ارزیاب طرح احیای انزلی: "بایوجمی" ماهیت نانو ندارد/ منتقدان این طرح هم حق دارند!

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ طرح "بایوجمی" به‌منظور احیای تالاب انزلی که علی‌رغم هشدارهای کارشناسان، پس از اجرای آزمایشی در چند حوضچه، حالا مدتی است است "به صورت پایلوت" در محوطه‌ای  حدود 50 هکتاری از تالاب انزلی به اجرا درآمده، سرانجام دو روز پیش با دستور دادستان عمومی و انقلاب انزلی متوقف شد.

سید رحمان سیدزاده، دادستان عمومی و انقلاب انزلی روز یکشنبه علت صدور دستور توقف طرح تصفیه و زیست‌پالایی تالاب بین‌المللی انزلی کاهش عمق لجن به روش بایوجمی را مخاطرات احتمالی زیست محیطی اعلام کرد و با اشاره به اعلام نظر صریح برخی از اساتید تراز اول کشور در زمینه محیط زیست و کارشناسان مربوطه درباره این طرح گفت: از آنجایی که وظیفه دادستانی حفظ حقوق عامه و پیشگیری از وقوع جرم است، مقرر شد همزمان با ابلاغ دستور توقف اجرای طرح تصفیه و زیست پالایی تالاب انزلی، از ریختن هر گونه ماده شیمیایی به ویژه نانو ذره دی اکسید تیتانیوم یا هر اقدام دیگر به طور کامل از سوی مجریان طرح یا هر شخص حقوقی یا حقیقی دیگر تا زمان اثبات بی‌ضرر بودن آن برای تمام مولفه‌های شبکه غذایی تالاب اعم از پلانکتون، موجودات کفزی، ماهیان و انسان‌ها خود داری شود. ادامه اجرای این طرح پیش از اثبات بی ضرر بودن، تهدید علیه محیط زیست و آلودگی آن محسوب خواهد شد، که ضرورت اقدام قانونی علیه افراد حقیقی و حقوقی را اجتناب ناپذیر می‌کند.

این در حالی است که حمید ظهرابی، معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با تسنیم، تصمیم دادستان عمومی و انقلاب انزلی را ناشی از دریافت اطلاعات نادرست عنوان کرده و با تاکید بر اینکه سازمان حفاظت محیط زیست با تشکیل کارگروهی متشکل از کارشناسان، طرح بایوجمی را مورد ارزیابی قرار داده می‌گوید: یک شرکت دانش‌بنیان در اصفهان این پیشنهاد را به ما داد و گفت که به ماده‌ای دست پیدا کرده که فرایند زیست‌پالایی تالاب را افزایش می‌دهد؛ زمانی که این پیشنهاد به ما رسید خودمان هم آن را باور نداشتیم حتی نگرانی هم داشتیم اما در مرحله اول رفتیم جایی که آسیبی به تالاب وارد نشود بررسی کردیم و دیدیم آسیبی ندارد؛ با نظارت سازمان تحقیقات شیلات در کنار تالاب انزلی که نزدیک‌ترین خصوصیات اکولوژیکی به تالاب را دارد داخل استخر‌های 5 هکتاری این طرح مورد بررسی قرار گرفت؛ دکتر کرباسی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران که از متخصصان به‌نام امور تالاب‌هاست و قبلا هم معاون دریایی سازمان بوده ارزیابی ریسک را انجام داد و گزارش داد که تا به حال به هیچ موردی برخورد نکردیم. نتیجه این بوده که استفاده از این موارد باعث بهبود وضعیت این حوضچه‌ها شد و خروجی این شد که این کار مثبتی بوده؛ هم عمق تالاب افزایش پیدا کرد هم شفافیت آن و هم اکسیژن محلول در آن.  گیاهانی که تالاب را به مرداب تبدیل می‌کنند کم شدند و ماهی‌ها افزایش وزن پیدا کردند؛ سپس کارگروهی تشکیل دادیم از دانشگاه تهران، معاونت علمی فناوری و مراکز علمی و تحقیقاتی و کارشناسان محیط زیست؛ جمع‌بندی این بود که طرح را مستقیماً داخل تالاب اجرا نکنیم بلکه به‌صورت پایلوت در محدوده‌های ایزوله شده در تالاب اجرا کنیم.

