پاسخ به ابهامات مدعیان محیط‌زیست/ نقش سدها در مهار سیلاب‌ها چه بود؟
کارشناس مدیریت منابع آب گفت: جهان به‌نظاره نشسته بود به‌اصرار کسانی که سالهاست در این وانفسای بی‌آبی و خشکسالی ایران بر طبل مخالفت با سدسازی می‌کوبند و زحمتکشان صنعت آب ایران را به‌عناوین مختلف متهم به پرکاری و مافیا و هزار و یک حرف دیگر می‌کردند.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، وقوع بارشهای بی‌سابقه فروردین 98 و جریان یافتن سیلاب‌هایی با دوره بازگشت بیش از یکصد سال، آسیب‌های متعدد جانی و مالی در نقاط مختلف کشور به‌جا گذاشت. تحلیل شرایط سیلابی ابتدای سال 98 که هنوز هم در ابعاد مختلف وجود دارد، می‌تواند چراغ راه آینده کشور باشد تا بدانیم باید چه می‌کردیم و در آینده باید چه کنیم.
نقش سدها در مهار سیلابهای مخرب و همچنین کاهش خسارات آنها بسیار مؤثر و پررنگ بود، با وجود این، برخی با عنوان فعال محیط زیست و برخی نیز به‌عنوان کارشناس، نقش واضح سدهای کشور را در مهار و مدیریت بهتر سیلاب‌ها و نجات جان و مال چند میلیون ایرانی نادیده می‌گیرند و شبهاتی را در این خصوص وارد می‌کنند، دراین‌باره با محوریت سیلابهای اخیر با "مسعود فرزاد" کارشناس مدیریت منابع آب کشور به گفت‌وگو پرداخته‌ایم.
* رود کشکان بدون آنکه بتوانیم تنظیمی روی آن داشته باشیم طغیان کرد
تسنیم: نقش سدهای موجود در مهار سیلابهای فروردین 98 را چطور ارزیابی می‌کنید؟
فرزاد: سامانه‌های بارشی که از ابتدای فروردین پی‌درپی وارد کشور ما شدند گستره‌ای در حدود 80 درصد خاک ایران را در بر گرفتند. نقطه اوج این بارشها سامانه‌ای بود که از عصر روز دهم شروع شد و در روزهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم در مناطق غرب و جنوب‌غرب کشور بالاخص استانهای کرمانشاه، همدان، لرستان، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و در نهایت خوزستان با شدت بارید؛ آن‌چنان که چندین شهر و روستا دچار آبگرفتگی شدند و در نهایت رود کشکان که دبی آن به بالای 5000 مترمکعب رسیده بود بدون اینکه تنظیمی بتوان به‌روی آن داشت طغیان کرد و دو شهر پلدختر و معمولان و تعدادی از روستاهای آنها را به‌طور کامل برای چندین ساعت به زیر آب برد.
هزاران خانه و هزاران هکتار زمین کشاورزی و باغات شسته و زیر گل‌ولای دفن شد. چه خانه‌ها و آبادانی‌ها که ویران شد و متأسفانه چندین نفر از هموطنانمان هم در این میان جان خود را از دست دادند.
* وجود سدهای مناسب به‌روی کارون منجر به مهار بهتر سیلاب شد
با توجه به شدت بارشها ، بیشتر رودخانه‌هایی که به‌روی آنها سد با حجم مخزن مناسب و قابل توجه ساخته شده بود توانستند بهتر سیل را مهار و در پایین‌دست آب را کنترل‌شده رها کنند، مثلاً به‌روی رودخانه کارون با توجه به اینکه زنجیره سدهای مخزنی شامل سد گتوند، سد گدار، سد عباسپور، سد کارون سه و سد کارون چهار، تکمیل شده است؛ مخازن این سدها را از ماههای قبل با کاهش تراز مخزن آماده نموده و ظرفیت خالی برای نگهداری سیلاب بر اثر بارشهای جدید دیده شده بود، به این ترتیب حجم زیادی از سیلاب در این سدها مهار شد و از شدت و قدرت ویرانگر سیل در پایین‌دست سدها کاسته شد.
