آینده مبهم توسعه گلستان؛ آیا کم‌آبی گلستانی‌ها را مجبور به مهاجرت می‌کند؟

به گزارش خبرگزاری تسنیم از گرگان، مسئله آب تبدیل به یکی از بحرانی‌ترین مسائل استان گلستان در سال‌های اخیر شده است. در مناطق زیادی که هر روز بر تعدادشان افزوده می‌شود، کمبود منابع آب تبدیل به عاملی بازدارنده برای توسعه شده است و امنیت غذایی را تهدید می‌کند.

رودخانه‌های استان در عمده ایام سال خشک هستند و به دریا نمی‌رسند و دیگر از چاه‌های آرتزین معروف گلستان نیز خبری نیست. تامین آب سالم و بهداشتی مرکز استان نیز به دغدغه مسئولان بدل شده است. بیابان‌های شمال گلستان در حال هجوم به نوار جنوبی استان بوده و ریزگردهای محلی تهدیدی جدی به‌شمار می‌رود.

این استان در دهه‌های گذشته میزبان مهاجران از استان‌های همجوار و حتی دوردست همچون سیستان و بلوچستان بوده است. اما امروز در حال تبدیل شدن به استانی مهاجرساز است و بسیاری از جوانان این خطه آینده خود را در خروج از این استان می‌بینند.

جالب اینکه گلستان در سرانه برخورداری از منابع تجدیدپذیر آب که شاخص بسیار بااهمیت از میزان برخورداری آب محسوب می‌شود، در رده‌های انتهایی کشور قرار دارد و از استان‌های همجوار خود همچون خراسان شمالی و حتی سمنان پایین‌تر است.  شاید بتوان همخوانی معنی‌داری بین توسعه‌نیافتگی و کم‌آبی این استان یافت؛ گلستان در شاخص بیکاری جزو 10 استان انتهایی کشور، هم‌پایه و همگون با کم‌آبی و خشکی محسوب می‌شود.

همانگونه که در جدول بالا نشان داده شده وضعیت گلستان حتی از میانگین کشوری نیز بدتر است. افزون براین از نظر شاخص‌های منابع آب تجدیدپذیر، تنش آبی، توجه به ارزش‌های زیستی و آلودگی منابع آب و خاک دارای وضع مناسبی نیست و بسیار پایین‌تر از متوسط جهانی و در وضعیتی نامطلوب قرار دارد.

در این باره با دکتر عباسعلی قزل‌سوفلو از پژوهشگران و محققان برجسته کشور که اصالتی گلستانی دارد، به گفت‌وگو نشسته‎ایم.

رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، ﻣﺸﺎور ﺗﺨﺼﺼﯽ ﺣﻮزه ﻃﺮح‌ﻫﺎی ﻋﻤﺮاﻧﯽ، مجری و پژوهشگر 15 طرح کاربردی در خصوص هیدرولیک  و منابع آب، نویسنده و ارائه دهنده مقالات علمی و پژوهشی در کنفرانس‌های بین‌المللی  در خصوص توسعه پایدار، مدیریت منابع آب و مدیریت بحران بخشی از سوابق علمی و اجرایی اوست. عضویت همزمان در کمیته ملی سدهای بزرگ ایران، کمیته بین‌المللی تحقیقات هیدرولیک، کارشناس ملی بررسی و تأیید طرح‌های سدسازی دکتر قزل‌سوفلو را به چهره‌ای صاحب‌نظر و ایده‌پرداز در زمینه توسعه پایدار و مدیریت منابع آب در کشور و حتی در سطح بین‌الملل تبدیل کرده است.

او معتقد است زنگ خطر بحران کم‌آبی از سال‌های دور به صدا درآمده است اما کمتر مسئولی قصد شنیدن آن را دارد.

رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم استان گلستان از دل‌نگرانی‌های مهم و اساسی‌اش در زمینه کم‌آبی و ارتباط آن با روند توسعه در استان گلستان سخن می‌گوید.

از منظر او و در یک نگاه کلی مهم‌ترین چالش‌ها و مشکلات استان در حوزه آب شامل موضوعاتی مانند کمبود منابع آب و سرانه پایین (70 درصد میانگین کشوری و یک ششم میانگین جهانی)، مصرف بالای سرانه سهم منابع تجدیدپذیر (برابر متوسط کشوری و 4 برابر میانگین جهانی) وحرکت فزاینده به سمت نابودی منابع آب، اضافه برداشت سفره‌های آب زیرزمینی، آلودگی شدید منابع آب سطحی و زیرزمینی، اشغال حریم و بستر رودخانه‌ها، خشک شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها، نبود راهبرد مدیریت بهم پیوسته آب استان، فقدان مدیریت خشکسالی و سازگاری با کم آبی و تغییر اقلیم و فقدان سند آمایش سرزمینی و توسعه است.

