یادداشت/ چالش‌ها و تاثیرات صلح از طریق دموکراسی در توسعه سیاسی خاورمیانه

به گزارش خبرگزاری تسنیم، بذر دموکراسی را انقلاب آمریکا با بیانیه استقلال خود در سال 1776 کاشت که در آن گفته شده «همه انسانها برابر آفریده شده‌اند» و حکومت عادلانه مبتنی بر «رضایت حکومت شوندگان»است. حق هر انسان بالغ در ابراز رضایت یا عدم رضایت خود از حکومت و در نتیجه حق رای هر انسان بالغی را می‌توان به عنوان مشتقی از دو گزاره بالا دانست.

-  موج اول دموکراسی - برای اکثر پژوهشگران این رشته، سال 1828، یعنی سالی که «اندرو جکسون» به ریاست جمهوری آمریکا انتخاب شد، سرآغاز موج نخست دموکراسی در جهان محسوب می‌شود. جکسون در انتخابات 1824از «جان کوئنسی آدامز» شکست خورده بود ولی با دستیابی مردان بیشتری به حق رای در طی سالهای بعد، جکسون سرانجام بر آدامز غلبه کرد و انتخاب وی به ریاست جمهوری آمریکا سرآغاز موج اول دموکراسی شد.

موج دوم دموکراسی ( 1945تا 1962) موج دوم دموکراسی با پایان جنگ جهانی دوم آغاز شد. با قرار گرفتن زیر سلطه اتحاد شوروی، هیچ یک از کشورهای اروپای شرقی سهمی در این موج نداشتند. تا پیش از سال 1962، 24 دموکراسی جدید به وجود آمد و تعداد کشورهای دموکراتیک در سطح جهان به 36 مورد افزایش یافت. دلایل این افزایش به قرار زیر است:

- پیروزی متفقین در جنگ و شکست و دموکراتیزه شدن دو کشور اصلی ضددموکراتیک، یعنی آلمان و ژاپن.

-  استعمار زدایی و تضعیف قدرتهای استعماری اروپایی پس از جنگ جهانی دوم (فرانسه، انگلستان، پرتغال، هلند)

▪ بسیاری از مستعمرات اروپایی در آسیا و آفریقا در دوران استعمار زدایی به استقلال رسیدند (نیجریه، ویتنام، کنیا، موزامبیک، اندونزی...) آمریکا تنها مستعمره خود را که حاصل پیروزی در جنگ با اسپانیا در آغاز قرن بود، در سال 19٤٦ آزاد کرد و جمهوری فیلیپین برپا شد. همزمان آمریکا کشورهای اروپایی را برای پیمودن راهی مشابه تحت فشار قرار داد.

موج سوم دموکراسی - تا پیش از سال 1973 و تحت تاثیر موج معکوس دوم بازگشت به خودکامگی، تعداد دموکراسیها در دنیا به 30 مورد کاهش پیدا کرد. موج سوم دموکراسی در سال 197٤ و باگذار پرتغال به دموکراسی که هرگز سابقه دموکراتیک نداشته است، آغاز شد و تعداد دموکراسیها را تا سال 1990 به 58 مورد رساند. دموکراسی‌ها امروز - پرتغال امروزه با میانگین یک در رده بندی خانه آزادی، کشوری کاملاً آزاد محسوب می‌شود. همه کشورهایی که در موج سوم به دموکراسی رسیدند از چنین بختی برخوردار نشدند. با این حال در سال 2014 و 2015 بر اساس داده‌های خانه آزادی، دموکراسی انتخاباتی در جهان وجود داشته است که گرچه دموکراسی کامل با تمام آزادیهای مدنی و سیاسی نیستند، ولی از انتخابات رقابتی برخوردارند.

-  دموکراسی در خاورمیانه با انقلاب‌های عربی در 2011 آغاز شد. خاورمیانه تا این تاریخ تنها منطقه در جهان بود که گذار به دموکراسی را تجربه نکرده بود. تونس، با انتخابات 2014، نخستین کشور عرب مسلمانی است که گذار خود به دموکراسی را آغاز کرده است.

عوامل موثر در گشایش فرآیندهای گذار به دموکراسی  در خاورمیانه عبارتند از:

1-  عمق یافتن مشکلات ناشی از عدم مشروعیت برای نظام‌های خودکامه: در دنیایی که ارزش‌های دموکراتیک در آن به شدت رو به گسترش و نفوذ گذاشته‌اند، نظام‌های خودکامه چاره‌ای ندارند مگر اینکه در رقابت با نظام‌های دموکراتیک، کشورهای خود را از یک رشد اقتصادی قوی برخوردار سازند و چون در این رقابت توان همتازی با کارآیی اقتصادی نظام‌های دموکراتیک را ندارند، مشروعیت خود را در نزد مردم از دست می‌دهند.