در حوضه رود دز به‌واسطه وجود یگانه سد مخزنی دز اگرچه تا حدی سیلاب مهار شد، اما پس از پر شدن دریاچه سد دز دبی خروجی افزایش یافت و با یک کنترل حداقلی توانست آب را به پایین‌دست رها کند.
* نقش کلیدی و سرنوشت‌ساز سد سیمره در مهار سیلاب
در حوضه رودخانه کرخه، این رودخانه تا قبل از شهر پلدختر از دوشاخه رودهای کشکان و سیمره، تشکیل شده است. بر رود سیمره در سالهای گذشته شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اقدام به ساخت سدی به همین نام کرده که نقشی کلیدی و سرنوشت‌ساز در مهار سیلاب 3000 مترمکعب بر ثانیه‌ای این رودخانه داشت، به‌طوری که قبل از شروع بارشها مدیران سد اقدام به تخلیه 400 میلیون مترمکعب از ظرفیت مخزن سد کرده بودند تا گنجایش بارشهای تازه را داشته باشد. این سد در نهایت با ریسک بالایی که مدیران عالی آب و نیرو پذیرفتند و با جسارت نزدیک به 110درصد ظرفیت آن را آبگیری کردند که این خود کمک بزرگی به ظرفیت کرخه نمود ولی ازآنجایی‌که به‌روی شاخه کشکان هیچ گونه مخزن ذخیره‌ای تاکنون ساخته نشده است به‌همین دلیل نه می‌شود و نه می‌توان کنترلی به‌روی این رودخانه انجام داد. کشکانی که در سال 1396 تقریباً خشک شده بود به‌یک‌باره با آوردی بالای 5000 مترمکعب بر ثانیه مواجه شد و این سیلاب همه جا و همه چیز را در هم در نوردید و با خود برد.
پیشنهاد می‌کنم با عنایت به اینکه شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران شرکتی ملی و فرااستانی است، مرکز دیسپاچینگ آب کشور در تهران و تحت نظر این شرکت قرار گیرد.
تسنیم: برخی عنوان می‌کنند اگر سدها روی رودخانه‌های کرخه و دز و کارون ساخته نشده بودند، مردم پایین‌دست به‌صورت طبیعی در سیلاب دشت‌ها و حریم رودخانه‌ها ورود نمی‌کردند و اساساً سدسازی موجب شده تا با کاهش آورد رودخانه‌ها، حریم رودخانه‌ها مورد تجاوز قرار گیرد و ظرفیت رهاسازی آب در پایین‌دست از حالت طبیعی بدون سد کمتر باشد. از این فرض نتیجه می‌گیرند نباید سد می‌ساختیم، نظر شما چیست؟
فرزاد: در همه جای دنیا در تدوین یک قانون که مبنای علمی و فنی دارد، همواره استفاده از نظرات کارشناسی متخصصین و صدها ساعت جلسات بحث و بررسی دقیق مورد نیاز است و الزام به رعایت قانون با توجه به همین پشتوانه و به‌نفع عموم مردم خواهد بود. تعیین حریم رودخانه‌های کوچک و بزرگ نیز با توجه به آورد رودخانه‌ها، رژیم سیلابی، توپوگرافی و جنس محدوده و بستر رودخانه، اقلیم منطقه و موارد بسیار زیاد دیگری است. اینکه برخی از مردم و یا حتی مسئولین بدون توجه به این مهم، و تنها به‌دلیل چند سال خشکسالی قانون و حریم را زیر پا گذاشته و خانه‌ها و حتی راهها را در حریم رودخانه‌هایی بنا کنند که آمار سیلابهای ویرانگری در تاریخ خود دارند به هیچ عنوان قابل قبول نیست.
* شهرداری‌ها مجوز ورود مردم به حریم رودخانه‌ها را صادر کردند
در واقع این سالها خشکسالی و کم‌آبی جرئت مردم را در ورود به حریم رودها و احداث ساختمان و یا باغات و مزارع زیاد کرده است، به‌طوری که در بعضی نقاط چون شهر شیراز جاده و خیابان‌ها را در مسیل خشک‌رود ساخته‌اند. با اینکه به‌روی رود کشکان هیچ‌گونه سدی تاکنون ساخته نشده است اما شهرداری و بخشداری در شهر معمولان و در روستاهای مسیر تا شهر پلدختر اجازه انواع ورود به حریم رودخانه‌ها را به مردم صادر کرده‌اند، حتی دیوار ساحلی شهر پلدختر را در بستر رودخانه ساخته‌اند و به‌روی همین تجاوز به بستر آنها مجوز ساخت بنای مسکونی و یا مدرسه را داده‌اند.
