گزارش ویژه تسنیم از پدافندهوایی ساخت ایران/ تیرهایی که دشمن را از آسمان ایران دور می‌کند

فعالیت ساخت موشک‌های پدافندی در ایران از دهه ۱۳۷۰ شروع شد و تا امروز طیف وسیعی از این تسلیحات برای حراست از آسمان کشور طراحی و ساخته شده است.

گروه امنیتی و دفاعی خبرگزاری تسنیم ــ 31 مرداد ماه امسال بنا بر گفته وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، به‌مناسبت روز صنعت دفاعی، از مهمترین سامانه پدافند هوایی ساخت داخل یعنی «باور373» رونمایی خواهد شد. عملیاتی شدن این سامانه که در حوزه پدافند برد بلند محسوب می‌شود، یک جهش بزرگ در عرصه طراحی و ساخت سامانه‌های موشکی پدافند هوایی در ایران ــ چه از حیث راداری و چه موشکی ــ خواهد بود.

به همین مناسبت، پیش از رونمایی این دستاورد بزرگ؛ خبرگزاری تسنیم در چند قسمت به معرفی توان پدافندی جمهوری اسلامی ایران خواهد پرداخت.

در دو گزارش پیشین درخصوص رادارهای ساخت ایران در حوزه پدافند هوایی، به برخی از این سامانه‌ها که با اتکا به توان داخلی و به‌دست متخصصان ایرانی ساخته شده‌اند، پرداختیم و در ادامه، به معرفی موشک‌هایی خواهیم پرداخت که شکارچیانی برای حراست از آسمان ایران هستند.

بخش اول| مسیری که 21 سال قبل با «رادار ملی» آغاز شد

بخش دوم| آسمان زیر دید رادارهای ایرانی؛ جایی برای پنهانکاران نیست

دوران 8ساله دفاع مقدس در ایران اسلامی، یکی از مهمترین عرصه‌ها در زمینه کاربرد سامانه‌های هواپایه و زمین‌پایه علیه قدرت هوایی است. نیروی هوایی رژیم بعث عراق که دائماً توسط کشورهای پیشرفته همچون شوروی و فرانسه حمایت می‌شد، در تمام این دوران، پیوسته در حال تهاجم به خطوط مقدم نبرد، مراکز شهری و صنعتی و همچنین کشتی‌های تجاری خصوصاً نفتکش‌ها بود.

در این تهاجم بی‌امان، نقش پدافند هوایی زمین‌پایه خصوصاً سامانه‌های موشکی در اختیار ایران، افق نسبتاً کاملی از نقاط قوت و ضعف سامانه‌های پدافند هوایی موشکی در برابر کارشناسان و تحلیلگران دنیا قرار داد.

در رأس آنها، متخصصان داخلی چه در رده عملیات و چه تحقیقات، برنامه‌های گسترده‌ای برای خرید سامانه‌های مورد نیاز، بهسازی سامانه‌های موجود و نیز توسعه بومی سامانه‌های پدافند هوایی موشکی مورد نیاز طی سه دهه پس از جنگ تدوین نمونه کردند و به مرحله اجرا در آوردند.

در بحث خرید، سامانه میان‌برد چینی HQ-2 در میانه دهه 1360، سامانه دوربرد روسی اس‌ــ‌200 در دهه 1370، سامانه کوتاه‌برد تور‌ــ‌ام‌ــ‌1 روسی در دهه 1380 و سامانه دوربرد و راهبردی اس‌ــ‌300 در دهه 1390، عمده‌ترین خریدهای موشکی پدافندی ایران بوده‌اند.

سامانه‌های بهسازی‌شده نیز تقریباً شامل همه انواع سامانه‌های خریداری‌شده پیش و پس از انقلاب می‌شود که در رده‌های مختلفی بهسازی شده و علاوه بر حفظ یا ارتقای قابلیت آنها برای نبردهای امروز، سبب کسب تجربه‌های عمیق در زمینه‌های علمی و فنی سامانه‌های پدافند هوایی موشکی نیز شدند.

این فعالیت‌ها از دهه 1370 شروع شده و تا امروز نیز ادامه دارند اما در این مجال، هدف پرداختن به سامانه‌ها یا موشک‌های پدافند هوایی است که به‌طور کامل در ایران با روش‌های ممکن از مهندسی معکوس گرفته تا طراحی کاملاً بومی در رده بردها و ارتفاع‌های کوتاه تا بلند در سه دهه پس از پایان جنگ تحمیلی ساخته شده‌اند.

