بازخوانی قیام خونین ۱۹ دی قم/ حماسه ماندگار در تاریخ انقلاب
قاسم تبریزی، مورخ و پژوهشگر معاصر به بازخوانی قیام تاریخی ۱۹ دی، علل وقوع، پیامدها و تأثیرات آن در پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، در تاریخ معاصر ایران برهه‌های حساسی وجود دارد که زمینه‌ساز تغییرات اساسی در آینده ایران بوده‌اند. شناخت و بررسی این وقایع مهم در تحلیل و واکاوی مسائل تاریخی کمک شایانی به ما می‌کند تا تحلیل درست و مطابق واقعی از مسائل مختلف تاریخ معاصر ایران داشته باشیم، یکی از این نقاط حساس تاریخی قیام 19 دی مردم قم است که جرقه‌ای بود برای پایان حکومت پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به همین خاطر برای آگاهی بیشتر از چگونگی این قیام و تأثیرات آن در روند پیروزی انقلاب اسلامی سراغ قاسم تبریزی، مورخ و پژوهشگر تاریخ معاصر رفته‌ایم تا ابعاد مختلف این واقعه بزرگ تاریخی را برای ما روشن نماید.
*دلایل قیام مردم قم در 19 دی چه بود؟
حوادثی که منجر به قیام مردم قم در نوزده دی ماه شد، ریشه در وقایع گذشته، به‌ویژه از پانزده خرداد سال 1342 دارد. این تاریخ آغاز یک رویارویی جدی میان رژیم و مردم بود که به تبعید حضرت امام خمینی(ره) انجامید. نام امام و آثار ایشان به شدت ممنوع شده بود و ساواک بر جامعه تسلط کامل داشت. با تبعید امام، به نظر می‌رسید که ایشان دیگر جایگاه و پایگاهی در میان مردم ندارند.
شهادت حاج آقا مصطفی خمینی تأثیر عمیقی بر جامعه گذاشت
در اول آبان سال 1356، ناگهان خبر درگذشت مشکوک آیت‌الله سید مصطفی خمینی، فرزند امام منتشر شد. این واقعه به‌ویژه در شرایطی که امام در غربت به سر می‌برد و تحت فشار ساواک قرار داشت، تأثیر عمیقی بر جامعه گذاشت. بسیاری از افراد به خاطر داشتن اعلامیه‌ها یا آثار امام، بین سال‌های 1342 تا 1356 به زندان و شکنجه محکوم شده بودند. با این حال، محبوبیت فوق‌العاده‌ای از حضرت امام در اذهان عمومی وجود داشت.
شهادت آیت‌الله سیدمصطفی خمینی باعث شد تا مجالس ختم و بزرگداشت در تمام شهرستان‌ها و حتی روستاها برگزار شود. در تهران، علاوه بر مسجد ارک و مسجد اعظم قم، مراسم‌هایی در دیگر مکان‌ها نیز برگزار گردید. در منبرها به مقام علمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی اشاره شد و برخی از افراد معتقد بودند که ساواک در این شهادت نقش داشته است. نام امام دوباره بر زبان‌ها آمد و محبوبیت ایشان در جامعه بیشتر شد.
مقاله توهین‌آمیز رژیم پهلوی به امام خمینی(ره) و روحانیت
رژیم به اشتباه تصور می‌کرد که نام امام فراموش شده است و مردم به دلیل دوری طولانی از ایشان دیگر وی را نمی‌شناسند، به همین دلیل، رژیم تصمیم گرفت انتقام بگیرد و واکنشی نشان دهد. مقاله‌ای تحت عنوان "استعمار سرخ و سیاه" نوشته شد که به‌طور عمدی در هفدهم دی منتشر گردید، در مورد اینکه این مقاله را چه‌کسی نوشته است اختلاف وجود دارد ولی نکته مهم در اینجاست که سیاست رژیم در چاپ این مقاله توهین‌آمیز بود، حتی می‌گویند این مقاله را قبل از انتشار به شاه نشان دادند که شاه گفته بود؛ مقاله را تندتر کنید".
این مقاله عمداً در سالروز کشف حجاب رضاخانی در سال 1314 منتشر شد که ملت ایران نسبت به آن تنفر خاصی داشتند. رژیم با این اقدام سعی داشت هم مسئله کشف حجاب را یادآوری کند و هم علیه امام و جریان اسلامی واکنش نشان دهد.