نمونه دیگر در میانه شهر خرم‌آباد که خرم‌رود جاری است و همین رودخانه هم از داخل شهر سرچشمه می‌گیرد، شهرداری خرم‌آباد به‌علت کم‌آب شدن رودخانه اقدام به ساخت دو جاده ساحلی در طرفین آن کرده است و همین موضوع منجربه کم شدن عرض رودخانه شده است. این نقص تا ابد در شهر خرم‌آباد خواهد بود و همیشه خیابان‌ها و خانه‌های اطراف رود دچار سیل می‌شوند.
بنابراین درست نیست که مردم با دیدن ساخت سدی به‌روی رودخانه، به حریم آن وارد شوند و حتماً باید ببینند که قانون چه می‌گوید.
به‌نظرم برای حفظ امنیت جان و مال مردم و مقابله با معارضین حریم بستر و برداشت بی‌رویه منابع بستر و حاشیه رودها و مسیلها و... باید کلیه اختیارات ساخت‌وسازها و برداشت‌ها در محدوده منابع آبی با وزارت نیرو باشد. چون وزارت نیرو یگانه مرجعی است که اطلاعات کافی از رژیم هیدرولیکی و هیدرولوژی رودخانه‌ها و مسیلها را دارد.
* مگر در زمان مصر باستان زندگی می‌کنیم؟
تسنیم: برخی دوستداران محیط زیست معتقدند نباید به هیچ وجه جلوی سیلاب را گرفت چرا که دستکاری در طبیعت است و باید بگذاریم دشت‌های پایین‌دست با سیلاب تغذیه شوند و سدسازی مخالف این رویه است؟
فرزاد: بله این حرف درستی است، البته اگر ما در مصر باستان زندگی کنیم. از روزگاران قدیم تا همین یک قرن پیش مردم مصر زمینهای زراعی‌شان را کشت می‌کردند و منتظر باران که نه، منتظر طغیان رود نیل بودند تا سیل بیاید و زمین‌هایشان را از آب مشروب کند. اصلاً همین جلگه خوزستان از طغیان و نشست رسوبات همین رودهایی چون کرخه، کارون، دز، جراحی و... تشکیل شده است.
همین‌طور ما می‌توانیم از اسب و درشکه و یا دوچرخه و قایق برای عبور و مرور و مسافرت استفاده کنیم؛ چرا که آلودگی ناشی از دود و سروصدای اتومبیل و قطار و کشتی و هواپیما برای محیط زیست مضر است و قس علی هذا ... .
پاسخ به سؤال شما از این منظر ما را به جایی نمی‌رساند. باید بگوییم که همگی به اهمیت حفظ و حراست از محیط زیست واقفیم و می‌بایست تمام اقداماتی را که انجام می‌دهیم با هدف حفظ و جلوگیری از تخریب محیط زیست باشد.
* در ایران از زمانی که تاریخ به‌یاد دارد سدسازی وجود داشته
در ایران از زمانی که تاریخ به‌یاد دارد سدسازی وجود داشته و آب برای ایرانیان پاک و مقدس بوده و برای استفاده بهینه از آن طرح‌های مبتکرانه‌ای داشتند؛ ما در زمان هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان و در زمان خلفای اسلامی مدام پروژه‌های سدسازی و کانالهای آبرسانی در محدوده جغرافیایی ایران قدیم که عراق فعلی هم جزئی از ایران بود، داشته‌ایم. در دوران کوروش هخامنشی به‌روی یکی از شاخه‌های اروندرود (رود دیاله عراق) سدی با خاک و چوب ساختند تا بتوانند شبکه کانالهای زارعی را آبرسانی کنند. در زمان شاپور اول ساسانی در سال 260 میلادی با توجه به اینکه ارتفاع شهر شوشتر از رودخانه کارون خیلی بالاتر بود اقدام به ساخت سد شادروان کردند که بتوانند آب را به‌صورت ثقلی به مزارع کشاورزی برسانند. هنوز این سازه آبی بعد از 1750 سال وجود دارد.