این اظهارات اخیر معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست سبب شد، تسنیم گفت‌وگویی را با عبدالرضا کرباسی، عضو هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران و معاون پیشین دریایی سازمان حفاظت محیط زیست که مسئولیت ارزیابی اجرای طرح بایوجمی در استخرهای پرورش ماهی را برعهده داشته ترتیب داده و پرسش‌هایی را طرح کند که در ادامه می‌خوانید:

تسنیم: طرح بایوجمی چطور کلید خورد؟

کرباسی: طرحی در سال 95 توسط دانشگاه تهران اجرا شد که نشان می‌داد که نرخ رسوب‌گذاری در تالاب انزلی در بخش‌های مختلف به طور میانگین حدود یک میلی‌متر در سال است؛ بر این اساس باید هر 10 سال یک سانتی‌متر از عمق تالاب کم می‌شد اما مطالعات دانشگاه تهران نشان داد نرخ کاهش عمق تالاب انزلی به مراتب از این بیشتر است.

مطالعات بعدی نشان داد که مواد معدنی عامل کاهش عمق تالاب نیستند بلکه ورود مواد آلی به تالاب انزلی باعث شده که روند کاهش عمق افزایش پیدا کند؛ در تالاب انزلی دو نوع ماده آلی وجود دارد، یکی فاضلاب‌های انسانی است که نیترات و فسفات زیاد دارد و باعث شده پوشش گیاهی تالاب انزلی نسبت به گذشته انبوه‌تر شود و از طرفی مرگ و میر طبیعی گیاهان تالاب انزلی مثل نیزاها و درختان لویی هم به رسوب تالاب اضافه شدند و روند کاهش عمق را سرعت بخشیده‌اند.

در نتیجه در برخی نقاط تالاب انزلی مانند سرخانکل عمق آب به حدود 3 سانتی‌متر رسیده است. میانگین عمق تالاب مجموعا حدود دو متر کاهش پیدا کرده است که در صورت ادامه این روند، طی یک دهه آینده تالاب انزلی خشک خواهد شد؛ خشک شدن تالاب انزلی پیامدهایی دارد که مهم‌ترین آن جاری شدن سیلاب در پی بارندگی‌های شدید است. اگر تالاب خشک و مسطح شود و عملکرد خود را از دست بدهد دیگر از جاری شدن سیلاب جلوگیری نخواهد کرد و شاهد خسارت به شهرهایی چون انزلی خواهیم بود.

به علاوه از آنجا که ایران، بنیانگذار و عضو کنوانسیون رامسر است، موظف است تالاب را حفاظت کرده و برای احیای آن تلاش کند اما روش سنتی احیای تالاب به طور کامل درباره تالاب انزلی قابل اجرا نیست؛ روش سنتی شامل آبخیزداری، جلوگیری از فرسایش خاک، ایجاد تصفیه‌خانه در شهرهایی که فاضلابشان به انزلی می‌ریزد و استفاده از ماشین‌های دروگر داخل تالاب است که پوشش گیاهی اضافه را بردارند؛ مجموعه این اقدامات مفید و قابل اجراست اما مرحله آخر احیای تالاب به روش سنتی، لایروبی است که در مورد تالاب انزلی از لحاظ اقتصادی به هیچ وجه مقرون به صرفه نیست؛ لایروبی صدها میلیون متر‌معکب بسیار هزینه‌بر است؛ به علاوه محلی برای تخلیه این حجم از گل و لای نداریم، اینجا بود که شهرک علمی صنعتی اصفهان طرحی ارائه داد که طی آن با اضافه کردن "دی‌اکسید تیتانیوم" که شرکت مجری نام آن را بایوجمی گذاشته، به تالاب عمق داده می‌شود.

تسنیم:اما نسبت به پیامدهای خطرناک استفاده از این ماده در تالاب هشدار داده شده و کار به جایی رسیده که مراجع قضایی از اجرای این طرح در تالاب انزلی جلوگیری کرده اند؟!

کرباسی: حضور دی‌اکسید تیتانیوم و نور خورشید، باعث می‌شود مواد آلی رسوب‌شده در بستر تالاب به صورت محلول تبدیل شود؛ در این میان، گاز دی‌کسید کربن و مقداری مواد آلی محلول هم تولید می‌شود که مورد تغذیه آبزیان قرار می‌گیرد.

