تبیین مهدویت و آخرالزمان دغدغه مهم پیامبر(ص) بود
پژوهشگر حوزه مهدویت معقتد است مسئله مهدیت و امر ظهور و نیز تبیین وقایع آخرالزمانی و ارائه راهکارهای مناسب به شیعیان، مهم‌ترین دغدغه پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) بود.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا به باور شیعه، مهدویت اصلیترین معارف الهی است که خداوند متعال وعده تحقق آن را در قرآن کریم بارها با مفاهیم مختلف بیان کرده است و بهترین خوبان بشر یعنی انبیاء و رسل(ع) و بر فراز رسولان(ع)، اولوالعزم من‌الرسل را در مسیر تحقق آن قرار داده است. مقام معظم رهبری در این زمینه فرمودند: «مسأله مهدویت یک مسأله اصلى است؛ جزو اصلى‌ترین معارف الهى است... همان چیزی است که همه انبیاء، همه بعثتها برای خاطر آن آمدند». (بیانات در 90/4/18)
از این جهت از رایج‌ترین تفکرات عصر پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) مربوط به مهدویت بود. صدور احادیث فراوانی از رسول گرامی اسلام(ص) و سایر اهل‌بیت(ع) درباره کیفیت ولادت امام زمان(عج)، وقایع عصر غیبت، فتنه‌های آخرالزمان و معرفی کیفیت عصر ظهور حجم زیادی از معارف مهدوی را بین مردم رواج داده بود تا حدی که موضوع مهدویت و ظهور نقل مجالس آن زمان بود.
به مناسبت روز مبعث رسول گرامی اسلام(ص) با حجت‌الاسلام سیدضیاء عُلیانسب، دانشیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی تبریز گفت‌وگویی با محوریت «ضرورت تبیین معارف مهدوی و آینده‌شناسی جهان» بر اساس سیره پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) ترتیب دادیم.
عُلیانسبت که پژوهشگر حوزه مهدویت نیز شناخته می‌شود، صاحب آثاری همچون «جریان‌شناسی انجمن حجتیه» و «ظهور یمانی؛ از واقعیت تا ظهور» است. وی همچنین کتابی را با عنوان «تطبیق علائم حتمی ظهور در روایات فریقین» در نوبت چاپ دارد.
وی معتقد است مسئله مهدیت و امر ظهور و نیز تبیین وقایع آخرالزمانی و ارائه راهکارهای مناسب به شیعیان، مهم‌ترین دغدغه پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) بود نشان به اینکه سوای از منابع شیعی، فقط درباره فتنه‌های آخرالزمان در منابع اهل سنت 150 جلد کتاب مستقل تدوین شده است و نیز بخش عمده‌ای از کتب متقدم علمای تراز اول شیعه اختصاص به احادیث مهدویت، آخرالزمان و ظهور داشت. از این جهت شیعیان باید نسبت به فهم این احادیث اشراف و تسلط داشته باشند و از آنها برای رفتن به سوی تمدن نوین اسلامی استفاده کاربردی کنند.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید
* مهدویت و امر ظهور یکی از مهم‌ترین معارف ناب مسلمانان به ویژه شیعیان است. بر این اساس پیامبر(ص) تا چه مقدار به این مسئله توجه داشتند و در قبال این امر چه رفتارهایی از خود بروز دادند؟
رفتار پیامبر(ص) و جانشینان پیامبر بر گرفته از آموزه‌های قرآن است. آیات متعددی از قرآن به تبیین وقایع آینده، دوران آخرالزمان و عصر ظهور به ویژه حکومت صالحان در زمان ظهور امام مهدی(عج) می‌پردازد. در آیه105 سوره انبیاء می‌خوانیم: «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُون؛ و همانا ما پس از تورات در زبور نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به میراث مىبرند».