* موشک‌های دوش‌پرتاب

کوچکترین و جمع‌وجورترین سامانه پدافند هوایی، یک پرتابگر موشک دوش‌پرتاب است. در این نوع موشک‌ها، در ساده‌ترین حالت ممکن، سامانه کشف هدف، خود نفرات در صحنه عملیات هستند. کار ردگیری هدف نیز عمدتاً توسط جست‌وجوگر حرارتی نصب‌شده در دماغه موشک به انجام می‌رسد. پرتابگر این موشک نیز روی دوش یک نفر قرار گرفته و کار شلیک صورت می‌پذیرد.

این نوع موشک‌ها در دوران جنگ سرد توسعه یافته و کاربردهای خود را در جنگ افغانستان توسط مجاهدان علیه شوروی و بعداً در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نشان دادند. موشک آمریکایی استینگر و سام‌ــ‌7 ساخت شوروی، جزء مشهورترین نمونه‌های این رده از موشک‌های پدافند هوایی به‌شمار می‌روند.

پس از پایان جنگ، کار برای ساخت نمونه بومی این موشک‌ها که البته قابلیت نصب روی بالگردها را نیز داشتند، شروع شد. موشک میثاق‌ــ‌1 در سال 1380، میثاق‌ــ‌2 در 1384 و میثاق‌ــ‌3 در 1395 سه محصول عمده تولیدشده توسط ایران در رده موشک‌های دوش‌پرتاب هستند که به‌طور انبوه تولید شده و در اختیار تمام یگان‌های نیروهای مسلح نیازمند به چنین موشکی قرار گرفته‌اند.

موشک میثاق‌ــ1 و پرتابگر آن

میثاق‌ــ‌1 موشکی با طول 1.47 متر و قطر 71 میلی‌متر، دارای کمینه برد 500 متر و بیشینه برد 5000 متر، توان درگیری با اهداف در سقف پروازی 4000 متر و کمینه 25 تا 30 متر است. سرعت این موشک بالغ بر 600 متر بر ثانیه، جرم آن 10.86 کیلوگرم است که 1.42 کیلوگرم آن را سر جنگی تشکیل داده و جرم موشک با پرتابگر که نفر باید آن را تحمل کند به 16.9 کیلوگرم می‌رسد.

تحویل انبوه موشک میثاق‌ــ2

میثاق‌ــ‌2 دارای بهبودهای نسبی در برد و ارتفاع قابل درگیری با هدف و نیز سرعت خود موشک بود. در میثاق‌ــ‌3 با توجه به کسب فناوری‌های جدیدتر در زمینه‌های لیزر و اپتیک توسط متخصصان وزارت دفاع از فیوزهای لیزری قرارگرفته پیرامون موشک استفاده شده است. در زمینه مشخصات عملیاتی این موشک، در رسانه‌های داخلی اطلاع‌رسانی صورت نگرفته است.

میثاق‌ــ‌3

* موشک قائم

در زمینه موشک‌های سبک‌وزن پدافند هوایی، موشکی به‌نام قائم از روی موشک ضدزره طوفان توسعه یافته است. این موشک که از پرتابگر مشابه با نسل‌های جدید موشک طوفان شلیک می‌شود به‌خلاف نسل قدیم این موشک ضدزره که از هدایت فرمان به خط دید از طریق سیم استفاده می‌کرد، از روش هدایت سوار بر پرتو لیزر استفاده می‌کند، به این ترتیب ضمن رفع محدودیت برد به‌دلیل طول سیم، امکان اخلال در هدایت موشک قائم نیز تا اندازه بسیار زیادی، کاسته شده است. این روش هدایت توسط موشک‌های پدافند هوایی مانند RBS-70 سوئدی و موشک ضدزره مشهور کورنت روسی نیز مورد استفاده قرار دارد.

موشک قائم در نمایشگاه ماکس‌ــ‌2017

موشک قائم دارای طول 116 و قطر 15.3 سانتی‌متر، جرم کلی 19.5 کیلوگرم و سر جنگی 1.7کیلوگرمی بوده و محدوده برد آن بین 500 تا 6000 متر است. موشک قائم به سرعت بیشینه 310 متر بر ثانیه رسیده و مدت زمان پرواز آن در برد نهایی، 26 ثانیه اعلام شده است.