او با تأکید براینکه نباید اقدامات و تلاش‌های انجام شده در بخش‌های کشاورزی و آب را توسط دستگاه های مسئول، به ویژه بعد از انقلاب اسلامی نادیده گرفت، معتقد است ضعف نظام مدیریتی و حکمرانی، فقدان مدیریت دانش و دانش مدیریت و گسترش تب مدرک‌گرایی در مدیران به جای افزایش دانش، گسترش رابطه سالاری و موارد دیگر موجب شده تا اثرات دیگر عوامل در تشدید چالش‌های موجود پُررنگ‌تر شده است تا در نهایت به وضع کنونی برسیم.

رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک با اشاره به شاخص‌ها و نمایه‌های سازمان ملل به بررسی وضعیت منابع آب در استان گلستان می‌پردازد و می‌گوید: کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل میزان درصد برداشت از منابع آب تجدیدپذیر هر کشور را به عنوان شاخص اندازه‌گیری بحران آب معرفی کرده است. براساس این شاخص، هرگاه میزان برداشت آب یک کشور بیشتر از 40 درصد کل منابع آب تجدیدپذیر آن باشد، این کشور با بحران شدید آب مواجه است و اگر این مقدار در حد فاصل 20 تا 40 درصد باشد، بحران در وضعیت متوسط و چنانچه این شاخص بین 10 تا 20 درصد باشد، بحران درحد معتدل و برای مقادیر کمتر از 10 درصد، این کشور بدون آب یا دارای بحران کم است. این در حالی است که براساس آمارها بیش از 90 درصد منابع آب تجدیدپذیر در این استان برداشت می‌شود.

قزل‌سوفلو با تأکید براینکه ادامه روند فعلی بخش کشاورزی و مصرف نامتعارف آب راه به جایی نخواهدبرد، نظام آبیاری در بخش کشاورزی و گذر از کشاورزی سنتی به مدرن را نیازمند یک « انقلاب» می‌داند و می افزاید: این اقدام فرصتی را فراهم می‌آورد که در کوتاه مدت بتوان بخشی از مشکلات منابع آبی کشور را مرتفع کرد. اما برای بهبود شرایط نیازمند راهکارهای بلندمدت هستیم که از آن جمله می‌توان به لزوم تفکیک شبکه آب شرب از غیر شرب، ارتقای مدیریت بهره‌برداری از منابع آب، منطقی کردن قیمت آب، ارزیابی اثرات ناشی از پروژه‌های آبی بر محیط زیست، توسعه بازچرخانی آب،  وضع استانداردها و جرایم سخت‎گیرانه برای آلوده‌کنندگان آب، سوق دادن سرریز جمعیت به نقاط دارای پتانسیل مانند سواحل شمالی و جنوبی کشور، ایجاد شهرک‌های صنعتی ساحلی و همچنین ترویج فرهنگ مصرف پایدار منابع آبی اشاره کرد.

او معتقد است دستیابی به تعادل نسبی در زمینه عرضه و مصرف آب یک اصل اساسی و ضروری است که این امر جز با ایجاد یک نظام جامع و یکپارچه در مدیریت آب میسر نخواهد شد.

این پژوهشگر حوزه آب می‌گوید: مجموعه اقداماتی که تاکنون در کشور در ارتباط با تأمین آب کشاورزی، شهری و صنعتی انجام شده عمدتاً در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده و کمتر توجهی به مدیریت مصرف شده است. این در حالی است که آب زیادی در بخش مصرف به هدر می‌رود.

بحران‌های اجتماعی و مهاجرت در استان

رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک در بخش دیگری از سخنانش به پیامدهای بحران کم‌آبی اشاره می‌کند و می‌گوید: شاید زمانی که مسئولان وقت سرگرم اجرای طرح‌های انتقال آب از غرب و سرشاخه‌های کارون و کرخه و زاینده‌رود به استان‌های مرکزی بودند، تصور نمی‌کردند روزی این اقدامات به‌ظاهر بی‌نقص آنان زمینه‌ساز برهم زدن تعادل طبیعی هیدروسیستم‌ها و اعتراض‌های کشاورزان شود. پیش‌بینی بروز مشکلات اجتماعی و نارضایتی کشاورزان و مردم محلی با اجرای طرح‌های سازه‌ای و سدهای بزرگ و بی‌برنامگی در بخش کشاورزی در دهه آینده دور از انتظار نیست. استان گلستان در 6 دهه گذشته به‌ دلیل امکانات طبیعی، زیستی و زمین‌های حاصل‌خیز کشاورزی مقصد مهاجرت از استان‌های خشک و مواجهه یافته با خشکسالی بود. اما این استان امروزه تبدیل به مبدا برای جویندگان شغل، کشاورزان و روستائیان شده و متاسفانه مهاجرت و کوچ از استان روندی افزایشی در سال‌های پیش‌رو خواهد داشت.