و از دیگر سو به اهل ایمان و عمل صالح وعده داده آنها را خلفای خود در زمین قرار دهد و دین مرضی را برایشان تثبیت کند: وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُم... خدا به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام دادهاند ، وعده داده است که حتماً آنان را در زمین جانشین [ دیگران ] کند ، همان گونه که پیشینیان آنان را جانشین [ دیگران ] کرد ، و قطعاً دینشان را که براى آنان پسندیده به سودشان استوار نماید»
بر این اساس پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) در بیانات متعددی به ابعاد مختلف مسئله مهدویت و امر ظهور پرداخته‌اند. از مسئله اثبات امامت و روش‌های بهره از امام گرفته تا آخرالزمان و آینده بشریت و سیر وقایع پس از ظهور به خوبی تبیین شده است که البته نیاز به دسته‌بندی دارد. بنابراین تبیین مسائل آینده و خطرات پیش رو از سوی رسول خدا(ص) به صورت گسترده ذکر شده است. پیامبر به هر مناسبتی به تبیین آینده جهان می‌پرداختند.
تبیین مهدویت و آخرالزمان دغدغه مهم پیامبر(ص) بود
پیامبر(ص) به قدری به موضوع آخرالزمان و ظهور پرداخته است که سوای از منابع شیعی، فقط درباره فتنه‌های آخرالزمان در منابع اهل سنت 150 جلد کتاب مستقل تدوین شده است. اولین کتاب در این باره «الفِتَن» ابن حمّاد مروزی متوفای سال 228 قمری است که همزمان با امام رضا(ع) تدوین شده که متناسب با نام کتاب، مربوط به "فتنه‌های" آخرالزمان است. مسئله «الفتن»نویسی میان دانشمندان اهل سنت باب بود. بنابراین اخبار رسول‌الله(ص) از آینده موضوعی است که در اکثر کتب حدیثی آمده است.
باید بر اساس سیره نبوی نسبت به آینده تبیین داشته باشیم
اگر بخواهیم به سابقه این مسئله بپردازیم، حداقل از زمان بعثت نبی مکرم اسلام(ص) آغاز شد. بخشی از روایات حضرت مربوط به فتنه‌های پس از رحلت‌شان است. بخشی از آنها مربوط به تبیین فتنه‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس است. همین طور ادامه می‌یابد تا به تبیین اوصاف و ویژگی‌های امام عصر(عج) و عصر غیبت و بعد وقایع سخت آخرالزمان می‌رسد و بعد به توصیف قیام امام عصر و توصیف دوران پس از ظهور ختم می‌شود. در یک نگاه کلی می‌توان احادیث مهدویت پیامبر(ص) را در دو دسته تبیین معارف امامت و ولایت و نیز آینده‌شناسی دسته‌بندی کرد. در بحث آینده‌شناسی هم می‌توان بر اساس سیر تاریخی وقایع، این احادیث را شناسایی و بررسی کرد که به آن هم اشاره کردم.
پس این رفتار پیامبر(ص) باید الگویی برای متولیان ما باشد؛ یعنی نسبت به آینده تبیین صحیح داشته باشیم؛ به این ترتیب ابتدا با فرصت‌ها و تهدیدات آینده بر اساس منابع دینی آشنا شویم و بر آن اساس، رفتار صحیح را کشف کنیم و به جامعه تبیین مناسب ارائه دهیم. با چنین شیوه‌ای وقتی با واقعه‌ای که پیش از آن، پیامبر و اهل‌بیت(ع) نسبت به آن هشدار داده بودند، مواجه شویم، سرگردان نخواهیم شد. ضمن اینکه می‌توانیم زیرساخت‌های لازم جامعه در مواجهه با حوادث آینده و حتی وقایع طبیعی را فراهم آوریم.
