اصفهان| ثبت قنات موغان شهرضا به عنوان یک اثر ملی؛ قنات میراث زنده تاریخ پنهان درون خاک
قنات موغان در شهرضا یکی از کهن‌ترین و قدیمی‌‌ترین قنات‌های منطقه است و اداره میراث فرهنگی و گردشگری باید در راستای ثبت آن به عنوان یک اثر ملی و تاریخی اقدام کند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از شهرضا، قنات به عنوان یکی از سازه‌های قدیمی و دست‌ساز بشر که تمام یا بخشی از آب بسیاری از مناطق کم آب کشورمان تامین می‌کند، از ارزش بسیار بالا و جایگاه خاصی برخوردار است. هر چند جایگاه کنونی این شریان‌های زنده و حیات بخش به دنبال برداشت‌های بی‌رویه و خشکسالی‌ها رو به نابودی گذاشته و دیگر همچون گذشته نیست ولی هنوز هم این سازه‌های آبی از جاذبه‌های بی‌شماری برخوردار هستند.
حفاری قنات‌ها در عصر آهن آغاز شد، زمانی که زمین‌پیمایان کشف کردند که منبع آب در ابتدای یک دره رودخانه‌ای می‌تواند با حفر تونل‌هایی، جریان آب را به جایی که می‌خواهند منتقل شود و در نهایت به مناطق بیابانی برسد.
امروزه قنات‌ها با منفذ‌هایی که به شکل تونل‌های هوا در زمین ایجاد شده‌اند تا گرد و غبار بیرون برود و اکسیژن به کارگران برسد، شناخته می‌شوند و هنوز هم از نمای بالا می‌توان شاهد آنها بود.
حفر هر قنات مستلزم دقت بسیار زیاد بوده است، زیرا زاویه‌های تونل‌ها باید در شیبی مناسب قرار بگیرند تا اطمینان حاصل شود که آب، آزادانه جریان می‌یابد، اما نه به اندازه‌ای که فرسایش را تشدید کند و سبب ریزش تونل شود.
تا به امروز نیز این سامانه تا حدودی شکننده است و هنوز نیاز به نگهداری و تعمیرات سالانه دارد. بی‌توجهی به آن، به آسانی می‌تواند به خرابی تونل‌ها منجر شود.
عدم وجود رودخانه و چشمه در شهرضا، مردم این شهر را واداشته است تا از طریق حفر قنات آب کشاورزی خود را به دست آورند. بیش از 200 قنات موجود در حوزه جغرافیایی امروزین شهرضا فهرست شده است و می‌توان گفت به خاطر کثرت قنوات در این شهر، لقب «شهر قنات» هم به القاب شهرضا اضافه شود. یکی از قنات‌های شهرضا، قنات موغان است، ویژگی منحصر به فرد این قنات دو طبقه بودن آن است.
مرحوم جمالی نویسنده تاریخ شهرضا می‌نویسد: « در اطراف این شهرستان 93 رشته قنات وجود دارد.» اما وی بیش از 10 رشته قنات را فهرست نمی‌کند.
مایه افتخار است در شهرضا 203 رشته قنات جاری و خشک وجود دارد. البته این آمار فقط مربوط به حوزه جغرافیایی امروزی شهرضاست؛ اگر قنات‌های شهر دهاقان را که تا چند سال قبل جزو شهرستان شهرضا بود در شمار آوریم این تعداد بسیار بیشتر می‌شود، با این همه قنات، اگر شهرضا را «شهر قنات»، هم بنامیم شایسته و به جا است.
حدود نیمی از قنات‌های شهرضا، آبی و جاری است که اغلب در نیمه جنوبی شهر واقع است، عمده قنات‌های شهر در خشک‌سالی‌های ده ساله 1339 به بعد و بارش‌های اندک سال‌های اخیر خشک شده است. حفر چاه‌های عمیق و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی هم مزید بر علت شده است و قنات‌های زیادی را خشکانده است.