این طرح به‌صورت آزمایشی در استخرهای پرورش ماهی شیلات در بندر انزلی اجازه اجرا گرفت تا اگر موفقیت‌آمیز باشد و مخاطراتی نداشت باشد در تالاب انزلی به‌صورت محدود اجرا شود؛ سه استخر از 7 استخر پرورش ماهی در اختیار تیم قرار گرفت؛ استخرهایی که طرح در آنها اجرا شد را استخر تیمار و سایر استخرها را استخر شاهد نامیدیم؛ نهایتا در یک دوره دو ماهه در نتیجه استفاده از دی‌اکسید تیتانیوم در استخرهای تیمار، عمق، 30 سانتی‌متر افزایش یافت، پس طرح، موفقیت‌آمیز بود اما آیا اثرات سوء محیط زیستی و بهداشتی به همراه داشت یا نه؟ در این قسمت متاسفانه همکاران دانشگاهی یا افرادی به صورت آزاد مرتبا اعلام کردند که استفاده از نانو ‌دی‌اکسید تیتانیوم سرطان‌زاست و اجرای طرح را زیر سؤال بردند.

اما ‌دی‌اکسید تیتنانیومی که در استخرهای پرورش ماهی استفاده شده "اصلا ماهیت نانو ندارد" که سرطانزا باشد؛ بر خلاف آنچه در رسانه‌ها گفته شد این ماده نانو نیست؛ نانو به ماده‌ای اتلاق می‌شود که قطر ذره آن کمتر از 100 نانومتر باشد در صورتی که قطر دی‌اکسید تیتانیومی که در این طرح استفاده می‌شود استفاده می‌شود 150 تا 250 نانومتر است که اصلا در محدوده نانو به حساب نمی‌آید ضمنا این ماده آنالیز شده و مورد آزمایش‌های مختلف قرار گرفته که از لحاظ کیفیت و اندازه مناسب باشد.

نکته دیگر اینکه در این طرح، دی‌اکسید تیتانیوم با ماده دیگری ترکیب شده و قطر ذره به 1779 نانومتر یعنی نزدیک به 2 میکرومتر رسیده و از نانو درآمده است بنابراین ملاحظاتی که درباره سرطانزا بودن این ماده گفته می‌شود صحت ندارد؛ ملاحظاتی که مطرح می‌شود درباره نانو صحت دارد اما این ماده اصلا نانو نیست!

دی‌اکسید تیتانیوم بیش از 100 سال است که به‌صورت گسترده و مستقیم در صنایع غذایی کل دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد و به تایید سازمان غدا و دارو آمریکا و سازمان‌های جهانی دیگر رسیده است؛ دی‌اکسید تیتانیوم مثلا به عنوان سفیدکننده در تن ماهی استفاده می‌شود.

تسنیم: اما رسانه‌ها به نقل از مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست، نام ماده مورد استفاده در طرح بایوجمی را «نانو دی‌اکسید تیتانیوم» اعلام کرده‌اند؛ یعنی مسئولان اسم این ماده را اشتباه گفته‌اند؟!

کرباسی: بله! اینکه مسئولان سازمان می‌گویند نانو هم دلیلش این است که مجری طرح روی این ماده نام نانو گذاشت که بگوید ماده‌ای جدید با کارآمدی بالاست!در واقع خود مجری با اضافه کردن کلمه "نانو" به نام ماده، کار خودش را زیر سؤال برد اما اگر این ماده در هر آزمایشگاهی مورد آزمایش قرار بگیرد، مشخص می‌شود که نانو نیست! مسئولان سازمان را هم مجریان طرح گمراه کردند.

تسنیم: اینکه نام شرکت مجری طرح، «نانو صنعت پرشیا» است، این شک را ایجاد نمی‌کند که ماده مورد استفاده نانو باشد؟

کرباسی: این شرکت مواد نانو هم تولید می‌کند اما این ماده مورد استفاده در طرح بایوجمی، نانو نیست؛ خواستند بگویند ماده خوبی استفاده می‌کنیم و نام نانو گذاشتند روی آن! بنابراین منتقدان هم حق دارند؛ می‌روند درباره نانو دی‌‌اکسید تیتانیوم مطالعه می‌کنند و می‌بینند که مخاطرات دارد اما این ماده "دی‌اکسید تیتانیوم" است نه نانو دی‌اکسید تیتانیوم؛ کل کشور این ماده را اشتباه گرفته و امیدوارم با اطلاع‌رسانی این مشکل رفع شود.