وقایع آخرالزمان را باید شناسایی و تبیین کرد
* از آنجایی که پیامبر(ص) و ائمه اطهار هیچ کلامی را بدون حکمت بیان نمی‌کنند، حتماً یک استفاده کاربردی باید برایمان داشته باشد؛ چه استفاده بهینه‌ای می‌توان از این دست روایات داشت؟
پیامبر(ص) و ائمه به صورت کلی یکسری فرصت‌ها و آسیب‌های وقایع آخرالزمان و مقاطع آینده را به ما گوشرد کرده‌اند. ما می‌توانیم این فرصت‌ها و آسیب‌ها را شناسایی کنیم و روی آنها مهندسی معکوس انجام دهیم. یعنی جلو جلو با وقایع آشنا شویم و بعد تببیین صحیح را داشته باشیم. به عنوان نمونه شکّ مسلمانان در امر غیبت، معرفی فتنه‌ها، پیدایش فرقه‌های منحرف، پیدایش پرچم‌ها و نمادها، معرفی اوصاف جریان‌های مختلف در جبهه حق و باطل شامل یمانی، خراسانی، سفیانی، مدعیان دروغین، بیان اختلاف‌های مسلمانان از این دست اخبار است. جالب است که در این باره فرمودند زمانی می‌رسد که برخی مسلمانان از برخی دیگر برائت می‌کنند. برخی از آنها بر بعضی دیگر لعن می‌کنند و یا همدیگر را هلاک می‌کنند.
اگر به این هشدار پیامبر(ص) توجه می‌کردیم، مراقبت داشتیم تا دچار تفرقه نشویم یا حداقل نسبت به آنها تبیینی هرچند جزئی داشتیم و اختلافات این مقدار عمیق نمی‌شد. در واقع باید گفت از قبل هیچ کار فکری درباره اینگونه وقایعی که پیامبر(ص) و ائمه(ع) نسبت به آنها خبر داده بودند، صورت نگرفته بود و صرفاً علمای بزرگوار ما به جمع‌آوری این دست روایات پرداختند که این کار در گام اول ستودنی است. حتی فلسفه تدوین برخی از کتاب ها مانند غیبت نعمانی(329 قمری) کمال الدین صدوق(380) و الغیبه شیخ طوسی(460) کثرت شبهات و جلوگیری از لغزش مومنان بوده که خود مؤلفان این کتابها در آغاز کتاب بدان تصریح کرده‌اند.
یا اگر بر اساس روایات، اوصاف برخی فرقه‌های منحرف را بررسی می‌کردیم، جامعه به ویژه جوانان را با این اوصاف آشنا می‌شدند و آمادگی لازم را در آنها نهادینه می‌کردیم.
صبر و استقامت ویژگی بارز مؤمنان آخرالزمانی است
* همان طور که اشاره داشتید بخشی از احادیث پیامبر و اهل‌بیت(ع) ارائه تبیین آخرالزمانی به شیعیان است؛ آیا نمونه‌هایی در این زمینه وجود دارد؟
روایات متعددی در این باره وجود دارد که کلیت آن را قبلاً عرض کردم. در یک روایت از امام علی(ع) سؤال می‌کنند «ما عَلاماتُ المُؤمن فِی ذلِک الزّمان؛ نشانه مؤمن در این زمان چیست؟ فرمودند مؤمن باید به آنچه که خدا از حق برای او واجب کرده نگاه کند و نسبت به آن تولّا و اطاعت داشته باشد و نگاه کند به آنچه مخالف با حق است و از آن برائت بجوید؛ ینظر إلى ما أوجَبَ اللهُ عَلیهِ مِن حقٍ فَیَتولّاه، ویَنُظرُ إلَى ما خالَفَ فَیَتَبرَّءَ مِنه.»
بنابراین وضعیت مؤمنان در آخرالزمان بر اساس این روایت عمل به واجبات و ترک محرمات است که این خود یک معیار است.
مسئله دیگر صبر و مقاومت در برابر ناملایمات و فشارهاست. روایات و احادیث تفسیری بسیاری در این زمینه وجود دارد؛ به عنوان نمونه خداوند در آیه155 سوره بقره به یکسری وقایع آخرالزمانی اشاره دارد و می‌فرماید ما این وقایع شما را می‌آزماییم و بعد توقع دارد در این مسائل صبر داشته باشیم. «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ ؛ و بىتردید شما را به چیزى اندک از ترس و گرسنگى و کاهش بخشى از اموال و محصولات [ نباتى یا ثمرات باغ زندگى از زن و فرزند ] آزمایش مىکنیم . و صبرکنندگان را بشارت ده». از این جهت از یک منظر می‌توان گفت این دوره، دوره صبر و مقاومت در عرصه‌های مختلف سیاسی، نظامی و اقتصادی به صورت فردی و اجتماعی است.
