دستان‌خالی دانش بنیانها از بازار صکوک؛ "کاغذبازی" و" ضامن" دو مشکل اصلی
کارشناس بازار سرمایه با اشاره به اینکه به طور کلی منافع بانک با صکوک سنخیتی ندارد و تاکنون فقط چند بانک محدود تن به این کار داده اند، گفت: کاغذبازی زیاد باعث بی‌میلی شرکتها به بعضی از صکوک شده است.
به گزارش خبرنگار اقتصادی باشگاه خبرنگاران پویا، بعد از سایه انداختن رکود در سال 91 شاهد بودیم که بازپرداخت تسهیلات بانکی با برای شرکتها دشواری فراوانی همراه داشته است. بنابراین با توجه به بانک محور بودن اقتصاد ایران و تنگنای شدید مالی بانک‌ها، بازار پول در تامین مالی شرکتها در چند سال اخیر رضایت صاحبان بنگاه ها را همراه نداشته است.اما در این میان نقش بورس و ابزارتامین مالی تحت عنوان اوراق بدهی(صکوک) در کشورمان مغفول مانده است. اوراق صکوک دارای تجربه موفق جهانی هست به گونه ای که این اوراق در کشورهای توسعه‌یافته سهم بالایی از سبد تامین مالی شرکتها را در اختیار دارد و درصد آن از سهم تسهیلات بانکی نیز بیشتر است . حتی چنان نقش برجسته ای را دربازار مالی این کشورها ایفا می کند که آن را به عنوان یک بازار مستقل در نظر می گیرند و بازارهای مالی خود را به سه بازار سرمایه،پول و بدهی تقسیم بندی می کنند.
اوراق بدهی(صکوک) به عنوان یک ابزار مالی- اسلامی پر جاذبه در جهان در داخل با موانعی همچون: ضامنهای بانکی، قوانین سختگیرانه (کارشناس رسمی دادگستری و موسسات حسابرسی)، نبود موسسات رتبه‌بندی، تنوع پایین اوراق موجود ونبود فرهنگ سازی دست و پنجه نرم می کند. در همین باره گفت و گویی داشته ایم با علی عالی‌زاده کارشناس بازار سرمایه.
*محرومیت دانش بنیانها و SMEها از صکوک
تسنیم: آیا روند اخذ ضامن برای صکوک سختگیرانه نیست؟
در حال حاضر با عنایت به نوپا بودن شرکت‌های رتبه‌بندی اعتباری، پوشش ریسک عدم پرداخت برای سرمایه‌گذاران با اتکا به رکن ضامن است و تمام ریسک طرح‌های موضوع تأمین مالی در نهایت به شرکت متقاضی تأمین مالی انتقال می‌یابد. استفاده از رکن ضامن منجر به وابستگی تأمین مالی بازار سرمایه به سیستم بانکی گردیده که این موضوع نیز تبعاتی همچون طولانی شدن فرآیند تأمین مالی و محدود شدن مبلغ تأمین مالی به وثائق قابل ارائه به رکن ضامن را در پی دارد.
بدیهی است در این سازوکار، به دلیل تمرکز بر دارایی‌های فیزیکی، عملاً تأمین مالی شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEها) یا شرکت‌های دانش‌بنیان با موانعی همراه خواهد بود. انتظار می‌رود با فراگیر شدن استفاده از سازوکار رتبه‌بندی اعتباری بتوان به کاهش اتکا بر سیستم بانکی در فرآیند تأمین مالی از طریق بازار سرمایه امیدوار بود.
*فقط چند بانک محدود تن به ضمانت می دهند؛ منافع بانک با صکوک سنخیتی ندارد
تسنیم: آیا بانک‌ها که به عنوان رکن ضامن با شرکت‌های ناشر همیاری لازم را دارند؟
اگر بانک‌ها را نیز به عنوان بنگاه اقتصادی قلمداد کنیم، قاعدتاً نمی‌توان انتظار داشت که بدون توجه به منافع بانک، اقدام به پذیرش ریسک‌های ناشی از ضمانت اوراق منتشره نمایند. وضعیت کنونی صورت‌های مالی برخی از بانک‌ها بیانگر عدم توجه به ریسک‌های مشابه در سنوات گذشته می‌باشد. طبیعتاً حفظ قوام و توان مالی بانک‌ها در بلندمدت جهت ایفای وظایف، مهمتر از افزایش مبلغ انتشار اوراق در کوتاه‌مدت می‌باشد.
اما نکته مهم اینکه با مروری کلی بر ارکان انتشار اوراق بدهی در سنوات گذشته می‌توان دریافت تنها چند بانک محدود در این زمینه نقش فعالی را ایفا نموده‌اند و سایر بانک‌ها احتمالاً به دلیل عدم آشنایی با ادبیات این حوزه، در این زمینه فعالیتی نداشته‌اند که این امر دستیابی به سهم بالای تأمین مالی از طریق انتشار صکوک را با محدودیت مواجه کرده است.