تسنیم:حالا که این سوء تفاهم پیش آمده، چرا شرکت مجری توضیحاتی درباره استفاده نابه‌جا از واژه نانو نمی‌دهد تا ابهامات رفع شود؟!

کرباسی: خودم را جای محقق می‌گذارم؛ فرصتی داده‌اند که کارش را انجام دهد؛ چیزی را کشف کرده و سرگرم اجرای کار است؛ عمق تالاب را دارد بالا می‌برد، لذت می‌برد؛ در عالم دیگری سیر می‌کند و متوجه این بحث‌ها نبود تا وقتی جلوی کار را گرفتند.

تسنیم:بنابراین در گزارشی که دانشگاه تهران تهیه کرده در نام ماده از واژه نانو استفاده نشده است؟

کرباسی: استفاه شده اما در صفحات اول گزارش شرح داده‌ایم که ماده‌ای که شرکت مجری نام آن را بایوجمی گذاشته، دی‌اکسید تینانیوم است نه نانو دی‌اکسید تیتانیوم و این شرکت برای بازخورد بهتر، از کلمه نانو استفاده کرده است.

تسنیم: از گزارشی که دانشگاه تهران درباره اثرات اجرای آزمایشی این طرح، تنظیم کرده بگویید.

کرباسی: گزارش دانشگاه تهران، دو تا سه هفته دیگر تکمیل و منتشر می‌شود؛ آنالیزها انجام شده و فقط باید تفسیر شود؛ یک گزارش بین 500 تا 600 صفحه‌ای است که یک گزارش خلاصه مدیریت بین 20 تا 25 صفحه‌ای هم به آن اضافه می‌کنیم و در اختیار رسانه‌ها قرار می‌دهیم.

تسنیم: اگر گزارش ارزیابی مخاطرات طرح هنوز تکمیل نشده چطور اجرای آن را در شروع کرده‌اند؟

کرباسی: من مسئولش نیستم؛ به دانشگاه تهران سپرده شد که اثرات زیست محیطی و ریسک بهداشتی طرح را در استخرهای پرورش ماهی بررسی کند تا اگر اثر منفی نداشت به مجری اجازه داده شود که در بخشی از تالاب انزلی دیوارکشی کند و طرح را به صورت پایلوت اجرا کنند.

تسنیم:تاثیر اجرای طرح بایوجمی در استخرهای شیلات بر آبزیان را چگونه ارزیابی کردید؟

کرباسی: همانطور که گفتم استخرهایی که طرح در آنها اجرا شد را استخر تیمار و سایر استخرها را استخر شاهد نامیدیم؛ نهایتا در یک دوره دو ماهه در نتیجه استفاده از دی‌اکسید تیتانیوم در 3 استخر تیمار، عمق، 30 سانتی‌متر افزایش یافت. ماده آلی در بستر از 10 درصد به 4 درصد رسید؛ بنتوزها (موجودات کف‌زی) که در استخرهای شاهد مشاهده نمی‌شدند در اسخرهای تیمار به وفور مشاهده شدند؛ در نتیجه در حالیکه در استخرهای شاهد کود حیوانی تنها منبع تغذیه ماهیان است، در استخرهای تیمار یک سوم کود ریخته می‌شود و بقیه غذای ماهی‌ها از بنتوزها تامین می‌شود؛ تا اینجای کار، سلامت آبزیان افزایش داشته است؛ وزن ماهی‌ها در استخرهای تیمار 1.7 برابر نسبت به استخرهای شاهد افزایش یافته است.

پس این ماده موجب مرگ و میر نشده بلکه باعث افزایش ضریب گوشت‌دهی ماهیان  هم شده است؛ با این حساب اگر طرح در 12 هزار هکتار تالاب انزلی انجام شود و با فرض اینکه هر هکتار سالانه تالاب 4 هزار کیلو ماهی پرورش دهد، قیمت هر کیلو ماهی 40 هزار تومان هم که در نظر بگیریم و سالانه دو بار از تالاب برداشت ماهی کنیم، سالانه 4 هزار میلیارد تومان سود اقتصادی ناشی از اجرای این طرح خواهد بود!