آغاز قیام طلاب و مردم قم علیه رژیم پهلوی
انتشار این مقاله واکنش‌های زیادی را در اقشار مختلف جامعه به همراه داشت به خصوص اینکه هنوز چهل روز از شهادت فرزند امام نگذشته بود.
*در روز 19 دی چه‌اتفاقاتی رخ داد؟
در واکنش به این مقاله جمعیتی از طلاب و روحانیون در قم به حرکت درآمدند. آنها بدون اینکه بخواهند تظاهرات کنند، به درب منازل مراجع و علما مثل آیت‌الله گلپایگانی و آیت‌الله مرعشی مراجعه کردند تا کسب تکلیف کنند. در روز هفدهم، جمعیت چندان زیادی نبود، اما در روز هجدهم علاوه بر طلاب، اقشار دیگری نیز به این حرکت پیوستند. در روز نوزدهم، جمعیت بیشتر گسترش یافت و حرکت آرامی به‌سمت منازل مراجع ادامه یافت. اما ساواک برای ایجاد رعب و وحشت دستور تیراندازی و ضرب‌وشتم مردم را صادر کرد.
روز نوزدهم به‌واقع روز عملیات رژیم بود که منجر به شهادت، مجروح شدن و دستگیری تعدادی از مردم قم شد. انعکاس این وقایع در جامعه گسترش یافت و مردم از مخفیگاه‌های خود خارج شدند و به خیابان‌ها آمدند تا علیه رژیم اعتراض کنند.
بعد از شهادت حاج آقا مصطفی مردم دوباره به صحنه آمدند
در حقیقت، باید بگوییم که بعد از شهادت حاج آقا مصطفی، مردم در صحنه جامعه حاضر شدند و این بار دیگر تنها در یک شهر یا منطقه نبود، بلکه اعتراضات به‌صورت سراسری ادامه یافت و مجالس بزرگداشت به مناسبت شهدای نوزده دی برقرار شد، تا اینکه چهلم شهدای قم در تبریز برگزار شد.
مردم متدین و سلحشور تبریز نیز به مناسبت شهادت شهدای نوزده دی، تصمیم به برگزاری مجلس بزرگداشتی در یکی از مساجد تبریز گرفتند، اما نیرو های رژیم صبح برگزاری مراسم درب مسجد را به روی مردم بستند.
برخی بعدها گفتند که مقصر این واقعه رئیس ساواک بود و برخی دیگر استاندار را مقصر دانستند. اما با توجه به شناخت و اسنادی که داریم، باید بگوییم که این سرکوب و فشار بر جامعه از سوی رژیم انجام می‌شد، به همین دلیل درب مسجد بسته شد و مردم در خیابان‌ها ماندند.
در این میان، عده‌ای از مردم به‌دنبال باز کردن درب مسجد بودند که یکی از مأموران عالی‌رتبه رژیم در تبریز با اسائه ادب گفت؛ "درب این طویله را باز نکنید."، یعنی این گونه مسجد خدا را که محل عبادت است، مورد خطاب قرار دادند که نشان‌دهنده شعور و فهم دولتمردان پهلوی بود. نهایتاً، کسی اعتراض کرد؛ "چرا این بی‌احترامی نسبت به مسجد خدا را انجام دادید؟"، و اولین تیر را آنها به‌سمت همان شخص شلیک کردند و او را به شهادت رساندند، این اقدام باعث شد که مردم قیام کنند و در یک روز، تبریز به شهری جنگ‌زده تبدیل شود.
مردم تبریز به میدان آمدند
مراکز فساد، سینماها و حزب رستاخیز در یک روز مورد حمله قرار گرفتند. این حرکت نه تنها محدود به یک منطقه نبود، بلکه در سراسر تبریز گسترش یافت.
در مواجهه با این وضعیت، تعدادی شهید شدند، تعدادی دستگیر شدند و عده‌ای نیز مضروب و زخمی شدند. اما این حرکت نشان‌دهنده شکست و ناکارآمدی ساواک، شهربانی و حاکمیت بود. بعدها مسئولین رژیم اعلام کردند که عده‌ای از آن طرف مرز، یعنی کمونیست‌ها در تبریز تظاهرات کردند. این دروغ‌ها تنها رسوایی رژیم را بیشتر کرد و لذا روند چهلم‌ها آغاز شد.