در فضیلت صبر و استقامت شیعیان آخرالزمانی هم امام صادق از رسول الله (ص) نقل می‌کند که فرمود: «بعد از شما مردمی می‌آیند که یک نفر از آنها اجر و ثواب پنجاه نفر را دارد. گفتند: یا رسول الله ما در بدر و احد و حنین در کنار شما بودیم و قرآن هم بین ما نازل شد. پیامبر(ص) فرمود: آنچه را آنها متحمل میگردند اگر شما ببینید، نمىتوانید مانند آنها صبر کنید؛ سَیَأْتِی قَوْمٌ مِنْ بَعْدِکُمْ الرَّجُلُ مِنْهُمْ لَهُ أَجْرُ خَمْسِینَ مِنْکُمْ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ نَحْنُ کُنَّا مَعَکَ بِبَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ حُنَیْنٍ وَ نَزَلَ فِینَا الْقُرْآنُ قَالَ إِنَّکُمْ إِنْ تُحَمَّلُوا مَا حُمِّلُوا لَمْ تَصْبِرُوا صَبْرَهُمْ.»
پس ما در بحث انتظار، باید انتظار فعال داشته باشیم. به این معنا که اگر اکنون امام زمان(عج) حضور جسمانی داشت، چه رفتارهایی انجام می‌داد تا ما تبعیت کنیم. چه انتظار و درخواستی از ما داشت؟ پس به دنبال دغدغه‌های امام عصر خود باشیم و امور مورد رضایت آن حضرت را انجام دهیم و زمینه ظهورش را فراهم سازیم
آماده سازی شیعیان توسط پیامبر برای مواجهه با منکرین مهدویت
مقابله و مواجهه فکری با منکرین مهدویت از دیگر مسائلی است که به آن اشاره شده است. این مسئله تا حدی عمق می‌یابد که در عصر پیش از ظهور، آن حضرت را انکار می‌کنند . لذا در یک مقطعی مسئله انکارزدایی داریم. امام حسن عسکری از پیامبر(ص) نقل می‌کنند که در حضور امام علی(ع) خطاب به ابن مسعود فرمود: اى ابن مسعود! مبادا که در نفس تو در آنچه مىگویم حرجى داشته باشد که کافر خواهى شد، به عزّت پروردگارم سوگند که من در باره علىّ و امامان از فرزندان او سخنى به گزاف و از روى هواى نفس نمىگویم، سپس در حالى که دستهایش را به طرف آسمان بلند کرده بود فرمود: خدایا خلفا و ائمّه پس از من را دوست بدار و دشمنان ایشان را دشمن بدار و یارانشان را نصرت فرما و خاذلان آنان را خوار بدار و زمین را از قائمى از ایشان که حجّت توست خالى مگذار که یا آشکار است و یا پنهان و مستور تا دین و حجّت و برهان و بیّنات تو باطل نشود؛ وَ لَا تُخْلِو الْأَرْضَ مِنْ قَائِمٍ مِنْهُمْ بِحُجَّتِکَ ظَاهِراً أَوْ خَافِیاً مَغْمُوراً لِئَلَّا یَبْطُلَ دِینُکَ وَ حُجَّتُکَ وَ بُرْهَانُکَ وَ بَیِّنَاتُک».
پیامبر(ص) در این روایت اشاره به حجتی در روی زمین می‌کند که یا آشکار و یا پنهان است که اشاره به همان عصر غیبت دارد. بر این اساس مسئله غیبت از سال‌ها قبل بین مسلمانان مطرح و جزوی از عقاید ایشان بود و پیامبر(ص) برای رفع شبهه به صورت مکرر خبر از غیبت امام عصر(عج) در مقطعی از تاریخ بشر می‌دادند و آن را امری مقدر از سوی خدا معرفی کرده‌اند.
گفت‌وگو و تنظیم از سعید شیری
انتهای‌پیام/