حل معضل اشتغال فارغ‌التحصیلان با رفع انحصار از بازار خدمات

به گزارش خبرگزاری تسنیم، عموماً تصور می‌شود توسعه صنعتی تنها راهکار ایجاد اشتغال است. هرچند توسعه صنعتی لازمه پیشرفت کشور بوده و می‌تواند در ایجاد شغل مؤثر باشد ولی نباید از ظرفیت بخش خدمات در ایجاد اشتغال غفلت کرد. در تأیید این موضوع بررسی روندهای جهانی اشتغال مؤید اهمیت خدمات به‌ویژه خدمات حرفه‌ای در ایجاد شغل است. بر اساس آمارهای جهانی، سهم مشاغل خدماتی از کل اشتغال به‌سرعت در حال افزایش است. مطابق شکل 1 از سال 2000تا 2017 سهم اشتغال خدمات از کل اشتغال جهان از 35 درصد به بیش از 50 درصد ارتقا یافته است. درحالی‌که شاخص مذکور در ایران در همان بازه زمانی با رشد پایین 5 درصدی از 45 درصد به 50 درصد رسیده است. رشد پایین این دسته از مشاغل در کشور در حالی رخ داده است که این شاخص در برخی کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و فرانسه به ارقامی بیش از 75 درصد کل اشتغال در سال 2017 رسیده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد اصلی‌ترین علت عدم توسعه اشتغال خدمات در ایران ایجاد شرایط انحصاری و شبه انحصاری در مهم‌ترین بازارهای ارائه خدمت است. در ادامه اهمیت خدمات در ایجاد اشتغال و ظرفیت بخش‌های پزشکی، دندان‌پزشکی، وکالت و دفتر ثبت اسناد در ایجاد اشتغال بررسی شده است.

*نقش ویژه خدمات حرفه‌ای

همان‌طور که اشاره شد در کشورهای توسعه‌یافته سهم قابل‌توجهی از اشتغال در بخش‌های مربوط به خدمات ایجاد شده است. بررسی‌های بیشتر نشان می‌دهد در بین رشته‌های مختلف ارائه خدمت، خدمات حرفه‌ای از سهم قابل‌توجهی از کل اشتغال جامعه برخوردار هستند. خدمات حرفه‌ای به آن دسته از مشاغلی اطلاق می‌شود که نیازمند دانش و مهارت‌های تخصصی هستند و عمدتاً توسط نیروی کار تحصیل‌کرده ارائه می‌شوند. بررسی آمار اشتغال در آمریکا نشان می‌دهد بیش از 50 درصد از کل اشتغال در حوزه‌هایی مانند خدمات درمان، خدمات آموزش، خدمات کسب‌وکار، خدمات مالی و … ایجاد شده است که همگی جزء خدمات حرفه‌ای محسوب می‌شوند (شکل 2).

توسعه خدمات حرفه‌ای در ایران به دلیل نرخ بالای بیکاری در قشر تحصیل‌کرده از اهمیت دوچندانی برخوردار است. بر اساس آمار در سال 95 نرخ بیکاری دارندگان مدرک کارشناسی %22 و دارندگان مدرک کارشناسی ارشد %17 اعلام شده است. درحالی‌که در همین سال، نرخ بیکاری افراد فاقد مدرک دانشگاهی از %13تجاوز نمی‌کند. ارقام فوق نشان می‌دهد اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مهم‌ترین مسئله در حل معضل اشتغال است. از سوی دیگر اشاره شد توسعه خدمات حرفه‌ای نیازمند نیروی کار متخصص و تحصیل‌کرده است لذا با توسعه خدمات حرفه‌ای در کشور می‌توان معضل اشتغال فارغ‌التحصیلان را حل کرد.

*تشریح توسعه‌نیافتگی خدمات حرفه‌ای در ایران

معماری، حسابرسی، مهندسی، پزشکی، وکالت، مدیریت سرمایه‌گذاری، پشتیبانی کسب‌وکار، مشاوره‌های تخصصی و … گستره‌ی وسیعی از خدمات حرفه‌ای را تشکیل می‌دهند که توسعه هریک از آن‌ها می‌تواند بخشی از مشکلات مربوط به بیکاری فارغ‌التحصیلان را کاهش دهد. در این گزارش وضعیت فعلی و ظرفیت اشتغال‌زایی 4رشته پزشکی، دندانپزشکی، سردفتری و وکالت مورد بررسی قرار گرفته است. به‌منظور تشریح وضعیت فعلی توسعه این مشاغل در کشور شاخص سرانه «تعداد کل ارائه‌دهندگان خدمات به ازای جمعیت» در 4 رشته مذکور بررسی و با کشورهای گروه 20 و غرب آسیا مقایسه شده است.

*شاخص توسعه خدمات پزشکی

در حوزه پزشکی 128 هزار پزشک مشغول ارائه خدمت هستند که از این تعداد 84480 نفر پزشک عمومی و 43520 نفر پزشک متخصص هستند. برخلاف تصور عموم مبنی بر زیاد بودن تعداد پزشک در کشور با معیار قرار دادن شاخص‌های علمی مشخص می‌شود کشور شدیداً با کمبود پزشک مواجه است به‌نحوی‌که می‌توان ادعا کرد بازار پزشکی با نوعی از انحصار روبه‌رو است.