در شهر جندی‌شاپور (دزفول) نیز اقدام به ساخت سازه پل سد به‌روی رود دز نمودند. هنوز آثار و بقایای حضور رومی‌های اسیر در محلی به‌نام روستای سزار وجود دارد که قصد داشته‌اند در منتهی‌الیه سد دز فعلی، یعنی همین جایی که شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران بنا دارد سد جریانی دز3 (شهبازان) را بسازد، سد بسازند، اصلاً یکی از شاخه‌های رود دز که از دریاچه گهر سرچشمه می‌گیرد سزار نام دارد.
* قبل از احداث سدهای دز و کرخه سیلاب‌ها زندگی مردم پایین‌دست را نابود می‌کرد
بنده به‌عنوان یک خوزستانی و یک اندیمشکی که هر دو سد کرخه و دز در شهر زادگاهش قرار دارد به دوستان محیط زیستی عرض می‌کنم که قبل از احداث سدهای دز و کرخه مخصوصاً کرخه را که خود من به‌یاد دارم و شاهد بوده‌ام که با هر بارش تندی و سیلابی مناطق پایین‌دست رود کرخه به‌علت ارتفاع کم زمین حاشیه رودخانه با سطح آب به زیر آب می‌رفت و زندگی مردم و مزارعشان نابود می‌شد، اما پس از ساخت سد کرخه در سال 1380 دیگر این مشکل برطرف شده بود.
امروزه با وجود باغات و مزارع متنوع و متعددی که از رودهای کرخه، کارون، دز و... مشروب می‌شوند، امکان اینکه سیلاب را به‌روی زمینهای زراعی باز نمود و اجازه داد مثلاً رسوبات طغیان رودخانه‌ها که گاهی بیش از یک متر هستند به‌روی زمینهای مزبور بریزد، وجود ندارد؛ چون اساساً نابودشان می‌کند. این گونه حرف‌زدنها به‌گمان من فقط نشان از ناآگاهی گوینده به مقوله کشاورزی و شهرنشینی را می‌رساند.
* ساخت سد منجر به نجات محیط زیست می‌شود
تسنیم: سدسازی را برابر با نابودی محیط زیست دانستن تفکر درستی است؟
فرزاد: خیر، من با این موضوع کاملاً مخالفم، حتی به‌عکس، ساخت سد منجر به نجات محیط زیست می‌شود. ببینید وقتی بناست به‌روی رودخانه‌ای سدی ساخته شود، مطالعات و بررسی‌های گسترده‌ای در مقوله‌های مختلفی از زمین‌شناسی، هیدرولوژی، محیط زیستی، منابع طبیعی، باستان‌شناسی، منابع آب، اقتصادی و... انجام می‌پذیرد، مثلاً روی گونه‌های گیاهی و جانوری بررسی می‌گردد که احیاناً اگر گیاهی به زیر آب می‌رود و آن از موارد نادر و کمیاب است و یا جانوری زیستگاه خاصی دارد یا گونه نادری از آن موجود است یا اقدام به جابه‌جایی آنها می‌نمایند و اگر نمی‌شود که این کار را انجام داد؛ از ساخت سد صرف‌نظر می‌کنند. امروز در بدنه سدها دریچه‌هایی برای عبور ماهیها در نظر می‌گیرند که بتوانند به بالادست و پایین‌دست رودخانه برای تخم‌ریزی بروند.