*نقش قیام 19 دی در پیروزی انقلاب و سرنگونی رژیم پهلوی چقدر بود؟
نوزده دی به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ انقلاب اسلامی شناخته می‌شود، همان‌طور که پانزده خرداد نیز نقطه عطف دیگری بود. نقش نوزده دی در پیروزی انقلاب بسیار مهم بود. این واقعه به‌عنوان نقطه عطفی شناخته شد که جامعه به‌صورت علنی و بدون ترس در خیابان‌ها مقابل رژیم ایستاد. شعارها از "مرگ بر شاه" شروع شد و به "مرگ بر آمریکا"، "مرگ بر انگلیس" و "مرگ بر اسرائیل" رسید؛ شعارهایی که ارکان رژیم را به لرزه درآورد.
*قیام 19 دی چه‌پیامدهایی داشت؟
پیامدهای قیام نوزده دی شامل حضور طلاب و روحانیون قم بود که بار دیگر از فیضیه شروع شده بود. این حرکت با ماهیت، هدف و رهبری روحانیت تجلی پیدا کرد. دومین پیامد، آشکار شدن ضد اسلامی رژیم بود؛ رژیم با نوشتن مقاله‌ای علیه مردم و بستن درب مساجد، نشان داد که چگونه با خواسته‌های مردم برخورد می‌کند. سومین پیامد، حرکت فداکارانه جریان اسلامی و فراگیری آن بود. در اینجا نامی از جریانات و احزاب مختلف نیست؛ بلکه مردم از همه اقشار، از روحانیت گرفته تا مهندسان، پزشکان، دانشجویان به میدان آمدند و فداکاری نشان دادند.
چهارمین پیامد حضور شخصیت‌های اسلامی متحد و متفق با یک رهبری واحد و هدف مشترک برای سقوط رژیم پهلوی و تأسیس نظام اسلامی بود. علی‌رغم اینکه دشمن در پانزده خرداد تلاش کرد اختلافاتی در جامعه ایجاد کند، این هوشیاری جامعه تحت رهبری امام خمینی (ره) باعث دعوت به وحدت کلمه و نشان دادن ضدیت حاکمیت با اسلام شد.
پنجمین پیامد حرکت منظم جریان اسلامی در سراسر کشور بود. اعلامیه‌ها، بیانیه‌ها و نوارهای امام موجب اتحاد و هماهنگی در جریان اسلامی شد. مثلا همان شعاری که در گناباد داده می‌شد، در ایلام نیز شنیده می‌شد. این هماهنگی نشان‌دهنده نقش نمایندگان حضرت امام و روحانیون بزرگ مانند آیت‌الله اشرفی اصفهانی، آیت‌الله قاضی طباطبایی، آیت‌الله سید اسدالله مدنی، آیت‌الله صدوقی و بسیاری دیگر از علما بود که همگی یک صدا بودند.
*واکنش علما به قیام 19 دی چه بود؟
عکس‌العمل علما به وقایع نوزده دی قابل توجه و نشان‌دهنده وضعیت حاکمیت و روحانیت در آن زمان بود. این حرکت که در جهت اسلامی انجام می‌شد، مشروعیت و مقبولیت رژیم پهلوی را از دست داده بود. علمای دین به‌ویژه آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله مرعشی، آیت‌الله سید عبدالله شیرازی و دیگران، به‌طور بالقوه و بالفعل مخالف رژیم بودند و اقداماتی نظیر صدور بیانیه‌های تعطیل و اعتصاب، برگزاری مجالس و دفاع از شهدا را انجام دادند.
پیامد ششم، آغاز راهپیمایی‌های عمومی بود که از دستاوردهای نوزده دی به شمار می‌رفت. از این پس، شاهد برگزاری این نوع حرکت‌ها در شهرستان‌های مختلف بودیم که اوج آن را در روز عید فطر 1357 مشاهده کردیم، در آن روز، جمعیت عظیمی از قیطریه به‌صورت منظم و با مدیریت خاصی به سمت میدان آزادی حرکت کردند. برخی این حرکت را به‌عنوان یک رفراندوم تلقی کردند که جامعه به‌طور واضح به ناکارآمدی رژیم پاسخ داد. در این راهپیمایی‌ها، شعار "ما گل می‌دهیم، شما گلوله" به‌عنوان نمادی از عدم خشونت و اعتراض مردم مطرح شد.