محاسبات نشان می‌دهد شاخص سرانه تعداد پزشکان[1] در ایران برابر 1.6 نفر به ازای هر1000 نفر جمعیت است. این در حالی است که سرانه تعداد پزشک در یونان 6.2، در قطر 7.8، در آلمان 3.9 و به‌صورت متوسط در کشورهای گروه 20 حدود 3 است (شکل4). ارقام مذکور نشان‌دهنده کمبود جدی پزشک در ایران به نسبت کشورهای دیگر است.

ایجاد بازار انحصاری در خدمات پزشکی از طریق محدود کردن ظرفیت آموزش پزشکی اصلی‌ترین عامل ایجاد وضعیت کنونی است. بازار انحصاری ایجاد شده علاوه بر جلوگیری از شاغل شدن تعداد کثیری از جوانان کشور موجب ایجاد صف‌های طولانی در بیمارستان‌ها، بالا رفتن شدید تعرفه خدمات درمانی و کاهش کیفیت شده است.

*شاخص توسعه خدمات دندان‌پزشکی

دندان‌پزشکی نیز وضعیتی مشابه پزشکی دارد. ایران با سرانه[2] 35.6 دندان‌پزشک به ازای هر 100 هزار نفر با کمبود شدید ارائه‌دهندگان این خدمت مواجه است. شکل5 وضعیت کشور را در مقایسه با برخی کشورهای منطقه و جهان نشان می‌دهد. برزیل با سرانه 134 دندان‌پزشک به ازای هر 100 هزار نفر بالاترین سرانه دندانپزشکی را در میان کشورهای گروه 20به خود اختصاص داده است. در منطقه غرب آسیا نیز، لبنان با سرانه 100 دندان‌پزشک بهترین جایگاه را دارد. متوسط سرانه دندان‌پزشک در کشورهای عضو گروه 20 حدود 70 دندان‌پزشک به ازای هر 100 هزار نفر است که تقریباً2 برابر سرانه ایران است. (شکل 5)

مشابه پزشکی علت سرانه کم دندان‌پزشک نیز پایین بودن ظرفیت آموزش است. علی‌رغم بالا بودن تعداد متقاضیان رشته تجربی در سال‌های گذشته اما ظرفیت این رشته متناسب با تقاضای بازار افزایش پیدا نکرده است. به نظر می‌رسد علت این مسئله فعالیت لابی پزشکان و دندان‌پزشکان در تعیین ظرفیت این رشته‌ها در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است.

*شاخص توسعه خدمات وکالت

در بازار خدمات حقوقی کشور نیز وضعیتی مشابه بازار سلامت وجود دارد. حدود 70 هزار نفر وکیل در کشور فعال هستند که محاسبه شاخص سرانه آن نشان می‌دهد به ازای هر 100 هزار نفر فقط76 وکیل وجود دارد. به‌طور متوسط این شاخص در دنیا برابر240 وکیل به ازای هر 100 هزار نفر است. مطابق شکل 6 برزیل با سرانه482 در جهان و کویت با سرانه 144وکیل در منطقه پیشتاز هستند. این اختلاف حاکی از کمبود زیاد وکیل در کشور است.

علت اصلی کمبود وکیل در کشور تعیین ظرفیت سخت‌گیرانه برای آزمون وکالت است. در کشورهایی که در شاخص تعداد وکیل وضعیت مناسبی دارند قبولی در آزمون وکالت بر مبنای کسب حداقل نمره و احراز صلاحیت علمی لازم، انجام می‌شود و ظرفیت مشخصی برای تعداد پذیرفته‌شدگان در نظر گرفته نمی‌شود. برخلاف این در ایران ظرفیت پذیرش برای آزمون وکالت به‌صورت دستوری توسط کانون وکلا تعیین می‌شود؛ که این موضوع موجب کمبود قابل‌توجه وکیل در کشور و انحصاری شدن بازار خدمات شده است. انحصار موجود علاوه بر جلوگیری از ایجاد اشتغال برای تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مانع توسعه خدماتی از قبیل مشاوره‌های تخصصی، داوری، میانجیگری، وکالت پیمانی، پیگیری حقوق عامه و… شده است.

*شاخص توسعه خدمات دفاتر ثبت اسناد

بازار خدمات ثبت اسناد نیز وضعیتی مشابه با بازار وکالت دارد. در ایران 7 هزار و 617 دفتر اسناد رسمی فعالیت می‌کنند که تعداد آن‌ها در ده سال گذشته ثابت مانده است. ثابت ماندن تعداد دفاتر ثبت اسناد در حالی رخ داده که میزان تقاضای ثبتی در 10 سال گذشته در حال رشد بوده است. برای نمونه تقاضای این خدمات در سال 96 نسبت به سال 95، 6 درصد رشد را نشان می‌دهد. با تقسیم دفاتر ثبت اسناد رسمی بر جمعیت کشور، سرانه سردفتران 9.25 به ازای هر 100 هزار نفر جمعیت به دست می‌آید. با توجه به شکل 7 کشورهایی با نظام حقوقی شبیه ایران مانند هلند با سرانه 19.05، فرانسه با سرانه 13.82 و بلژیک با سرانه 12.88 وضعیت به‌مراتب بهتری از ایران دارند. شاخص‌های فوق نشان می‌دهد مشابه بازار خدمات حقوقی، در بازار خدمات ثبتی نیز انحصار ایجاد شده است و موجب بروز پدیده‌هایی مانند ایجاد صف در دفاتر ثبت اسناد، عدم تمایل دفاتر به انجام خدمات خرد و کیفیت پایین خدمات شده است.