به‌نظر من ساخت سد به‌روی رودخانه نه‌تنها به محیط زیست آسیب نمی‌زند بلکه باعث نجات و حیات آن نیز می‌شود. ما کشور پرآبی نیستیم و بیشتر قسمت‌های سرزمین ما گرم و خشک است و بارشها در روزها و ماههای محدودی صورت می‌گیرد و ما می‌بایست به‌کمک ساخت مخازن آب شیرین را برای روزهای گرم سال ذخیره و سپس مصرف کنیم. رودخانه‌ها معمولاً در فصول مختلف سال آوردهای آبی متفاوتی دارند؛ گاهی سیلابی، گاهی کم‌آب و گاهی خشک می‌شوند. ساخت سد این مزیت را دارد که رودخانه همیشه آب دارد و اکوسیستم و حیات موجوداتی که در حوضه آبریز رودخانه قرار دارند همیشه سیراب هستند، چرا که سدها در زمان سیلاب‌ها آبگیری می‌کنند و همیشه حق‌آبه طبیعی رودخانه را رها می‌کنند.
* سدها قبل از ساخت مجوزهای لازم را از سازمان حفاظت محیط زیست می‌گیرند
همین شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، سدی به‌روی رودخانه سرنی در استان هرمزگان در دست ساخت دارد که تقریباً 360 روز سال کم‌آب و در بعضی مواقع خشک (دبی متوسط سالیان رودخانه 0.3 مترمکعب) است. حجم مخزن این سد شصت میلیون مترمکعب بوده و همیشه آبهای سیلابی این رودخانه به دریا می‌ریزد و عایدی برای مردم ندارد. با ساخت این سد نه‌تنها سطح تراز آب دشت میناب که به‌واقع تشنه است بالا می‌آید، بلکه بخشی از آب آن برای شرب مردم میناب و بندرعباس و بندر خمیر استفاده می‌شود، همچنین حق‌آبه پایین‌دست هم برای محیط زیست و هم برای روستا رها می‌شود.
دیگر اینکه اکثر پروژهای سدسازی مجوزهای لازم را قبل از احداث سد از سازمان حفاظت محیط زیست کشور اخذ می‌کنند.
* آهنگ تغییر اقلیم ایران تندتر شده است
تسنیم: آیا ایران نیاز به سدهای بیشتری دارد؟ برخی عنوان می‌کنند اگر سد بختیاری و سد تنگ‌معشوره ساخته شده بود، وضعیت خسارت‌بار فعلی رقم نمی‌خورد، چقدر این گفته را قبول دارید؟
فرزاد: بله کشور حتماً به ساخت سد جدید نیاز دارد، این سیل امسال و سیل فروردین ماه سال 1395 که آن هم خسارت زیادی به‌جای گذاشت به ما نشان داد که این تغییر اقلیم ایران آهنگش تندتر شده است. ما نه‌تنها در خشکسالی به‌سر می‌بریم بلکه به‌علت قهر زمین با آب و همچنین به‌علت فرو ریختن و در هم ریختن خلل‌وفرج‌های زمین و فرونشست آن در جای‌جای کشور هر بارشی به‌صورت روان‌آب و سیلاب جاری خواهد شد. برای جلوگیری از هدررفت آب که در این سالها وجودش ذی‌قیمت است و برای جلوگیری از خسارتهای احتمالی به شهرها و روستاها و مزارع کشاورزی و دیگر تأسیسات نیاز به ساخت سد داریم.
* جهان حماقت مخالفان سدسازی را به‌نظاره نشسته بود
جهان به‌نظاره نشسته بود به حماقت کسانی که سالهاست در این وانفسای بی‌آبی و خشکسالی ایران بر طبل مخالفت با سدسازی می‌کوبند و زحمتکشان صنعت آب ایران را به‌عناوین مختلف متهم به پرکاری و مافیا و هزار و یک حرف دیگر می‌کردند، اگر اجازه می‌دادند سد بختیاری که به‌روی رود دز و سد تنگ‌معشوره به‌روی کشکان (کرخه) و... ساخته می‌شد الآن مردمان پلدختر و معمولان و شوش و اهواز و سوسنگرد و شادگان و آبادان و خرمشهر و... به‌راحتی بر سر زندگی‌هایشان بودند و از این باران که نشان رحمت و نعمت الهی است لذت می‌بردند و کام مردمان کشورمان با از دست دادن عزیزانشان تلخ نمی‌شد و این خسارت عظیم که چیزی در حدود 35000 میلیارد تومان برآورد شده است به‌جای اینکه صرف نوسازی محلهای خسارت‌دیده بشود صرف عمران و آبادانی کشور می‌شد.
