استحکامات دفاعی کریدور قفقاز گنجینه پنهان گردشگری اردبیل+عکس و فیلم
به اعتقاد باستان‌شناسان جدول ناتمام قلعه‌های تاریخی جغرافیای اردبیل، متمایز از سایر مناطق و گویای اهمیت استراتژیک آن در طول هزاره‌ها است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، هر یک از تمدن‌هایی که مدت زمانی در محدوده جغرافیای فعلی استان اردبیل و اطراف آن سکونت داشتند، یادگاری از قلعه های تاریخی برجای گذاشته و به عبارتی مهر تائیدی به اهمیت و جایگاه تاریخی آن زده اند تا جایی که نه تنها تعداد قلعه های تاریخی نامشخص و به تعبیر برخی محققان غیر قابل شمارش است؛ تنوع ساخت و مصالح در طول اعصار و هزاره ها نیز قابل توجه بوده و خود موجب شده تحقیقات متعددی به آن اختصاص یابد.
به تعبیر باستان شناس اردبیلی احداث قلعه‌های تاریخی از دوره مفرغ در این منطقه آغاز می شود؛ به تعبیری از هزار و 700 سال قبل از میلاد مسیح ما شاهد احداث قلعه های تاریخی در جغرافیای استان اردبیل هستیم.
اردبیل مرکز ایمن ارتباطی قفقاز است
حمید خانعلی (دکتری باستان‌شناسی)در گفتگو با خبرنگار تسنیم تصریح کرد: دو عامل کلان امنیت و اهمیت موجب شده تا قلاع تاریخی در این منطقه احداث شود؛ در واقع به دلیل اینکه اردبیل کریدور ارتباطی قفقاز محسوب می شود، امنیت این منطقه موجب احداث قلعه ها و در ادامه اهمیت آن موجب تشدید امنیت شده است.
وی با اذعان به اینکه جاده قفقاز از انشعاب جاده ابریشم بوده و بعد از عبور از پل قیزکورپوسی میانه به شهرستان کوثر سپس کوراییم و اردبیل می رسد، ادامه داد: در ادامه این جاده شهرهای دشت مغان را طی کرده و به قفقاز می رسد.
همچنین رئیس گروه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان معتقد است استان اردبیل با گستردگی شمالی -جنوبی در شمال غرب ایران و بخش شرقی فلات آذربایجان شامل دشتهای میان کوهی و قلل مرتفع است.
روح الله محمدی در گفتگو با خبرنگار تسنیم تصریح کرد: این استان به دلیل دار بودن اکو سیستم متنوع و عوارض جغرافیایی گوناگون بستر مناسبی جهت استقرار انسانی در دوران مختلف زندگی بشر بوده است؛ از همین رو قلعه های احداث شده در استان اردبیل بدلیل شرایط پیش گفته دارای تنوع بالایی است.
مشکین شهر سرزمین قلعه های باستانی
وی ادامه داد: طبق شواهد باستان‌شناختی ساخت قلعه در محدوده استان از دوران مفرغ رایج بوده است؛ دوران مفرغ به سه دوره قدیم میانی و جدید تقسیم می‌شود و عصر مفرغ قدیم که در شمال غرب ایران دارای فرهنگ موسوم به کورا ارس است دارای معماری با پلان مدور است.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تاکید کرد: در معماری این فرهنگ دورتادور روستا و مراکز عمده استقراری حصار و دیوارهای دفاعی احداث می‌شد.
محمدی تصریح کرد: همزمان با شروه عصر مفرغ میانی ساخت قلعه در شمال استان اردبیل به خصوص منطقه مشکین‌شهر رواج می‌یابد؛ بطوریکه طبق بررسی‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در قلعه خسرو و بهمن قلعه در حدفاصل اردبیل – مشکین‌شهر باروهای برج دار با مصالح تخته سنگ های بزرگ و خشکه چین متعلق به دوران میانی مفرغ کشف شده است در عین حال محقق قلعه های آذربایجان و گیلان در کتابی با عنوان «قلعه های آذربایجان و گیلان در آینه تاریخ» منطقه مشکین شهر را یکی از مناطق منحصر به فرد به لحاظ وجود قلعه های تاریخی برشمرده است.