*تخمین اشتغال قابل حصول در صورت توسعه خدمات مذکور

سهم مشاغل خدماتی از کل اشتغال در جهان به‌سرعت در حال افزایش و بخش قابل‌توجهی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی جذب بازارهای خدمات حرفه‌ای می‌شوند. با وجود این، بروز پدیده انحصار در بخش‌هایی از بازار خدمات ایران موجب ایجاد نرخ بالای بیکاری در بین فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و ایجاد صف متقاضیان ورود به رشته‌هایی مانند پزشکی، دندان‌پزشکی و حقوق شده است. در ادامه ظرفیت تعداد مشاغل مستقیم و غیرمستقیم ایجادشده در4 رشته مذکور بررسی شده است.

متوسط سرانه پزشک در کشورهای گروه 20، حدود 3 پزشک در هزار نفر جمعیت است. با در نظر گرفتن سرانه سه پزشک به‌عنوان سرانه هدف، ظرفیت ایجاد 112000 شغل در حوزه پزشکی به صورت مستقیم وجود دارد. افزون بر این تعداد، به ازای هر پزشک حداقل دو فرصت شغلی تبعی شامل پرستار و منشی نیز ایجاد می‌شود که برابر 224000 نفر اشتغال تبعی خواهد بود که در مجموع نشان‌دهنده ظرفیت 336000 شغل در صورت حذف انحصار از بازار است.

در زمینه خدمات دندانپزشکی، سرانه کشورهای گروه 20 حدود 70 دندان‌پزشک به ازای 100 هزار نفر جمعیت است. اگر سرانه مطلوب 70دندان‌پزشک در نظر گرفته شود، میزان ظرفیت اشتغال برابر 27 هزار و 520 نفر خواهد بود. همچنین به ازای اشتغال هر دندان‌پزشک حداقل یک شغل تبعی به‌عنوان دستیار ایجاد شده و در مجموع ظرفیت اشتغال خدمات دندانپزشکی 55 هزار و 40نفر برآورد می‌شود.

متوسط سرانه وکالت در دنیا[3] 240 وکیل در100 هزار نفر جمعیت است. وضعیت مطلوب کشور در این رشته خدمت را می‌توان افزایش سرانه از 76 به 240 وکیل به ازای هر100 هزار نفر تصویر کرد. تحقق این سرانه، به ایجاد 131 هزار و 4 فرصت شغلی می‌انجامد. با در نظر گرفتن ایجاد سه شغل تبعی دستیار، آبدارچی و دفتردار به ازای هر وکیل، ظرفیت اشتغال این بخش به 524 هزار و 16 نفر خواهد رسید.

خدمات دفتر ثبت اسناد رسمی در کشور دارای سرانه 52.9 است. با توجه به قرابت‌های سیستم حقوقی ایران و فرانسه و شرایط خوب این کشور با سرانه 13.82 دفتر، چشم‌انداز خدمات این حوزه 13 دفتر به ازای هر 100 نفر در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین نیاز است دو هزار و 783دفتر ثبت اسناد رسمی جدید ایجاد شود. با توجه به اینکه به ازای هر سردفتر حداقل شش شغل تبعی شامل دفتریار اول، نامه‌رسان، مستخدم، ثبات و دو نفر ماشین‌نویس فراهم می‌شود، مجموع اشتغال سردفتران و شغل‌های تبعی، به رقم 19 هزار و 571 شغل جدید می‌رسد.

ظرفیت ایجاد اشتغال خدمات حرفه‌ای بررسی‌شده در گزارش حاضر، 967 هزار و 528 نفر برآورد می‌شود. جدول 1 جزئیات ارقام گزارش‌شده را در بر دارد. تأکید می‌گردد برآورد مذکور، حداقل ظرفیت اشتغال را در حوزه چهار خدمت موردبررسی نشان می‌دهد.

*جمع‌بندی

همان‌طور که اشاره شد اشتغال بخش خدمات به‌ویژه خدمات حرفه‌ای سهم قابل‌توجهی در کل اشتغال کشورهای پیشرفته دارد. در ایران به دلیل ایجاد انحصار در اکثر بازارهای خدمات حرفه‌ای توسعه این مشاغل با چالش‌های جدی روبه‌رو شده و موجب بروز معضل بیکاری فارغ‌التحصیلان، کاهش کیفیت خدمات و رشد هزینه دسترسی به این خدمات شده است.

 انتهای پیام/