* در دولت یازدهم سدسازان را به‌سخره گرفتند
نوح پیامبر هم وقتی کشتی می‌ساخت عده‌ای از کافران گردش جمع شدند و می‌گفتند: "در بیابانی که چاه و آبی وجود ندارد، ای مرد، کشتی می‌سازی، زهی نادانی و ابلهی!".
او همی‌گفت: این به‌فرمان خداست
این بِچُربَکها نخواهد گشت کاست
در همین دولت یازدهمِ خودمان، فیلمی علیه سدسازی به‌نام مادرکشی ساختند و سدسازان را به‌سخره گرفتند و گفتند که "برای کاستن از ولع سدسازی و آرامششان بروند و در کویر سد بسازند". حال من می‌گویم "برای استغاثه و طلب مغفرت به درگاه خدا به همان کویر بروید بلکه آمرزیده شوید".
* برای ایمن‌شدن در برابر سیلابهای آینده چه کنیم؟
تسنیم: اگر بخواهید یک نقشه راه برای ایمن شدن در برابر سیلابهای آینده تهیه کنید این نقشه راه شامل چه مواردی می‌شود؟ در واقع باید چه کنیم تا در برابر سیلابهای آینده ایمن شویم؟
متأسفانه با سیلابهای اخیر سطح زمین به‌شدت آسیب دیده و زمین توان جذب آب خود را بیش از گذشته از دست داده، این یعنی با بارشهای کمتر حتی درحد 10میلی‌متری سیل جاری خواهد شد.
برای مقابله با این سیلاب‌ها باید در چندمرحله عمل کرد:
1 ــ راههای ضربتی که شامل این موارد است:
ــ احیای دوباره زمین و برگرداندن سطح زمین به قبل سیل اخیر
ــ ایجاد موانع در زمینهای زارعی و مراتع
ــ حتی امکان شخم زدن زمینهای زراعی بلاکشت و یا مراتع که جلوی حرکت آب را بگیرد و امکان و فرصت جذب آب را به زمین بدهد
ــ درختکاری در مراتع و دامنه تپه‌ها
ــ لایروبی رودخانه و کانالهای عبور آب
2 ــ راههای میان‌مدت که شامل این موارد است:
ــ احیای آبخوان‌ها و لایروبی و پاکسازی مسیرهای ورودی به رودخانه‌ها و جوی‌ها
ــ احداث بندهای تأخیری به‌روی رودخانه‌ای کوچک؛ به‌عنوان نمونه رود کرخه که از دو رود بزرگ کشکان تشکیل می‌گردد که این رودها در طی مسیر از رودخانه‌های کوچکتری مشروب می‌گردند که در زمان سیلاب و طغیان این رودها هم آورد زیادی دارند در جهت کم کردن شدت سیلاب رودهای اصلی می‌شود به‌روی این رودخانه‌ها بندهای تأخیری ایجاد کرد که از شدت و سرعت آب می‌کاهد و هم رسوبات را کمتر می‌نماید.
ــ احداث سدهای جریانی به‌روی رودهای بزرگ: مزیت این سدها این است که با حجم مخزن کمی که دارند می‌توانند در زمان بارشهای شدید از سرعت آب کاسته و بخش قابل‌توجهی از آب را در خود نگه دارند. شرکت آب و نیرو در روی رودخانه دز سه سد جریانی مطالعه کرده که آماده اجرا می‌باشند، چون زمان ساخت و احداث کمی می‌برند، می‌توانند در این وانفسا به داد رود دز و مردم خوزستان برسند.
3 ــ راههای بلندمدت که شامل این موارد است:
ــ آبخیزداری
ــ احداث سدهای مخزنی چون بختیاری و تنگ‌معشوره و خرسان3 و...
ــ احداث کانالهای انتقال آب میان‌رودخانه‌ای.
در پایان پیشنهاد می‌کنم که روز 30 فروردین ماه (1380) که روز بهره‌برداری کامل از سد و نیروگاه کرخه است به‌یاد کارکنان و زحمتکشان و سازندگان این سد در تقویم، روز صنعت آب نامیده شود.
انتهای پیام/*