مادر چاه و میله‌های قنات‌های شهرضا اغلب، خارج از محدوده شهر است و آب قنات پس از آفتابی شدن وارد مزارع محدوده شهر می‌شده است.
قنات‌های مرکز شهرستان شهرضا
قنات فضل آباد: گفته‌اند که بانی این قنات زنی به نام فضیله خاتون بوده است. این قنات دارای سه رشته است به نام‌های قطب‌الدین، ریگی (فضیله) و مینا (فضل‌آباد)، مادر چاه‌های آن در دامنه کوه سورمنده واقع است و آب آن پس از طی مسافت 7 کیلومتر در روستای موسی‌آباد آفتابی می‌شود و با وجود کم آبی هنوز هم پر آب‌ترین قنات شهرضاست. قنات فضل‌آباد زمین‌های وسیعی را در محدوده جنوب و شمال جاده کمربندی تا خیابان حکیم نصرالله و حتی تا نزدیک میدان شهدا سیراب می‌کرد.
قنات معصوم‌آباد: این قنات زمین‌های محدوده شمال کمربندی و شرق ورزشگاه تختی را مشروب می‌کرد. امروزه با حفر چاه مقداری از این زمین ها کشت می‌شود.
قنات فیض‌آباد: در غرب شهرضا واقع بود و زمین‌های محدوده میدان میوه و تره بار و شمال جاده مبارکه را سیراب می‌کرد. فعلا خشک است.
قنات موغان
موغان یکی از قنات‌های معروف شهرضاست که در زمانی نه چندان دور حدود 40 هکتار از زمین‌های اطراف شهرضا را زیر کشت می‌برد. مادر چاه این قنات، زمین‌های بالادست روستای زیارتگاه است. عمق مادر چاه آن حدود 25 متر است و تعداد 150 میله (چاه) دارد. قنات موغان بیش از 7 کیلومتر طول دارد و متعلق به خرده مالکان شهرضا است. در سال‌های اخیر حدود پانصد متر از مظهر قنات تا مزارع را با کول پوشانده‌اند. از تعداد 1280 سهم قنات، حدود 100 سهم آن موقوفه است.
آن چه سبب شد که به به معرفی موردی این قنات بپردازیم دو ویژگی این قنات است.
الف) قنات منحصر به فرد
1. قنات‌ها از نظر ساختمان و فرم به سه دسته تقسیم می‌شود: 1. قنات‌های ساده: یعنی همان تونل‌های زیر زمینی با یک ردیف چاه‌های عمودی که مشهور است.
2. قنات‌های منشعب از رودخانه: این قنات‌ها برخلاف قنات‌های ساده از رودخانه تغذیه می‌کنند و در واقع مثل یک تونل آب را از رودخانه به زمین‌های مزروعی منتقل می‌کنند. این نوع قنات‌ها در مناطقی چون شوشتر، رامهرمز و شهداد وجود دارد.
قنات‌های دو طبقه: این نوع قنات‌ها به جای یک تونل سرتاسری، دو تونل دارند یکی از آنها با فاصله، بالای دیگری قرار دارد و از مبدأ تا مظهر دارای دو طبقه زیر است و آب یک طبقه در طبقه دیگر نفوذ نمی‌کند؛ تاکنون تنها یک قنات دو طبقه در جهان شناخته شده است و آن هم قنات «مون» اردستان است. فاصله بین دو پیشکار این قنات حدود سه متر و طول قنات حدود دو کیلومتر است.
با بررسی سازه قنات موغان در می‌یابیم که این قنات جزء هیچ یک از سه دسته قنات مذکور نیست و از این جهت باید آن را منحصر به فرد و یا لااقل نادر دانست. قسمتی از قنات موغان دارای دو طبقه است و از دو تونل زیر سو و رو سو تشکیل شده است اما برخلاف قنات «مون» اردستان آب از طبقه بالایی (روسو) و از طریق میله‌های قنات، به طبقه زیرین (زیر سو) می‌ریزد و از آن جا ادامه مسیر می‌دهد؛ طبقه زیرین تقریبا آبی ندارد و علت حفر آن چندان روشن نیست. شاید به خاطر شیب بیش از حد طبقه رویی، طبقه زیرین را حفر کرده‌اند تا آب با شیب ملایم به بیرون از قنات هدایت شود؛ البته آن چه مسلم است این دو تونل همزمان با هم حفر شده است. طول بخش دو طبقه‌ای قنات حدود 500 متر است.