غلظت پایه ماده بایوجمی 90 میلی‌گرم بر لیتر است که وقتی به 10 هزار متر‌معکب آب اضافه شود غلطتش می‌شود 1.5 میکروگرم بر لیتر؛ هیچ مقاله‌ای چاپ نشده که بگوید دی‌اکسید تیتانیوم ولو نانو در این غلطت برای آبزیان خطرناک است؛ آنچه سایرین نشان می‌دهند برای غلطت‌های 10 تا 1000 میکروگروم بر لیتر است ضمن اینکه آب استخر طی مدتی که ماهیان رشد می‌کنند 10 بار عوض می‌شود و این 1.5 میکروگروم بر لیتر تقلیل پیدا می‌کند به 15 صدم میکروگردم بر لیتر.

تسنیم: افزایش وزن ماهی‌ها لزوما به معنای بی‌خطر بودن ماده بایوجمی بر سلامت آنهاست یا احتمال می‌رود دستکم مصرف این ماهی‌ها مخاطراتی داشته باشد؟

کرباسی: برای اینکه متوجه بشویم که ماهی‌ها از این موضوع صدمیه می‌بینند ابتدا وزنشان را بررسی کردیم که متوجه شدیم 1.7 برابر افزایش یافته است اما به این نشانه ظاهری اکتفا نکردیم؛ پوست ماهی‌ها را هم امتحان کردیم چون زیر پوستشان چربی است و آلاینده‌ها چربی‌دوست هستند.

گوشت، کبد و خون را هم مورد آزمایش قرار دادیم و در آنالیز نتایج هیچ تفاوت معناداری بین استخر شاهد و استخر تیمار وجود ندشت؛ تمام غلظت‌ها را برای 15 عنصر از جمله تیتانیوم در نظر گرفتیم حتی در آبزیانی مثل فیتوفاگ، کپور و بیگ‌هد، عناصر را اندازه‌گیری کردیم که عناصری مثل سرب و مس و وانادیوم و تیتانیوم و ... را در پوست و کبد نشان می‌دهند اما به لحاظ میزان، تفاوتی بین استخر شاهد و تیمار وجود ندارد پس نمی‌توانیم بگوییم وجود این عناصر ناشی از دی‌اکسید تیتانیوم است و این ماده تاثیری در تجمع عناصر در ماهی‌ها ایفا کرده است.

با این وجود برآورد کردیم که به فرض محال که کسی سالی 45 کیلو ماهی خود را از استخرهای شیلات خریداری کند (که یک درصد ماهی بازار را هم جوابگو) نیست، 15‌ صدم نفر در 100 هزار نفر امکان مرگ دارد؛ پس مصرف ماهی‌ها هم از لحاظ بهداشتی خطری را نشان نمی‌دهد.

در پوشش گیاهی ثابت و شناور هم آزمایش کردیم؛ در استخر تیمار، میزان تیتانیوم بیشتر است چون گیاهان تیتانیوم‌دوست هستند و  تیتانیوم را در خودشان جذب کردند اما در بدن گیاهخوارانی که از آنها تعذیه کرده‌اند تجمعی نشان داده نشد.

تسنیم: تاثیر اجرای طرح بر کیفیت آب چگونه بود؟

کرباسی: وقتی دی‌اکسید تیتانیوم به آب اضافه می‌شود ابتدا به از آنچه که مواد آلی حل می‌شوند، بخشی از عناصر که پپیوند  آلی فلزی دارند از بستر جدا شده و وارد ستون آب می‌شوند که می‌توانند برای آبزی سمی باشند اما آزمایش‌هایی که در دانشگاه تهران انجام شده نشان می‌دهد عناصر آزاد شده در  اثر افزایش EH مجددا به‌صورت اکسید ته‌نشین شده و از ستون آب جدا می‌شوند؛ پس اثر آن بر ستون آب به صورت موقت (48 ساعته) است و از بین می‌رود و خطر بهداشتی برای آب و  آبزیان ندارد؛ آزمایش‌های ما نشان می‌دهد در استخرهای شاهد که شیلات به وفور کود حیوانی می‌ریزد، آرسنیک داریم که بسیار نگران‌کننده است.

