بجنورد| اعجاز موسیقی در خراسان شمالی؛ سرزمینی که به رنگین کمان سازها معروف است+فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از بجنورد٬ سرزمین شمال خراسان که امروزه به‌نام استان خراسان شمالی شناخته می‌شود٬ از دیرباز مهد تمدن‌های ایرانی و در دوران اسلام٬ جایگاه یگانه امتزاج فرهنگ ایران و اسلام و زندگی اقوام مختلف در سایه اتحاد و یکرنگی است. این خطه از ایران اسلامی را با رنگ‌ها و طرح‌ها٬ قومیت‌های مختلف و ساز و آواز می‌شناسند. سرزمینی که به تعبیر اهالی فرهنگ٬ رنگین‌کمانی از داشته‌های ایران اسلامی است.

موسیقی مقامی چیست؟

یکی از وجوه متمایز کننده خراسان شمالی با ساری مناطق ایران٬ بهره‌مندی از موسیقی مقامی٬ به‌عنوان موسیقی صاحب سبک و درخشان در تارک هنر این منطقه است.

موسیقی مقامی٬ در مقابل موسیقی دستگاهی که به شکل ویرایش شده و کتابی تر در آمده٬ اغلب بر همان پایه شفاهی استوار مانده است که هم در موسیقی قدیم و هم در موسیقی جدید به چشم می خورد، مانند مقام راست، مقام عشاق، زنگ شتر٬ زنگوله ـ له٬ گرایلی و غیره یا حتی بعضی مقام‌ها در ارائه حالات و ظرایف با یکدیگر تفاوت‌هایی به لحاظ اجرایی دارند. ناگفته نماند که بخش هایی از موسیقی ترکیه، عراق و بعضی از کشورهای همسایه ایران به شکل مقامی است، که مقامات مربوط به فرهنگ موسیقی خود را حفظ کرده و سینه به سینه منتقل شده است.

شور معمول ترین دستگاه موسیقی ایران ودارای گام خاصی است که به گام های بزرگ و کوچک (ماژور و مینور فرنگی) شباهت ندارد. چنان که گفته شد شور٬ آواز متداول میان مردم ایران است به خصوص متعلقات این دستگاه بیشتر بین عامه معمول می باشد و حتی اشخاصی هم که موسیقی نمی دانند اگر گاهی زمزمه کنند اغلب یکی از متعلقات شور یا خود شور را می خوانند. آواز شور جذبه و لطف خاصی دارد و خیلی شاعرانه و دلفریب است. از ملال و حزن درونی حکایت می کند و گا ه باناله ای مؤثر و وقاری پوشیده از حجب و حیا نصیحت می کند و دلداری می دهد.

بخشی‌ها و موسیقی که رنگ خدا دارد

موسیقی بخشی‌ها در مناطق شمالی خراسان٬ شامل شهرهای بجنورد، شیروان، اسفراین ، قوچان و درگز و با تغییرات اندکی در مناطق ترکمن نشین  مانند جرگلان هم نواخته می شود. این موسیقی، با توجه به حضور اقوام کرد و ترک در منطقه شمال خراسان با موسیقی شرق و جنوب خراسان فرق دارد و ویژگی‌های بارز کردی و ترکی در آن مشهود  است.

بخشی‌ها اغلب به زبان ترکی،کردی و ترکمنی و نیز سایر گویش‌های فارسی رایج خراسانی در منطقه اجرا می‌کنند. این اجرا منحصر به مراسم خاصی نیست و بخشی‌ها در بیشتر موقعیت‌های اجتماعی به ویژه در مراسم بزم و شادی و در ایام گذشته حتی در مراسم سوگواری هم به اجرای موسیقی می پرداختند. از همین رو است که موسیقی در زندگی مردم این خطه جایگاهی خاص یافته و با تار و پود زندگی شان در هم آمیخته است. این موسیقی در حوزه های نمایشی است و به صورت شفاهی، سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.

بخشی‌ها از مهم ترین نوازندگان خطه خراسان شمالی هستند. داستان سرایس و روایتگری٬ همراه با نواختن آهنگ دلپذیر دوتار، آوازخوانی و دکلمه گویی از هنرهای آن‌ها است. بر اساس فلکلور و باورهای فرهنگ عامه مردم شمال خراسان٬ هر دوتارنوازی بخشی نیست و در واقع بخشی به معنای کسی است که خدا به او موهبت و بخشش کرده و ویژگی‌های اخلاقی و کمالات معنوی٬ او را به فردی متمایز بدل ساخته است.