2- رشد بی سابقه اقتصادی در دهه 60 میلادی: رشد اقتصادی دهه 60 به شدت باعث افزایش معیارهای رفاه و آموزش و توسعه طبقات متوسط در کشورهای مختلف شد. گسترش طبقه متوسط در هر کشوری باعث می‌شود تا ارزش‌های دموکراتیک در آن نیز رو به فزونی و مقبولیت همگانی بگذارند.

3- چرخش بی سابقه عقیدتی و عملی کلیسای کاتولیک از دفاع از «وضع موجود»به مقابله با نظام‌های خودکامه.

4- دگرگونی در سیاست‌های عوامل بیرونی مانند اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا و اتحاد شوروی.

 طرح صلح در خاورمیانه در پرتو دموکراسی

طرح صلحی 424 صفحه‌ای به عنوان بخشی از تلاش‌های آمریکا برای برقراری صلح در خاورمیانه به مقامات رژیم‌صهیونیستی و فلسطینی ارائه شده است.

بر اساس این طرح صلح کشور فلسطین شامل 98 درصد کرانه باختری،‌ تمامی نوار غزه و مناطق عرب نشین بیت‌المقدس می‌شود. این طرح مبتنی بر طرح ژنو است که در سال 2003 میلادی مطرح شد. در این طرح صلح، طراحان طرح صلح خاورمیانه موسوم به ابتکار ژنو مجموعه جدیدی از پیشنهادها را برای برقراری صلح در خاورمیانه ارائه کردند که ترتیبات امنیتی مربوط به دولت اینده فلسطین را نیز شامل می‌شود.

طرح ژنو برای نخستین بار در سال 2003 و توسط عده‌ای از سیاستمداران و روشنفکران ارشد فلسطینی و صهیونیستی در جریان گفت‌وگوهای مخفیانه آنها ارائه شد. در پیشنهادهای جدید جزئیات مربوط به ترتیبات امنیتی کشور آینده فلسطین که فاقد قدرت نظامی خواهد بود، مدیریت گذرگاه‌های مرزی و نیز مرزهای بیت‌المقدس و سایر موضوعات مورد اشاره قرار گرفته است.

در پیشنهادهای جدید ایجاد بزرگراهی میان کرانه‌باختری و غزه که ظرفیت حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی را داشته باشد، تقاضا شده است. همچنین پیشنهاد نصب ابزارهای رهگیری بر روی خودروهای اسرائیلی که از مناطق فلسطینی عبور می‌کنند، ارائه شده است. ارائه پیشنهادهای جدید در حالی صورت می‌گیرد که دولت آمریکا با هدف ایجاد صلح جامع در خاورمیانه، دو طرف فلسطینی و اسرائیلی را به از سرگیری گفت‌وگوهای صلح تشویق کرده است.

دموکراسی آمریکا در صلح خاورمیانه

اوباما در 22‌ ژانویه‌ 2010 با معرفی جورج میچل، به‌ عنوان‌ فرستاده مخصوص درباره روند صلح خـاورمیانه و ریـچارد هولبروک به عنوان نماینده مخصوص خود‌ در‌ افغانستان و پاکستان، به هیلاری کلینتون‌، وزیر‌ امور‌ خارجه پیوست. جورج‌ میچل‌، فرستاده رئیس‌جمهور آمریکا به‌ خاورمیانه‌، وظیفه راه‌اندازی دوباره گفت‌وگوهای صلح میان اسرائیل و فـلسطینیان را بـرعهده دارد. باراک اوبـاما با‌ انتخاب‌ فردی باتجربه مانند میچل قصد داشت نشان‌ دهد دولت‌ جدید‌ این‌ کشور آماده است نقشی‌ فـعال در حل اختلاف‌ها در این منطقه ایفا کند.

با وجود این، کسی بـه مـوفقیت‌ سـریع‌ وی در خاورمیانه امید نبست. جورج‌ میچل‌ در‌ سفر‌ به خاورمیانه به‌ سیاست‌مداران‌ تل‌آویو اظهار داشت: «آمریکا خود را در حـفظ ‌ ‌امـنیت اسرائیل مسئول می‌داند و ما پیوسته از حقوق‌ اسرائیل‌ پشتیبانی‌ خواهیم کرد. حماس سالیان طـولانی هـزاران مـوشک‌ به‌ سوی‌ مردم‌ بی‌گناه‌ در‌ اسرائیل پرتاب کرد. هیچ حکومت دموکراتی نمی‌تواند چنین خطری را برای اتـباع خود بپذیرد.»