در بخش رسوب هم وقتی دی‌اکسید تیتانیوم اضافه می‌شود ph آب از 8.2 به 7.7 می‌رسد که با اضافه کردن کود مخصوصی که همراه دارند طی یک تا دو ساعت مجددا به همان 8.2 می‌رسد؛ اندازه‌گیری‌هایی که در بستر انجام دادیم هم نشان داد که میزان کربن، نیترات، سولفور، اکسیژن و هیدروژن یعنی 5 عامل حیات برای بنتوزها در رسوبات بستر بهبود یافته و شرایط زیستی برای بنتوزها را آماده‌تر کرده است در حالی که آرسنیک غلظت بالایی را نشان می‌دهد که ناشی از ریختن کود حیوانی است و ربطی به دی‌اکسید تیتانیوم ندارد.

برای آنکه ریسک اکولوژیک را به دست بیاوریم از شاخص‌های شدت آلودگی و هاکانسون استفاده کردیم و جالب آنکه ریسک اکولوژیک در استخر شاهد که دی‌کسید تیتانیوم به آن اضافه نشده به مراتب بالاتر از استخرهای تیمار است؛ در واقع در حال حاضر، تالاب شرایط مرده دارد و پر از آلودگی و مواد آلی ناشی از فاضلاب و صنعت است که دی‌اکسید تیتانیوم، آنها را اکسید می‌کند؛ همانطور که در آب و فاضلاب از دی‌اکسید تیتانیوم برای تصفیه استفاده می‌شود حالا قرار است در طبیعت استفاده شود اما جا انداختن این موضوع به افرادی که رشته تخصصی‌شان این نیست، کمی دشوار است.

تسنیم: شرایط اکولوژیکی استخرهای شیلات تا چه حد به تالاب انزلی شباهت دارد؟ نتایج حاصل از بررسی پیامدهای اجرای طرح بایوجمی در استخرها را تا چه حد به تالاب انزلی قابل تعمیم است؟

کرباسی: این سؤال در یکی از کمیته‌های فنی هم مطرح شد که من گفتم حتی در خود تالاب هم شرایط اکولوژیکی یکسان نیست؛ بخش‌های مختلف تالاب، شرایط اکولوژیکی متفاوت دارند، اصلا نمی‌توانیم بگوییم استخرها شرایط اکولوژیکی مشابه به تالاب دارند؛ فقط می‌توانیم بگوییم اجرای طرح در استخرها موثر بوده است! اما اثری که اجرای این طرح روی آبزیان و بنتوزهای استخرها دارد با اثری که در تالاب خواهد داشت متفاوت است؛ به همین دلیل در تالاب 6 اکولوژی متفاوت شناسایی کردیم و به سازمان هم گفتیم  این طرح قبل از اجرا در تالاب، باید صورت پایلوت در هر 6 پهنه آزمایش شود که چند اجرای آن در سرخانکل چند روزی است آغاز شده بود.

تسنیم: نکته دیگری درباره طرح بایوجمی، وجود دارد که بخواهید توضیح دهید؟

کرباسی: این طرح از نظر اجتماعی هم بررسی شده است؛ شهروندان انزلی درباره اینکه ماهی‌ مصرفی‌شان از دریا تامین می‌شود یا از تالاب انزلی یا از استخرهای شیلات اطلاعاتی ندارند؛ از نظر دیدگاهشان نسبت به احیای تالاب هم عموما لایروبی را ترجیح می‌دهند و می‌گویند به مواد شیمیایی اعتمادی ندارند البته حق هم دارند چون نام ماده شیمیایی ترسی ایجاد می‌کند اما زمانی که متوجه  افزایش عمق تالاب و سود اقتصادی حاصل از اجرای طرح می‌شوند با اجرای آن موافقت می‌کنند.

قایقران‌ها هم می‌گویند که اجرای طرح باعث افزایش گردشگری می‌شود چون در حال حاضر در بخش‌هایی از تالاب مانند سرخانکل، کف قایق  با بستر تالاب برخورد می‌کند؛ از سوی دیگر از آنجا که نیروی انسانی برای اجرای طرح از بومیان تامین می‌شود، اجرای طرح به اشتغالزایی منجر می‌شود؛ نهایتاً مشکل اصلی طرح،  عدم اطلاع‌رسانی به‌ویژه در سطح استان است که پیشنهاد دادیم میزگردهای تخصصی در صدا و سیمای استان تشکیل شود و افراد بومی به عنوان آموزشگر آموزش داده شوند و سایرین را آگاه کنند.

انتهای پیام/