختمان تحقیق می‌کنند. آپارتمانها و شهرکهایی که تبدیل به فضای بزهکاری شد با استفاده از دینامیت یا گویهای بزرگ تخریب می‌شوند. این سبک زندگی موجب بروز بحران در بین مردم شد؛ جوانان تمایلی به ازدواج و زوجها تمایل به فرزندآوری را از دست دادند.

ما در مرکز معماری اسلامی در وهله اول سعی می‌کنیم مشکلاتی که معماری برای خانواده و زنان ایجاد کرده است را تا حدودی برطرف کنیم. بسیاری از بیماریها و مشکلات رفتاری کودکان بر اثر شکل ناهنجار معماری منازل به وجود آمده است.

متخصصان معماری در ایران تربیت‌شده سبک معماری غربی هستند

*چرا خودتان در مرکز معماری اسلامی به تربیت نیرو نمی‌پردازید؟

فروزانفر: در حال حاضر وضعیت معماری اسلامی در ایران بسیار بحرانی است؛ متخصصان معماری در ایران تربیت‌شده سبک معماری غربی هستند که این روند باعث می‌شود متخصصان معماری قابلیت ارتباط با مرکز معماری اسلامی را از دست بدهند به استثنای کسانی که خودشان تربیت‌شده مذهبی هستند و در این زمینه به فعالیت می‌پردازند. مرکز ما در حال حاضر توانایی تربیت نیرو را ندارد اما می‌تواند چنین نیروهایی را تقویت کند.

پس ابتدائاً باید دو اقدام صورت بگیرد اول تربیت نیرو از راه آموزش که نیاز به برنامه‌ریزی بلندمدت است اما تا زمانی که این اتفاق بلندمدت رخ دهد ما می‌توانید به اقدامات کوتاه‌مدت بپردازیم مثلاً نمونه‌های موفقی که در حوزه معماری اسلامی وجود دارد را ترویج و تقویت کنیم یعنی حمایت از جوانان مومن انقلابی که علاقه‌مند به فعالیت در این زمینه هستند.

معماری آپارتمان به شکل ناقص وارد ایران شد

*معماری اسلامی تطبیق چندانی با زندگی آپارتمان‌نشینی ما ندارد؛ به عنوان مثال می‌توان گفت از زمانی که ایرانیها آپارتمان‌نشین شدند مشکل اشرافِ مهمانها به آشپزخانه و معذب‌بودن زنان به این سبب وجود داشت؛ این شکل حتی درباره توالت و حمام نیز وجود دارد. آیا قالب آپارتمان قابلیت تطبیق با معماری اسلامی را ندارد و یا ما نتوانسته‌ایم آن را منطبق کنیم؟

فروزانفر: البته بعضی از مفاهیمی که از غرب و به طور ناقص وارد ایران شد اصلاً قابلیت اسلامیزه‌شدن ندارند که آپارتمان‌نشینی نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ آپارتمان‌نشینی از اساس با سبک زندگی ایرانی-اسلامی ما منطبق نبود و پس از رواج در ایران به خاطر محدودیتهای اقتصادی آپارتمانها روز به روز کوچکتر شد. آپارتمان اساساً برای زندگی بلندمدت طراحی نشده بود حالا ما چگونه می‌توانیم آپارتمان را به سبک ایرانی-اسلامی درآوریم؟ تمامی مناسبات و روابط اجتماعی یک خانواده ایرانی نمی‌تواند در آپارتمان پیاده‌سازی شود و با الگوی زندگی ایرانی-اسلامی هم منطبق باشد.

حتی در آپارتمانهای غربی نیز میان فضای پخت‌وپز و فضای مرطوب منزل مثل حمام و توالت با فضای زندگی، یک فضای تقسیم وجود دارد یعنی این محیطها کاملاً جدای از یکدیگر هستند همان‌طور که در معماری سنتی ما نیز این‌گونه بود اما امروز این نوع طراحی حتی در آپارتمانهای خوش‌ساخت ما نیز وجود ندارد. در روایات آمده است که اگر کف پای کسی نجس باشد و هفت قدم روی زمین راه رود پاک می‌شود به همین خاطر در زمانهای گذشته معماران مومن متعهد ایرانی از درب دستشویی تا فضای زندگی حداقل هفت قدم فاصله می‌گذاشتند.

البته ما امروز نمی‌توانیم بگوییم که ایران آپارتمان‌نشین شده است اما تهران و کلانشهرهای ایران که بخش بزرگی از جمعیت ما هستند آپارتمان‌نشین نشین شده‌اند و اکثریت این آپارتمانهای دارای شرایط مطلوبی نیستند.

امروز جامعه معماری ما باید گرد هم جمع شوند و اولاً معماری اسلامی را تعریف کنند که این اتفاق مهمی است اما به نظر من اتفاق بزرگی نیست یعنی کار سختی نیست.

*بله درست است. اگر خدای نکرده روزی در تهران زلزله شدیدی بیاید و آسیبهای جدی به این کلانشهر وارد شود؛ ما حداقل باید مبانی فکری تعریف‌شده‌ای برای معماری ایرانی-اسلامی داشته باشیم.

فروزانفر: پس از زلزله بم بسیاری از شرکتهای مهندس‌مشاور و هر معمار بزرگی برای اینکه توانایی‌های خود را نشان دهد و بگوید کار ما بهتر است به سبک و شیوه خودش به ساختمان‌سازی پرداخت و نتیجه کار این طور شد که بم تبدیل نمایشگاهی از سبکهای مختلف معماری شد و طرحها بسیار بدساخت بود؛ در صورتی که اگر یک نفر طرح خوبی برای بم می‌ریخت و آن را پیاده می‌کرد نتیجه بسیار بهتری حاصل می‌شد.

البته ما نقاط ضعف بسیاری از وضعیت فعلی معماری کشور گفتیم و اگر بخواهیم به یک نقطه قوت نیز اشاره کنیم باید گفت طی 10 سال گذشته نهادی در شهرداری به نام «کمیته نما» شکل گرفت. پیش از تشکیل این کمیته‌ها هر کسی با سلیقه خودش نمای ساختمان را طراحی می‌کرد و بسیاری از نماهای عجیب و غریبی که امروز در شهر می‌بینیم متعلق به آن دوره است که حداقل تا 50 سال دیگر باید وجود آنها را تحمل کنیم. اما امروز باید برای طراحی نمای ساختمان از کمیته نمای منطقه مربوطه مجوز گرفت. پس از انتقاد رهبری از نماهای ساختمانها، در این کمیته اجرای نماهای رومی ممنوع شد که حرکت خوبی بود اما متأسفانه الگوهای جایگزین برای نمای ساختمانها ارائه نشد.

------------------------------------------
گفت‌وگو از: سعید شیری و مهدی خانی‌ اوشانی
------------------------------------------

انتهای پیام/