انتقاد به طرح‌های بزرگ سدسازی استان

قزل‌سوفلو یکی از منتقدان ساخت سدهای بزرگ در دامنه‌های شمالی البرز از جمله استان گلستان بوده و معتقد است تبعات زیست‌محیطی فراوانی از جمله زیرآب رفتن جنگل‌ها، مراتع و اراضی با ارزش کشاورزی، کاهش تغذیه طبیعی آبخوان‌ها و افت سطح آب زیرزمینی، نابودی آب‌بندان‌ها و تالاب‌های مصنوعی و طبیعی و خشک شدن رودخانه‌ها در انتظار این مناطق خواهد بود.

او ادامه می‌دهد: افزون‌براین، تبعات سنگین اجتماعی با جابجایی سکونتگاه‌ها، اعتراض اجتماعی محتمل ناشی از خشک شدن قنات‌ها و کاهش شدید آبدهی چاه‌ها نیز دور از انتظار نخواهد بود. در کنار این موارد باید در نظر داشت که طرح‌های سدسازی معمولاً پُرهزینه و غیراقتصادی نیز هستند.

قزل‌سوفلو رقابت‌های نابجا و ضدتوسعه پایدار را یکی از مهم‌ترین دلایل وضعیت بحرانی منابع آبی می‌داند و می‌گوید: حوضه اترک، به طور مشترک بین 3 استان خراسان رضوی، شمالی و گلستان و البته کشور ترکمنستان قرار دارد. خراسان شمالی و گلستان رقابت تنگاتنگی در رویکرد سازه‌ای مدیریت منابع آب دارند. اجرای سدهای متعدد در اترک بالایی و اترک میانی در سال‌های گذشته و تلاش برای احداث سدهای بزرگی همچون قردانلو و دربند در خراسان شمالی و چایلی در گلستان حاکی از ادامه سیاست رقابت نابجا و ضد توسعه پایدار در کنترل منابع  آب دارد.

او اجرای طرح زهکشی 280 هزارهکتاری در شمال استان گلستان را نیز ناشی از نگاه صرفاً سازه‌ای به مدیریت آب استان می‌داند و معتقد است، طرح‌های زهکشی به‌طور همزمان با طرح‌های شبکه آبیاری اجرا می‌شود. باید توجه کرد که اراضی مورد نظر در فرایندهای طبیعی زه‌دار شده‌اند یا متاثر از پدیده خاصی هستند. اگر این اراضی به‌صورت طبیعی زه‌دار باشند که جواب مشخص است و نیازی به زهکشی نیست و چنانچه مصنوعی زه‌دار شده‌اند باید دنبال راه حل جلوگیری از زه‌دار شدن رفت. به هر روی صرف هزینه‌های بسیار گزاف در این خصوص توجیه اقتصادی ندارد. همچنین لازم است به فرایند تغییر اقلیم، کاهش بارش، افزایش تبخیر و کاهش طبیعی سطح آب در اراضی زه‌دار، بدون اجرای پروژه زهکشی در سال‌های پیش‌رو توجه کرد.

مدیریت منابع آب در گلستان

رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک، سهم بزرگی از گرفتاری بخش آب در شرایط فعلی کشور را ناشی از عدم نگاه امروزی به مدیریت آب می‌داند و می‌گوید: با نبود آمایش سرزمینی و افزایش تقاضا و عدم همکاری همه نهادها و بخش‌ها مشکل آب حل نخواهد شد.

به اعتقاد او شرکت آب منطقه‌ای استان در مدیریت آب تنها مانده و در بسیاری موارد فاقد ابزار کافی در مدیریت آب از جمله مدیریت تقاضای بی‌رویه آب و عدم بودجه کافی است. او از طرفی خاطرنشان می‌کند: با بررسی کلی که انجام داده‌ام معتقدم در مدیریت منابع آب 30 سال از دنیای امروز عقب هستیم. سوال این است آیا به عنوان مثال با دانش 30 سال پیش می‌توان بیماری‌های صعب‌العلاج امروزی را درمان کرد؟ پاسخ روشن است. آیا با مفاهیمی همچون « مدیریت نوین آب»، « پارادایم جدید مدیریت آب»، « مدیریت بهم پیوسته منابع آب»، «امنیت توامان آب، غذا و انرژی» در باب آب و توسعه آشنایی داریم؟ تغییر رویکرد و گذار به روش‌های نوین، جامع‌نگر و دانش پایه تنها راه حل در این خصوص است. باید بستر نقد، تبادل اندیشه، همچنین حضور انسان‌های فرهیخته در لایه‌های مدیریتی و راهبرد توسعه استان فراهم شود.