این موشک برای انهدام اهدافی مانند بالگردها در صحنه عملیات و توسط پرتابگر مشابه گونه هدایت لیزری موشک طوفان به‌کار می‌رود. در نمونه قائم‌ــ‌ام، از فیوزهای لیزری دور بدنه استفاده شده است که سبب انفجار مؤثرتر سر جنگی این موشک که دارای 500 ترکش کوچک است می‌شوند.

نکته مهم در زمینه مقایسه موشک قائم با موشک‌های میثاق، قیمت بسیار پایین‌تر این موشک به‌دلیل حذف جست‌وجوگرهای حرارتی است. این جست‌وجوگرها خصوصاً در انواع پیشرفته، قیمت تمام‌شده قابل توجهی بعضاً تا بیش از 80 درصد قیمت کل موشک را به خود اختصاص می‌دهند.

* یازهراء و حرز نهم

سامانه یازهراء، محصولی در رده برد و ارتفاع کوتاه است. موشک های کروتال فرانسوی به غنیمت در آمده در دوران جنگ تحمیلی، پایه ساخت موشک شهاب ثاقب در این سامانه است. موشک شهاب ثاقب دارای مشخصاتی از قبیل طول 2.93 متر، جرم 84 کیلوگرم، سرعت 740 متر بر ثانیه، برد 500 تا 8600 متر در برابر اهدافی با سرعت 400 متر بر ثانیه (1.17 ماخ در ارتفاع پائین)، 10 کیلومتر در برابر اهدافی با سرعت 300 متر بر ثانیه (0.88 ماخ در ارتفاع پائین) و 11 کیلومتر در برابر بالگردها است.

بیشترین سرعت هدف قابل درگیری 440 متر بر ثانیه و میزان شتاب قابل تحمل توسط موشک، 25g عنوان شده که برای درگیری با اهداف مانورپذیر نیز کافی است.

موشک شهاب ثاقب

برای کشف اهداف در نمونه های اولیه یازهراء از رادار سامانه سوئیسی اسکای گارد استفاده می شد. در نمونه های جدید سامانه یازهراء امکان ردگیری همزمان 30 هدف و انتخاب از بین آنها ایجاد شده است. بر اساس اطلاعات منتشر شده در سایت محصولات صادراتی وزارت دفاع، این سامانه قابلیت درگیری همزمان با دو هدف را دارد. در این نمونه ها از انواع سامانه های الکترواپتیکی جدید ساخت داخل نیز استفاده شده است که امکان شناسایی و ردگیری اهداف در شرایط مختلف آب و هوایی و وجود جنگ الکترونیک سنگین توسط دشمن را نیز ممکن می سازد.

سامانه یازهراء‌ــ‌3

نمونه تماماً متحرک این سامانه با نام حرز نهم ساخته شده است که در آن مجموعه رادار و پرتابگر روی یک کامیون مستقر شده است. به واسطه استقرار مجموعه روی کامیون، مدت زمان مورد نیاز برای آماده سازی سامانه برای عملیات یا تبدیل سامانه به حالت آماده به راه از شرایط عملیاتی بسیار کاهش یافته است.

حرز نهم در تصاویر منتشر شده تنها به دو موشک مجهز بوده است. همچنین یک نمونه مجهز به چهار موشک مستقر روی کامیون اما بدون اتاقک کاربری در زیر پرتابگر نیز به نام کمین-2 معرفی شده است.

کمین‌ــ‌2 (سمت راست) و حرز نهم (سمت چپ)

* صیاد-1

موشک صیاد-1 در واقع محصول پروژه ساخت نمونه بومی از موشک های اچ-کیو-2 چینی بوده است. این سامانه خارجی در میانه جنگ تحمیلی خریداری شد. پس از جنگ متخصصان داخلی اقدام به ساخت موشک این سامانه در داخل کشور نمودند. اما اجزاء الکترونیکی و سامانه های هدایت و کنترل آن را با توانایی بومی و بر اساس دستاوردهای روز طراحی کرده و ساختند. در نتیجه صیاد-1 به موشکی با دقت و احتمال اصابت بالاتر نسبت به نمونه چینی تبدیل شد. موشک های صیاد-1 در همان سامانه اچ-کیو-2 به کار گیری شد ولی از ساخت سایر زیرسامانه های موجود در اچ-کیو-2 مانند رادارهای کشف و درگیری و اتاق کنترل و فرماندهی سامانه اطلاعی در دست نیست.