یحیی عسگری نمین در این کتاب آورده است:«می توان به اغراق ادعا کرد که در آذربایجان از نظر باستانی و تاریخ کمتر مکانی به پای خیاو یا مشکین شهر برسد؛ مشکین شهر حد جنوبی سرزمین ایران بوده است و از قرون اولیه اسلامی به جز از روایات متعدد تاریخی، وجود قبور اسلامی و قلعه های تاریخی مربوط به قرون مختلفه قابل ذکر است.»
این محقق در کتاب خود قلعه های آغچه، ارشق، زاخور یا قلعه لر، قهقهه و کهنه قلعه را در مشکین شهر به عنوان مثال های بارز از شکل گیری قلعه ها در ادوار مختلف تاریخی مشکین شهر مثال زده است.
وجود قلعه ها از دوره مفرغ تا قاجار
آنچه در بررسی قلعه‌های تاریخی موجب حیرت محققان شده، سیر تاریخی شکل گیری قلعه‌ها در دوره های زمانی مختلف از دوره مفرغ تا حکومت قاجار است بطوریکه باستان‌شناس اردبیلی معتقد است هر چند شکل گیری قلعه‌ها از دوره مفرغ بوده و می توان به قلعه‌های خسرو، شهریری مشکین شهر، بوینی یوغون نیر و خوجین خلخال در این دوره اشاره کرد اما اوج قلعه نشینی به دوره آهن مرتبط است و در ادامه نیز قلعه ها در طول اعصار احداث شده است.
خانعلی تصریح کرد: کاوش‌های باستان شناسان در منطقه قفقاز نشان می دهد قلعه های متعددی احداث شده و حتی در دوره اسلامی نیز احداث قلعه ها ادامه دارد. در عین حال رئیس گروه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گفت: در مفرغ میانی و جدید بر خلاف دوران مفرغ قدیم استقرارها در ارتفاعات و بلندیها بیشتر می شود. شکل گیری محوطه‌ها در فراز کوهها و ارتفاعات با اندیشه های دفاعی گره خورده است.یکی دیگر از قلعه های مهم مربوط به مفرغ میانی در دشت اردبیل قلعه کورائیم هست که کاوش باستان شناختی آن می تواند در شناخت فرهنگ این دوره در دشت اردبیل بسیار تاثیر گذار باشد.
محمدی افزود: در دوران عصر آهن با رواج کوچگری و شیوه معیشت مبتنی بر دامداری ساخت قلعه ها نسبت به دوران مفرغ کاهش می‌یابد لیکن مانند عصر مفرغ میانی و جدید همچنان استقرارگاه‌هایی با حصار ضخیم و قطور در بلندی های مشرف به دره ها و رودخانه ها متداول می‌شود. در محوطه شهر یئری مشکین‌شهر آثار یکی از مهمترین استقرارگاه‌های عصر آهن دو و سه در شمال‌غرب کشور با باروی سنگی خشکه‌چین در حاشیه رودخانه قره سو به طرز اعجاب آوری سالم باقی مانده است.
وی ادامه داد: با گسترش امپراطوری پارتیان به مناطق غربی و شمال غربی ایران و تصرف آتورپاتگان در دهه های پایانی قرن اول قبل از میلاد منطقه ی مغان یکی از مهمترین استقرارگاه های اشکانی می‌شود.