او براین نکته تأکید می‌کند که بدون حل مسئله آب، استان گلستان روی توسعه، پیشرفت و اشتغال گسترده، پایدار و مولد را نخواهد دید.

قزل‌سوفلو معتقد است ادامه سازوکار کنونی، پاسخگوی نیازها نبوده و مانعی بزرگ برای توسعه استان محسوب می‌شود و اذعان می‌کند: متاسفانه نشانه‌های امیدوارکننده‌ای در زمینه راه حل‌های جدید دانش محور و نوآورانه برای مقابله با این چالش کم‌آبی و مدیریت ناصحیح و غیر توسعه ای در استان وجود ندارد.

کاهش سهم برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی و سعی در تعادل آبخوان‌های استان، بازبینی، تغییر و بهینه‌سازی الگوی مصرف و افزایش بهره‌وری و کارآیی آب در بخش کشاورزی، استفاده گسترده از آب‌های غیرمتعارف، مانند آب‌های لب شور، پساب‌های شهری، مدرن‎سازی تاسیسات آب شهری و تلاش در جهت تفکیک منابع آب شرب و غیر شرب در استان بخشی از پیشنهاداتی است که این پژوهشگر حوزه توسعه پایدار و مدیریت منابع آب برای بهبود شرایط استان گلستان ارائه می‌کند.

او معتقد است با افزایش بهره‌وری و اثربخشی آب در بخش‌های مختلف مصرف به ویژه مصرف کشاورزی به‌جای افزایش راندمان و پرداختن صرف به طرح‌های آبیاری مدرن، توجه به تامین حقابه‌های محیط زیستی رودخانه‌ها و تالاب‌ها در راستای حفاظت از پایداری اکولوژیک در اکوسیستم‌ها، توجه به فرایند آمایش سرزمین و پیاده‌سازی آن در راستای تحقق توازن منطقه‌ای و همچنین بسترسازی مشارکت همگانی و توجه به سیاست‌های اصل 44 قانون اساسی پیرامون خصوصی‌سازی در توسعه آب می‌توان گام‌های بزرگی برای حل بحران کم‌آبی در استان گلستان برداشت.

بازنگری در طرح‌های توسعه منابع آب در حوضه‌های آبریز اصلی همچون اترک، گرگانرود و سرشاخه‌های آن و حذف یا تعدیل طرح‌های غیر بهره‌ور، اولویت‌بخشی به تهیه برنامه جامع مدیریت ریسک و بحران سیل و برنامه اقدام در شرایط اضطرار، تهیه برنامع جامع مدیریت ریسک خشکسالی و سازگاری با تغییر اقلیم و تاسیس کمیته نجات و احیای رودخانه‌ها و تالاب‌ها اقداماتی است که مدیران گلستان می‌توانند برای سازگاری با بحران کم‌آبی در دستور کار خود قرار دهند.

قزل‌سوفلو می‌گوید: استفاده از منابع آبی دریایی با استفاده از آب شیرین‌کن‌ها، بازبینی و بهینه‌سازی الگوهای کشت در استان با درنظرگرفتن محدودیت‌های شدید منابع آب، بررسی و مطالعه ایجاد شرکت‌های سهامی-زراعی با هدف بهره‌ور کردن و تجمیع کشاورزی خرده مالکی و توسعه سازمان‌های تعاونی مدیریت کشاورزی و افزایش مشارکت کشاورزان و ظرفیت‌های اجتماعی در مدیریت آب کشاورزی از دیگر موضوعاتی است که می‌توان برای بهبود وضعیت منابع آبی استان گلستان به آنها توجه کرد.

قزل‌سوفلو با بیان اینکه گذار به جامعه‌ای توسعه یافته، نتیجه بکارگیری مدیران توسعه‌گرا است نه رابطه‌گرا، تصریح می‌کند: توسعه استان و رشد شاخص های اقتصادی و اشتغال پایدار، بدون توجه به سرمایه انسانی امکان‌پذیر نیست. باید بپذیریم برای بهتر شدن به مدیریت، مقدم برآن به دانش و پیش‌تر از هردو به فرهنگ برای توسعه‌ پایدارنیازمندیم.

فریده ستایشگر

انتهای پیام/ش