یاسوج| طرح احیای قنات در شهرستان لنده اجرا می‌شود
گزارش تسنیم از خسارات به قنات‌ها تا محصولات کشاورزی که در باران شناور شدند
خراسان‌رضوی| رونق گردشگری "شهر قنات‌ها"؛ سایت قنات قصبه گناباد به زودی تجهیز می‌شود
ب) قدمت و وجه تسمیه قنات موغان
در همه جا نام این قنات موغان (muqan) ثبت شده است و در بین مردم به موغون (mowqun) معروف است. این کلمه از مغان (روحانیون زرتشتی) گرفته شده است. ریش سفیدان و مُعمران محلی از اجداد خود نقل می‌کنند که گفته اند: «این قنات گَبر کَن است.»
یعنی توسط گبران (زرتشتیان) حفر شده است بنابر گفته آنان قرن‌ها قبل گروهی از زرتشتیان در این منطقه و روستای بابوکان زندگی می‌کرده‌اند که این قنات حاصل تدبیر و تلاش آنان است.
آیا وجود نامی کهن و نسبت آن به زرتشتیان دلیلی بر قدمت چند صد ساله آن نیست؟
حسین علی قاسمی که سالهاست مقنی قنات موغان است معتقد است وجود لایه‌های رسوبی ضخیم و بسیار سخت دیواره‌های قنات دلیلی بر قدمت چند صد ساله و حتی هزار ساله آن است.
همچنین در این قنات باران آب‌های وسیعی در اطراف میله‌های قنات وجود دارد که در طول چندین قرن ایجاد شده است. منظور از باران آب‌ها، حفره‌های بسیار وسیع و در واقع تالارهایی است که در زیر زمین به دلیل ریزش مداوم دیواره قنات و تخلیه مداوم آن ایجاد شده است که وسعت آنها گاه تا چهل متر مربع و ارتفاع آنها گاه تا هشت متر می‌رسد. امروزه آب‌های سطحی و باران‌ها از دیواره آنها سر می‌خورد و به قنات می‌ریزد.
یکی از جاذبه‌های این سازه‌ها جاذبه‌های فرهنگی آنهاست که شامل مراسم‌هایی نمادین و مرسوم در بین مردم ایران زمین در گذشته بوده و اکنون نیز با احیا و برگزاری چنین مراسم‌هایی به دلیل خاص بودن، می‌توان نه تنها از فراموشی آنها جلوگیری کرد بلکه می‌تواند به عنوان راهکاری موثر در جذب گردشگران داخلی و خارجی موجب رونق صنعت گردشگری کشورمان شود.
با این حال، تأثیر تاریخی و فرهنگی آنها نمی‌تواند انکار شده و نادیده گرفته شود. این تونل‌های آبیاری بودند که به تمدن‌ها اجازه دادند در یک بیابان خشن و خشک به زراعت و زندگی بپردازند.
فناوری قنات با اثبات سودمندی خود، تا مراکش و اسپانیا گسترش پیدا کرد. این بدان علت بود که این سامانه به کاهش دمای داخلی هم کمک می‌کند که به این معنی است که اغلب به عنوان یک روش باستانی تهویه مطبوع استفاده می‌شود و این یعنی نوآوری.
بنابر آن چه گفته شد اگر قنات موغان کهن‌ترین قنات منطقه نباشد یکی از قدیم‌ترین آنهاست و شایسته است اداره میراث فرهنگی و گردشگری، در راستای ثبت آن به عنوان یک اثر ملی و تاریخی اقدام کند.
انتهای پیام/م