*غالبا همان ضمانت بانکی پردردسر بر ضمانت سهام ترجیح داده می شود
تسنیم: نظر شما درباره جایگزینی ضمانت‌گیری از سهام شرکت به جای ضمانت بانکی برای اوراق صکوک چیست؟
براساس مقررات انتشار انواع اوراق صکوک، در حال حاضر علاوه بر استفاده از رکن ضامن جهت پوشش ریسک عدم بازپرداخت، امکان معرفی سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس/فرابورس به عنوان وثیقه یا استفاده از خدمات شرکت‌های رتبه‌بندی اعتباری نیز فراهم می‌باشد. لازم به ذکر است برای سهام معرفی شده به عنوان وثیقه محدودیتی وجود نداشته و می‌تواند سهام متقاضی تأمین مالی یا سهام سایر شرکت‌های پذیرفته شده در بورس/فرابورس باشد. البته با توجه به ضرایب و رقم های سنگین در نظر گرفته شده برای وثیقه دادن سهام، برخی از متقاضیان تأمین مالی استفاده از رکن ضامن را بر توثیق سهام ترجیح می‌دهند.
*جای خالی ابزار مهم و ارزشمندی به نام رتبه بندی در بورس
تسنیم: نقش و جایگاه شرکت‌های رتبه‌بندی در این اوراق چیست؟
متقاضیان سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی به ریسک عدم پرداخت سود و یا اصل سرمایه‌گذاری توسط ناشران اوراق توجه ویژه‌ای دارند. از این رو، ضرورت دارد سرمایه‌گذاران پیش از تصمیم‌گیری نهایی، به پاره‌ای اطلاعات و تجزیه و تحلیل‌های اعتباری ارزشمند درباره ناشران اوراق دسترسی داشته باشند. رتبه‌بندی اعتباری ارزیابی احتمال پرداخت به موقع تعهدات مالی مرتبط با اوراق بهادار است.
به عبارت دیگر این رتبه‌بندی اظهارنظری در مورد پیش‌بینی صلاحیت اعتباری یک ورقۀ بدهی یا ناشر چنین تعهداتی است که به صورت مقیاس‌های ترتیبی یا حروف نشان داده می‌شود. رتبه‌های اعتباری در بر گیرندۀ دامنه‌ای مشتمل بر سطوح سرمایه‌گذاری تا سفته‌بازارنه (یا اصطلاحاً بنجل) است. لازم به توضیح است تا کنون به دلیل استفاده از رکن ضامن بانکی، سرمایه‌گذاران با فرض ریسک نکول صفر، صرفاً به بازدهی سرمایه‌گذاری‌های خود توجه داشته‌اند.
این در حالیست که با حذف این رکن، سرمایه‌گذاران هم بایستی به بازدهی سرمایه‌گذاری و هم به ریسک‌های مترتب بر آن توجه ویژه داشته باشند. طبیعتاً وجود شرکت‌های رتبه‌بندی اعتباری منجر به کاهش ریسک عدم تقارن اطلاعاتی بین ناشران اوراق و سرمایه‌گذاران شده و می‌تواند به توازن‌بخشی بین ریسک و بازدهی اوراق بهادار کمک شایانی نماید.
تسنیم: به طور خلاصه انواع صکوک پر کاربرد را می توانید برای ما معرفی کنید.
در حال حاضر اوراق بهادار در دسترس جهت تأمین مالی شامل اوراق مشارکت، اوراق اجاره، اوراق مرابحه، اوراق سفارش ساخت و اوراق سلف موازی استاندارد، اوراق رهنی، اوراق خرید دین، اوراق منفعت و ... می‌باشد که هر یک برای مقاصد خاص کاربرد دارند. به طور مثال بنگاه‌های اقتصادی که به منظور خرید یک دارایی خاص نیاز به تأمین مالی دارند، می‌توانند این امر را از طریق انتشار اوراق اجاره یا انتشار اوراق مرابحه انجام دهند.
همچنین بنگاه‌های اقتصادی که به منظور تأمین سرمایه در گردش، نیاز به منابع مالی دارند می‌توانند این منابع را از طریق انتشار اوراق اجاره یا اوراق مرابحه تأمین نمایند. شایان ذکر است بنگاه‌های اقتصادی که محصول آنها در بورس کالا یا بورس انرژی مورد داد و ستد قرار می‌گیرد، می‌توانند جهت تأمین نیاز مالی خود از انتشار اوراق سلف موازی استاندارد کالایی استفاده نمایند. همچنین برای ساخت دارایی‌ها یا اجرای پروژه‌ها نیز می‌توان از اوراق سفارش ساخت، اوراق مشارکت، اوراق اجاره استفاده نمود. برای بانک‌ها و شرکت‌های لیزینگ نیز اوراق رهنی و اوراق خرید دین کاربرد خواهد داشت.