موشک صیاد‌ــ‌1

موشک های صیاد-1 از همان سالهای دهه 1370 در چند پایگاه در کشور گسترش پیدا کردند. این موشک با طول نزدیک به 11 متر، جرم 2326 کیلوگرم و سرعت 1200 متر بر ثانیه به برد 34 و ارتفاع 27 کیلومتر دست پیدا می کند. این میزان ارتفاع قابل دستیابی بالاتر از سقف پرواز تمامی هواپیماهای جنگنده مطرح و حتی بسیار بیشتر از ارتفاع قابل دستیابی توسط سامانه های آمریکایی "هاوک" و موشک "RIM-66 استاندارد" موجود در کشور بود در نتیجه صیاد-1 تا زمان خرید سامانه روسی اس-200، گزینه اول و آخر برای انهدام اهداف پروازی در ارتفاع بالا بود.

* مرصاد

سامانه مرصاد را می توان اولین سامانه بومی ایرانی دانست که تمام اجزاء آن از اولین نسخه سامانه، ساخت داخل بودند. مرصاد به نوعی حاصل تکمیل مسیر بهسازی سامانه آمریکایی MIM-23 هاوک در ایران است. برجسته ترین تغییرات در مرصاد نسبت به سامانه هاوک را می توان استفاده حداکثری از فناوری های جدید مانند الکترونیک دیجیتال، قطعات پیشرفته الکترونیکی با فناوری حالت جامد در رادارها و موشک و الگوریتم های بهبود یافته در کشف و ردگیری هدف و سامانه کنترل آتش برشمرد.

سامانه مرصاد قابلیت شناسایی هدف در فاصله 150 کیلومتری توسط رادار "کاوش"، قفل نمودن روی آن در فاصله 80 کیلومتری و مورد هدف قراردادن آن در بیشینه برد45 کیلومتری را دارد.

نمونه اول رادار کاوش

سه رادار کاوش، جویا و هادی از روی نمونه آمریکایی اما با تغییرات مورد اشاره ساخته شد. رادار کاوش در سامانه مرصاد-1 دارای برد کشف 15 کیلومتر و توانایی کشف اهدافی با سطح مقطع 0.5 متر مربع از فاصله 110 کیلومتری بود. در سامانه مرصاد-2 برد کشف رادار کاوش به 220 کیلومتر افزایش یافت. رادار جستجوگر ارتفاع پست "جویا" نیز برای کمک به کشف و ردگیری اهدافی که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند ایفای نقش می‌کند. رادار هادی نیز کار قفل روی هدف و هدایت موشک به سمت آن را بر عهده دارد.

در سامانه مرصاد قابلیت درگیری همزمان با دو هدف با استفاده از دو رادار "هادی" ایجاد شده است. رادار هادی به سامانه های ردیابی الکترواپتیکی نیز مجهز شده است که عملکرد آن را در قفل اپتیکی در شرایط وجود جنگ الکترونیک شدید، حفظ می کند.

رادار جویا

رادار هادی

اتاق کنترل سامانه مرصاد، حجم تغییرات این سامانه بومی را نسبت به هاوک، به خوبی نشان می دهد. بسیاری از فرایندها به واسطه فناوری های نوین و نرم افزارهای نگارش شده برای مدیریت عملکرد سامانه مرصاد، خودکار شده است.

سامانه مرصاد (سمت راست) و هاوک (سمت چپ)

موشک های شاهین و شلمچه دو نمونه موشک توسعه یافته برای سامانه مرصاد هستند. تصاویر منتشر شده از خط تولید این موشک ها نشان از دگرگونی زیرسامانه های هدایت و ناوبری این موشک ها نسبت به موشک هاوک موجود در ایران دارد.

استفاده از آنتن صفحه تخت آرایه ای، الکترونیک دیجیتال و قطعات حالت جامد از جمله بهبودهای موشک های ایرانی شاهین و شلمچه نسبت به نمونه آمریکایی موجود در ایران است. موشک شلمچه به عنوان موشک جدیدتر نسبت به شاهین دارای مشخصاتی همچون جرم 637 کیلوگرم، طول 5 متر و سه سانتیمتر، قطر 357 میلیمتر، سرعت 2.7 برابر سرعت صوت، ارتفاع پروازی قابل درگیری با هدف از 60 متر تا 18000 متر و برد مفید40 کیلومتر است.