بیش از 30 نفر از 47 نفری که در تیمِ انتقالِ قدرت‌ حاضرند، یا در تیم کلینتون بـوده‌اند یا به آنها نزدیکند. 11 نـفر از مـشاوران برای انتخاب وزیران از نزدیکان بیل هستند. معروف است سیاست در ایالات متحده آمریکا و هالیوود روابطی‌ تنگاتنگ‌ دارد و یکی در خدمت دیگری است. از آنجا که هالیوود به ساختن شماره‌های 2 و 3 از یک فیلم تمایل داشته و تجاربی نیز در این خصوص دارد ـ همچون فیلم «ماتریکس 1و 2» ـ آیا اینـک‌ باید‌ شاهد ساختن فیلم کلینتون 2 باشیم؟ این مقاربه و مقارنه بدان علت است که همکاران اوباما نزدیک‌ترین دیدگاه را با کابینه و همکاران کلینتون دارند. صرف نظر‌ از‌ خانم هیلاری کلینتون، بسیاری از‌ کادر‌ انتخابی اوباما دیدگاه‌های نزدیک با مـسئولان چـهار سال آخر هزاره دوم و چهار سال اول هزاره سوم کاخ سفید دارند.

موانع  صلح در خاورمیانه در پرتو دموکراسی

روند صلح در خاورمیانه از دو جهت بررسی می‌شود : 1- شکلی ، 2- ماهوی

روند صلح خاورمیانه از طریق دموکراسی از نظر شکلی با مشکلات زیر روبروی است:

1. مراجع

2. مبانی

3. طرفهای درگیر

4. مسیر روند معکوس

روند صلح خاورمیانه  از طریق دموکراسی از نظر ماهوی با مشکلات زیر روبرو است:

1. اختلاف ایدئولوژیک

2. شهرک‌های اسرائیلی و گسترس آن

3. حق بازگشت آوارگان فلسطین

4. مساله بیت المقدس

5. مرزهای فلسطین

6. تقسیم  آب

7. پیمان اسلو

چالش‌های امنیتی و سیاسی خاورمیانه و بن بست‌های صلح دموکراتیک

در خاورمیانه تحولات جدیدی شکل گرفته و انقلاب‌ها و خیزش‌هـای جدیـدی در منطقـه بـه راه افتاده است. همچنین، شعارها و آرمان‌های انقلابیون دموکراتیک است و انتخابات آزاد برگزار شـده و قانون اساسی جدید ایجاد شده و اصلاحات نهادی و ساختاری صورت گرفته است. علیرغم همه ایـن تحولات، در منطقه خاورمیانه چالش‌های فراوانی وجود دارد که مسأله گذار به صلح از طریق دموکراسی را در خاورمیانه با هاله‌ای از ابهام مواجه می‌سازد. مهمترین این چالش‌ها عبارتند از:

1. چالش فلسطین

2. منازعات قومی و مذهبی در خاورمیانه

با وقوع انقلاب‌های عربـی در منطقـه و وجـود شاخـصه‌هـایی همچـون شـعارها و آرمانهای دموکراتیک در میان انقلابیون، تهیه و تدوین قانون اساسی و اصلاحات نهادی و سـاختاری و برگزاری انتخابات آزاد در این کشورها، عده زیادی از پژوهـشگران رأی بـه دموکراتیـک بـودن ایـن تحولات دادند؛ اما در منطقه خاورمیانه چالش‌های امنیتی و سیاسـی متعـددی وجـود دارنـد کـه صـلح  دموکراتیک را با بن بست مواجه ساخته و دورنمایی تاریک از آن را در ذهن مجسم می‌سازند. از جملـه این چالش‌ها، چالش فلسطین است که به عنوان پربازیگرترین منازعه بین‌المللی بـرای مـدت بـیش از 6 دهه همچنان لاینحل باقی مانده است.

با توجه به مطالب بیان شده، زیاده طلبی‌های رژیم صهیونیستی و ضعف کشورهای عربی باعث شده که چشم انداز صلح در سایه دموکراسی در خاورمیانه از هر زمان دیگر بیشتر به چشم آید و تحولات منطقه دال برثبات، استقرار و موفقیت روند سازی نداشته باشد و شاهد بروز چالش‌ها و جنگ‌های دموکراسی درخاورمیانه بر روی مساله صلح خواهیم بود.

یادداشت: ماهرخ شهرکی کارشناس روابط بین‌الملل

انتهای پیام/