*کاغذبازی و بروکراسی بلای جان رشد صکوک
تسنیم: موفق‌ترین و کم اقبال‌ترین‌های صکوک چه بوده‌اند؟ علت موفقیت و عدم موفقیت هر کدام چیست؟
در حال حاضر بخش عمدۀ تأمین مالی بدهی از طریق انتشار اوراق مرابحه، اجاره و مشارکت صورت می‌پذیرد که این امر هم ناشی از بروکراسی کمتر فرآیند انتشار این نوع اوراق نسبت به سایر اوراق و هم ناشی از قابلیت تطبیق این نوع اوراق برای طیف وسیعی از بنگاه‌های اقتصادی می‌باشد. همچنین برخی اوراق از جمله اوراق منفعت یا اوراق سفارش ساخت صرفاً یک یا دو مورد انتشار را شاهد بوده‌اند و اوراق خرید دین نیز تا کنون اجرایی نشده است.
لازم به ذکر است عدم استقبال نسبت به برخی از انواع صکوک مانند اوراق خرید دین یا رهنی، تا حدودی ناشی از کاربرد خاص آن نوع اوراق بهادار و حجم بالای اطلاعات مورد نیاز جهت انجام تأمین مالی می‌باشد. به طور مثال جهت انتشار مبلغ 3000 میلیارد ریال اوراق رهنی بانک مسکن، قریب به 50 هزار پروندۀ تسهیلات فروش اقساطی به عنوان دارایی مبنا قرار گرفت که بیانگر حجم بالایی از پردازش اطلاعات می‌باشد. همچنین عدم اقبال به اوراق سفارش ساخت ناشی از پیچیدگی مدل انتشار اوراق و بروکراسی اداری آن جهت آزادسازی مرحله‌ای وجوه ناشی از انتشار اوراق می باشد.
*زیر ساختهای عرضه صکوک بین المللی فراهم نیست
تسنیم: با توجه به روابط خارجی، برای کشورمان شانس جذب سرمایه‌گذاری خارجی به وسیله صکوک چقدر هست؟ صکوک بین‌المللی و ارزی که در دنیا منشر می‌شود، در کشورمان زیرساخت‌هایش فراهم است؟
انتشار صکوک ارزی در بازارهای بین‌المللی یا جذب سرمایه‌گذار خارجی جهت سرمایه‌گذاری در صکوک ارزی منتشره در بازارهای داخلی بیش از همه بستگی به سیاست‌های کلان کشور دارد. طبیعتاً هر دوی این موارد نیازمند استفاده از خدمات شرکت‌های رتبه‌بندی معتبر بین‌المللی جهت ارزیابی ریسک اوراق می‌باشد که لازمۀ این امر نیز، ارائۀ اطلاعات تفصیلی به شرکت‌های یاد شده می‌باشد. از طرفی حضور در بازارهای بین‌المللی مستلزم رعایت الزامات حاکم بر آن بازارها می‌باشد که در حال حاضر زیرساخت‌های آن به صورت کامل فراهم نیست. بنابراین به نظر می‌رسد در کوتاه‌مدت امکان انتشار اوراق ارزی در بازارهای بین‌المللی فراهم نباشد.
تسنیم: اکنون سبد تنوعی اوراق صکوک به چه شکلی است؟ چشم انداز این اوراق را در کشورمان ارزیابی می‌کنید؟
تنوع اوراق صکوک قابل انتشار در حال حاضر به سطح مطلوبی رسیده و برای بخش عمده ای از نیازهای تأمین مالی، می‌توان راهکارهایی را از بین اوراق موجود طراحی نمود. لیکن آنچه در حال حاضر ضرورت دارد، کاستن از بروکراسی و تسهیل فرآیند می‌باشد. روند حجم ریالی و سهم تأمین مالی از طریق انتشار اوراق بدهی در سنوات گذشته نیز رو به رشد بوده و علیرغم اینکه سهم غالب در این زمینه را دولت به خود اختصاص داده است، به مرور زمان بنگاه‌های اقتصادی نیز به استفاده از این روش‌ها ترغیب شده‌اند.
البته در این موضوع از سمت تقاضا نیز نباید غافل شد؛ چرا که انتشار موفق اوراق بدهی مستلزم وجود تقاضا برای سرمایه‌گذاری در این اوراق بهادار است. با توجه به آشنایی عمومی جامعه با سیستم بانکی و اعتماد عمومی مبنی بر حفظ منافع سپرده‌گذاران توسط بانک مرکزی و دولت، دارندگانِ وجوه مازاد، سیستم بانکی را محل امن‌تری نسبت به بازار سرمایه می‌دانند. طبیعتاً تغییر ذائقۀ سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار در بازار سرمایه مستلزم صرف زمان و بسترسازی مناسب فرهنگی است.
گفت و گو از محمدعلی قشقایی
انتهای پیام/