رویارویی مردم با شاه علنی شد
راهپیمایی‌ها تنها یک حرکت اعتراضی نبودند؛ بلکه مطالباتی نیز داشتند. خواسته‌هایی نظیر آزادی زندانیان، آزادی بیان، آزادی مطبوعات، بازگشت حضرت امام به ایران و اجرای قوانین اسلامی در این راهپیمایی‌ها مطرح می‌شد. شعارها و بیانیه‌هایی که صادر می‌شدند، برخاسته از مبانی اعتقادی و دینی جامعه ما بودند. همچنین اعلامیه‌ها و تلگراف‌هایی که به نقاط مختلف کشور ارسال می‌شد، تأثیرگذار بودند و نشان‌دهنده فراگیری این حرکت بود که عده‌ای از خارجی‌ها از آن با نام انقلاب اعلامیه‌ها و انقلاب نوار کاست یاد میکردند.
پیامد هفتم، حرکت ضد رژیم در مدیریت حضور مردم و مدیریت محتوا بود که نشان‌دهنده حضور فعال مردم در جریان انقلاب بود. پیامد هشتم قیام 19 دی، آغاز انتشار وسیع بیانیه‌ها و تلگراف‌ها علیه رژیم با ذکر نام شخصیت‌ها بود که از دیگر پیامدهای مهم این دوره بود. پیش از این، اعلامیه‌ها عمدتاً به نام جریان‌های خاص صادر می‌شدند، اما اکنون جامعه روحانیت تهران و تبریز و سایر شهرستان‌ها شروع به صدور بیانیه‌هایی کردند که نام شخصیت‌های مختلف در آنها ذکر می‌شد. این امر نشان‌دهنده اتحاد و همبستگی روحانیت بود.
پیامد نهم قیام 19 دی، اقبال مردم به مساجد و هیئت‌های دینی بود. مساجد از همان آغاز نهضت در سال 1341 به‌عنوان پایگاه نهضت عمومی شناخته می‌شدند. اسناد زیادی در این زمینه وجود دارد که نشان می‌دهد مساجد مانند مسجد هدایت، مسجد جلیلی و مسجد ارک در تهران و همچنین مساجد در شهرهایی چون تبریز و اصفهان نقش مهمی ایفا کردند. حضور وعاظ اندیشمند که مسائل سیاسی و اجتماعی را تحلیل میکردند، سبب جذب مردم و پاسخگویی به شبهات القا شده از سوی رژیم شد.
پیامد دهم قیام نوزده دی این بود که رویارویی مردم با شاه را علنی کرد. پیش از این، انتقادات بیشتر به دولت و مجلس محدود می‌شد، اما پس از نوزده دی، شعار "مرگ بر شاه" به‌طور علنی مطرح شد. در گذشته، دانش‌آموزان به دلیل نوشتن انشایی انتقادی یا صحبت درباره مسائل سیاسی در همان سن 13ـ14سالگی دستگیر و شکنجه می‌شدند؛ اما اکنون دیگر ساواک قادر به سرکوب مردم نبود چون این بار اگر قرار بر دستگیری مردم بود باید میلیون ها نفر را دستگیر میکردند. شعارهای مرگ بر شاه و مرگ بر آمریکا در خیابان‌ها طنین‌انداز شد و جو ضد آمریکایی نیز افزایش یافت.
احساس خطر آمریکا و رژیم صهیونیستی
آمریکایی‌ها تا اوایل 1357 حدود 35 هزار مستشار در ایران داشتند. این حضور گسترده آمریکایی‌ها در ایران نشان‌دهنده وابستگی رژیم پهلوی به قدرت‌های خارجی بود و در نهایت به شعله‌ور شدن اعتراضات مردمی کمک کرد. آمریکایی‌ها در اواخر سال 56 و اوایل سال 57، ابتدا خانواده‌های خود را از ایران خارج کردند و بعد به تدریج با احساس خطری که کردند مستشاران خود را نیز از کشور بردند. سازمان موساد اسرائیل نیز در آن زمان هزاران جاسوس در ایران داشت. در آذرماه، رئیس موساد، به ایران آمد و از ناصر مقدم، رئیس ساواک، خواست که اعضای سیستم اطلاعاتی اسرائیل از ایران خارج شوند.