محقق قلعه‌های تاریخی تصریح کرد: در ادامه ساسانیان به دلیل درگیری‌های متعددی که با اقوام قفقازی و بویژه قوم خزر داشتند؛ همچنین واقع شدن مهمترین آتشکده ساسانی یعنی آذرگشنسب در آذربایجان، لزوم احداث پادگان ها و قلاع نظامی در آذربایجان و استان اردبیل را بیش از پیش احساس کردند. امروزه آثاری از قلاع ساسانی در دربند قفقاز و نیز کهنه قلعه مشکین شهر و قیز قالاسی و اولتان قالاسی در مغان کشف شده و برخی مورد کاوش باستان شناسی نیز واقع شده است.
او افزود: با شروع دوران اسلامی ساخت قلعه های نظامی در استان اردبیل گسترش می‌یابد و درگیری‌های نظامی مسلمانان با اقوام ساکن قفقاز منجر به ساخت رباطها و برج‌ها و پادگان‌های متعددی در شمال استان مانند قلعه ارشق دیو قالاسی در مشکین‌شهر و قلعه یئل سویی، قیز قالاسی و اوغلان قالاسی دومولی، قلعه داش زئیوه، هود قالاسی، قالا باشی درگرمی مغان می‌شود.
رئیس گروه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان افزود: در دوران سلجوقی و ایلخانی شکل گیری قلعه ها به واسطه اهمیت جاده قفقاز تداوم داشته و در دوران صفوی با تداوم این سیر تاریخی یکی از مشهورترین قلعه های ایران یعنی قلعه قهقهه در حدفاصل مشکین شهر و مغان مورد استفاده زندانیان سیاسی قرار می گیرد.
وی گفت: ساخت قلعه در دوران قاجار نیز در استان اردبیل تداوم یافته است. یکی از مهمترین این قلعه ها بازسازی دوباره قلعه کهنه مشکین شهر و برزند قالاسی گرمی است. قلعه خشتی کهنه قلعه که در دوران ساسانی احداث شده در دوران قاجار با حصار خشتی و تزئینات هندسی با برجهای کنگره دار کاملا بازسازی شده و مورد استفاده قرار گرفته است.
اغلب قلعه ها کاربری نظامی دارد
دلایل احداث قلعه های تاریخی هر چند در طول زمان تغییر یافته اما به تعبیر باستان شناس اردبیلی کاربری اغلب آن ها نظامی است،خانعلی معتقد است قلعه های تاریخی در واقع از هجوم دشمن و اقوام مخالف ممانعت کرده و مانع تاراج منابع غنی این منطقه می‌شد.
وی با تاکید به اینکه جغرافیای اردبیل از منابع متعددی برخوردار است، اضافه کرد: این اهمیت در طول اعصار توسط حکومت ها شناخته شده و به همین منظور قلعه های نظامی در این منطقه احداث می شده است، این محقق که در مقاله‌ای تحت عنوان «مطالعه تطبیقی راه های تجاری و نقش قلاع نظامی بر پیشرفت تجارت منطقه ای و فرامنطقه ای شمال غرب ایران در دوره اسلامی (با مطالعه موردی شهرستان کوثر در استان اردبیل)» به اهمیت استراتژیک اردبیل پرداخته است، تاکید کرد: همچنان مطالعه قلعه های تاریخی و واکاوی تاریخ این منطقه با محوریت استحکامات نظامی ضروری است.
لزوم توجه به گنجینه‌های پنهان گردشگری
در ماه‌های اخیر توجه به نجات‌بخشی و کاوش قلعه های باستانی در اردبیل توسط اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری سرعت محسوسی گرفته که باتوجه به تدوین سند توسعه استان در قالب گردشگری از طرف استاندار و نگاه ویژه به این حوزه، احیا قلعه‌ها میتواند جاذب گردشگران خاص خود باشد.
توسعه جوانب مختلف گردشگری برای پاسخ به نیاز گردشگران تخصصی، میتواند زنجیره توسعه اردبیل را هرچه سریع‌تر تکمیل کند.
گزارش از ونوس بهنود و بهرام آدشیرین‌پور
انتهای پیام/ش