موشک شاهین

آنتن رادار و اجزاء هدایت موشک شلمچه

سامانه های مرصاد و مرصاد-2 که از اواخر دهه 1380 و اوائل دهه 1390 به صورت عملیاتی درآمده اند در رزمایش های متعددی در برابر اهدافی با سطح مقطع راداری پائین از جمله پهپادهای کوچک مورد آزمایش با سناریوهای سختگیرانه از جمله حمله همزمان ویا حملات در پنجره های زمانی بسیار کوتاه قرار گرفته اند.

در رزمایش مشترک پدافند هوایی در پائیز 1397 یک موشک جدید به سامانه مرصاد افزوده شد. این موشک که از پرتابگری با ظرفیت تا سه فروند شلیک می شود، شباهت ظاهری بالایی به موشک استاندارد دارد که در ایران به نمونه های فجر و محراب ارتقاء یافته بود. برد این موشک در محدوده متوسط اعلام شده است. به واسطه اینکه موشک جدید از پرتابگرهای دارای محفظه یا کنیستر پرتاب می شود، قابلیت های تحرک و جابجایی بالاتری نسبت به موشک های شلمچه و شاهین خواهد داشت.

موشک جدید سامانه مرصاد

موشک های استاندارد به گفته منابع خارجی به تعداد بیش از 140 فروند پیش از انقلاب اسلامی از آمریکا خریداری شده بود اما به دلیل ضعف سایر حلقه های زنجیره یک سامانه پدافند هوایی، این موشک امکان اثرگذاری مطلوب در دوران جنگ تحمیلی را پیدا نکرد. متخصصان نیروی دریایی ارتش به کمک سایر مجموعه های پژوهشی و صنعتی از میانه دهه 1370 شروع به کار برای بازسازی و بهسازی موشک های استاندارد نمودند. در این طرح حتی برخی از اجزاء این موشک نیز ساخته شده و با عملیاتی شدن مجدد آن، ضمن ایجاد صدها میلیون دلار صرفه جویی ارزی، موشکی دریاپایه برای به کارگیری در مأموریت پدافند هوایی از شناورها به دست آمد. این موشک به نام فجر معرفی شد که در آن، سامانه های راداری و الکترونیکی و عملگرهای مختلف مورد بازبینی و آزمایش قرار گرفته و به طور کامل عملیاتی شدند که با توجه به گذشت سالها از حضور این موشک در رده خدمت عملیاتی چنین کاری لازم بود.

شلیک موشک محراب

در ادامه بهسازی های موشک استاندارد و فجر، چند سال بعد و در ابتدای دهه 1390، خبر یک جهش عملکردی در نمونه جدید بهسازی شده آنها به نام محراب اعلام شد. در موشک محراب علاوه بر بهسازی مجدد سامانه های راداری و الکترونیکی و افزایش مقاومت نسبت به جنگ الکترونیک یک قابلیت بسیار مهم به این موشک افزوده شده و آن توانمندی شناسایی منبع ایجاد اختلالات الکترونیکی و تغییر مسیر به سمت آن است.

بنابراین با وجود ایجاد فضای جنگ الکترونیک توسط هدف باز هم هواپیمای هدف از تیررس موشک محراب در امان نخواهند بود. همچنین در صورت حضور هواپیمای پشتیبانی الکترونیکی موجود در منطقه در محدود برد موشک، این هواپیما نیز توسط موشک محراب قابل رهگیری و انهدام است. موشک های محراب روی ناوهای رزمی جماران به تعداد 4 و دماوند به تعداد 2 تیر موشک، به کارگیری شدند.

به نظر می رسد موشک جدید مشاهده شده در قالب سامانه مرصاد، نمونه کاملاً ساخت داخل از موشک های استاندارد/محراب باشد. طبیعتاً این موشک سازگاری ساده تری با ناوهای رزمی نیز خواهد داشت تا بتواند یکی از مهمترین نیازهای عملیاتی نیروی دریایی ارتش که سامانه پدافند هوایی موشکی است را دستکم در برد متوسط برطرف کند.

موشک جدید سامانه مرصاد

در فهرست محصولات صادراتی وزارت دفاع، یک رادار آرایه فازی جدید با باند فرکانسی S که به نظر می رسد نسخه ساده شده ای از رادار نجم804 باشد نیز به عنوان رادار جدید در سامانه مرصاد معرفی شده است.

ناگفته پیداست که این رادار مزیت های متعددی هم در قابلیت های عملیاتی و هم در مقاومت در برابر جنگ الکترونیک دشمن دارد. سامانه جدید مرصاد دارای قابلیت ردگیری همزمان 150 هدف و توانایی درگیری همزمان با 2 هدف است.