یازدهمین پیامد قیام 19 دی این است که به‌تعبیر سرلشگر عباس قره‌باغی، که در یک مصاحبه‌ای که با احمد احرار داشت، ضعف‌ها و نارسایی‌ها را بیان کرد. او اعتراف می‌کند که حکومت درک صحیحی از تحولات جامعه نداشت و مردم را همانند گذشته می‌دید، عملکرد دولت‌ها در زمینه اقتصادی با شکست مواجه شده بود، که همین امر منجر به برکناری هویدا در سال 1356 به‌دلیل شکست برنامه‌های اقتصادی و افزایش تورم شد و آموزگار به‌جای او روی کار آمد، اما او نیز سعی داشت شاه را تبرئه کند و می‌گفت؛ "چاپ مقاله کار هویدا بود تا دولت مرا با شکست روبه‌رو کند."، در حالی که او نمی‌دانست مردم به‌دنبال فروپاشی اصل حکومت بودند. تحلیل‌های بسیاری از سیاستمداران و نظامیانی که به خارج پناهنده شدند، عمدتاً ناشی از عدم درک و شناخت مردم بود.
نهضت امام خمینی(ره) بر مبنای قرآن و تعالیم اسلام
ساواک نیز بین سال‌های 1344 تا 1355 انواع و اقسام شکنجه‌ها و فشارها را بر مردم وارد کرد. آخرین حد فشار همین شکنجه‌ها بود که دیگر کارایی لازم را نداشت. به‌خصوص اینکه آموزش‌های شکنجه‌گران ساواک زیر نظر اسرائیلی‌ها بود. این فشارها نشان‌دهنده اوج استبداد رژیم بود و ملت با استقامت، اخلاص و اطاعت از امام و رهبری، توانستند حاکمیت را به شکست بکشانند و الحمدلله نظام جمهوری اسلامی برقرار شد.
*قیام 19 دی چه‌بازتابی در افکار عمومی کشور و جهان داشت؟
امام خمینی(ره) از ابتدا نهضت را اسلامی مطرح کرد. او بر مبنای قرآن و تعالیم اسلام این نهضت را شکل داد که طبیعی بود در جهان اسلام مورد استقبال قرار گیرد. اگر ما می‌گفتیم نهضت ایرانی یا ناسیونالیستی، ممکن بود مثل نهضت ملی نفت به جایی نرسد و همان‌جا باقی بماند. دوم اینکه امام صدور انقلاب را مطرح کرد، زیرا حکومت‌های ملک حسین،ملک حسن، انور سادات، عربستان و بحرین همگی وابسته و استبدادی بودند. لذا جنبش‌های اسلامی آغاز شد؛
اگرچه در یک دوره سرکوب شدند، اما بیداری و هوشیاری اسلامی در جهان اسلام ایجاد گردید. در حقیقت امام احیای اسلام را انجام داد و مطرح کرد که اسلام دین حکومت است و باید حکومت کند. تز جدایی دین از سیاست یک ترفند استعمارگران است، حتی این تحول در بین مسیحیان نیز مشاهده شد؛ کتابی به‌نام الهیات آزادی‌بخش وجود دارد که می‌گوید آیت‌الله خمینی دین را در دنیا احیا کرد. پس از آن، امام به عنوان نماد مبارزه علیه امپریالیسم، آمریکا و استعمار غرب مطرح شد و این حرکت هنوز ادامه دارد.
در واقع، بیداری در لبنان، عراق و فلسطین نشانه‌های صدور انقلاب و معنویت فکری و ایدئولوژیکی است که امام فرمود: "جهان تشنه اسلام ناب محمدی است." ما در آن حد عمل کردیم، اما امروز وظیفه علما، دانشگاه‌ها و دولت این است که حقیقت اسلام را در عمل نشان دهند و در سطح جهان به عنوان ایدئولوژی فرهنگ و تمدن جهانیان را آگاه کنند.
انتهای پیام/