بر اساس همین روایات٬ یک بخشی باید بتواند آواز بخواند، موسیقی بنوازد، شعر بسراید، داستان بگوید و ساز خود را ساخته و کوک کند.  از این رو عبارت «بخشی» نه تنها شامل مهارت های موسیقایی دوتار نوازان و دانش آن‌هاست، بلکه به احترام خاص مردم به «بخشی» و جایگاه اجتماعی وی اشاره دارد که ویژگی مشترک نوازندگان شمال خراسان و ترکمن صحرا است.

اکثر اشعار و آهنگ‌های اجرا شده توسط بخشی‌ها، اشعار توحیدیه و در ستایش و صفات باری‌تعالی و نعت و مناقب و مداحی حضرت محمد(ص) و سایر ائمه اطهار‌(ع) می‌باشد. هرچند که کاربرد این اشعار در بین سایر نوارندگان به هنگام اجرا مرسوم و رایج می‌باشد، ولی این امر در بین بخشی‌ها با شدت و قوت بیش‌تر تداوم داشته و می‌توان گفت که از آنان به دایر نوازندگان اشاعه یافته است. از جمله سازهای مهم بخشی‌ها دوتار است.

عاشیق‌ها و سازی که در مراسم شادی کوک می‌شود

عاشیق‌ها٬ نوازندگانی هستند که بیشتر در مراسم جشن، از جمله عروسی‌ها و سایر مراسمات مردم منطقه حضور پیدا می‌کنند و نوع موسیقی آن‌ها٬ موسیقی بزمی است. سازهای خاص عاشیق‌ها عبارت است از کمانچه، سرنا و دهل.

این نوازندگان گروه‌هایی هستند که در سطح شمال خراسان و خاصه شهرستان‌های قوچان و بجنورد دارای هویت و جایگاه خاصی هستند و در بین مردم این منطقه، مجالس عروسی و سایر مراسمات بدون وجود و حضور آنان لطفی ندارد. بین عاشیق‌ها و مجالس عروسی و شادی یک رابطه مستقیم وجود دارد. یعنی هرجا این مراسم برپا باشد، عاشیق‌ها حضور دارند و هرجا عاشیق‌ها حضور داشته و صدای ساز آن‌ها به گوش رسید باید یقین حاصل کرد، که در آنجا مراسم عروسی و جشن و سرور برپا است.

طیف سوم نوازندگان موسیقی مقامی استان، لوطی‌ها هستند که عبارت از نوازندگان دوره‌گردی است که با نقل مکانی خود باعث انتقال و اشاعه موسیقی در نواحی مختلف می‌شوند، لذا می‌توان گفت استمرار حرکت آنان، باعث مانایی و ماندگاری نوعی از موسیقی در شمال خراسان، از جمله شهرستان قوچان و بجنورد شده است.

لوطی‌ها در گذشته براساس تغییر فصولی از سال٬ به هنگام تحویل سال در بهار، جشن خرمن در تابستان و شروع فصل سرما در فصل‌های پاییز و زمستان حضورشان در مناطق مختلف تداعی کننده و پیام آور سرسبزی، نعمت و برکت بوده است.

در حال حاضر، این گروه که نقش و کارکرد آنان در حال کمرنگ شدن می‌باشد، به صورت دوره‌گردی در مناطق مختلف و با سازهای زهی و آرشه‌ای، چون قیچک و کمانچه و دایره در سطح معابر و خیابان‌ها گاه‌گاهی ظاهر می‌شوند و با نوازندگی خود به معاش و زندگی خود ادامه می‌دهند. عده‌ای از آنان نیز طی مدتی در ایستگاه‌های اتوبوس‌های بین شهری مسیر مشهد به بجنورد در محور شمال خراسان، سوار اتوبوس شده و با نواختن موسیقی برای مسافران خستگی و ملالت سفر را از تن آنان خارج می‌کنند.

ترانه‌های پر از فریاد در موسیقی مقامی ترکمنی

بخشی‌های شمال خراسان از بسیاری جهات شبیه بخشی‌های ترکمن هستند. به عبارت دیگر به دلایل مختلف می‌توان گفت بخشی‌های شمال خراسان تحت تأثیر بخشی‌های ترکمن بوده اند. از جمله این دلایل٬ وجود داستان‌ها و روایات مشترک در بین آن‌ها و نیز شباهت ساز دوتارشان و نیز هم‌سانی برخی شیوه‌های نواختن دوتار است. شیوه نواختن دوتار بخشی‌ها بیشتر شبیه دوتارنوازی ترکمنی است تا شبیه دوتار شرق خراسان.

موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی بخشی های شمال خراسان» در تاریخ 1388/5/31 به شماره 35 در فهرست نیازمند پاسداری فوری میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث ملی و در 16 نوامبر 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

موسیقی در ترکمن از ریشه عمیقی، برخوردار است و از پیوندهای ویژه فرهنگی ترکمن و خصیصه بارز و ارزشمند آنهاست ترکمنان در موسیقی خود همیشه رنج ها و دردهایی را که متحمل شده‌اند بازگو می‌کنند. موسیقی و ترانه‌های آنها پر از فریاد و شکایت و ناله‌های جانسوز است. موسیقی ترکمن در چهار دستگاه مخمس، قرق لار، تشنید و نوایی اجرا می‌گردد. موضوع فرهنگی ناملموس «موسیقی مقامی ترکمن» در تاریخ 1388/12/19 به شماره 91 در فهرست عادی میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت شد.

آق قویون‌های ترکمن در جشن 63 سالگی

آیین آق قویون، جشنى است که در سن 63 سالگى در میان اقوام ترکمن شهرستان راز و جرگلان خراسان شمالی برگزار مى‌شود. در ادبیات مردم شناسى به این آئین، یک آئین گذار مى‌گویند، یعنى گذر از یک مرحله از زندگى و ورود به مرحله دیگر که مانند آئین تولد یا ازدواج است. مرد و زن ترکمن در 63 سالگى، این آئین روحانى را برگزار مى‌کنند تا خود را از گناهان دور کند.

در این آئین، علایم و نشانه‌هایى وجود دارند که سفیدرنگ هستند. رنگ سفید در بسیارى از فرهنگ‌ها، رنگ پاکى است. مثلاً زن 63 ساله در این روز، روسرى سفید مى پوشد و مرد 63 ساله، عمامه سفید بر سر مى‌بندد. آیین٬ توأم با ضیافت است و در آن، تدارک‌هایى دیده مى‌شوند. اگر کسى توان برگزارى این مراسم را نداشته باشد، غذاى خاص این آئین را که شیربرنج است و به زبان ترکمن «سوید لاش» گفته مى‌شود، مى پزد و قبل از نماز مغرب به مسجد محله مى برد تا نمازگزاران آن را بخورند و دعا کنند.

در پایان آن، مراسم مولودى خوانى با حضور روحانیون مسجد برگزار مى‌شود . این آیین را در یکی از ماه‌های: ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول و جمادی الثانی برگزار می کنند.

مقام‌های موسیقی شمال خراسان

موسیقی شمال خراسان دارای مقامات معتبر و صاحب سبکی است. مقام لوی، طرقه- تورغه، اللّه مزار، شاختار- شاخه‌تایی، تجنیس، هرای- بیات هرای، گرایلی، اما نه سوز، سردار عوض خان، رشید خان، بِلال، آله گِنر، زارنجی، ملواری، درنا، بلبل، نوایی کردی٬ هر کدام مقام‌هایی هستند که بر اساس داستان ها و روایات مردم این منطقه٬ سینه به سینه نقل شده و در موسیقی این مردم نشسته است.

تعدادی از مقام‌های موسیقی مقامی قوچان از قول شاعر نامدار کرمانجی جعفر قلی زنگلی است که نوع موسیقی کلامی است. بدین معنی که آن آهنگ، همراه با همان شعر مناسب خود که جعفر قلی آن را سروده است، اجرا می‌شود. که این آهنگ‌ها با عنوان قول جعفرقلی اجرا می‌شوند و بیشتر نوعی موسیقی روایتی را تشکیل می‌دهند که اشعار آن به زبان کرمانجی می‌باشد.

از جمله این مقام‌ها می‌توان به آهنگ‌ها یا قول‌های در میخانه، له خاکی خوراسانی، ئیشه، من له خونی دیی، ئه لیف داستان حضرت خضر و حضرت علی (ع)، پیغمبر چو و معراجی، داستان سلیمان و بلقیس و غیره اشاره کرد.

در پایان می توان گفت٬ موسیقی این خطه از ایران اسلامی٬ همواره در خدمت مقامات درخشان موسیقی و فرهنگ و رسوم آئینی مردم با ایمان این منطقه بوده است. پس از پیرزوی انقلاب اسلامی ایران٬ موسیقی این سرزمین با الهام از قیام مردم ایران و گرامی داشت یاد و خاطره شهدا و دفاع مقدس٬ همواره برگ‌های زرینی از اتفاقات خوب و مانای فرهنگی را رقم زده است.

گزارش: سیده مریم سیدی
عکس‌ها: وحید خادمی٬ حسین اسماعیلی٬ مجید حق‌دوست٬ مهران راضی

انتهای پیام/ ع