«معجزه آبخیزداری» |می‌توانستیم جلوی سیل ویرانگر ۹۸ را بگیریم/ آبخیزداری، ناجی محیط‌زیست
مدیر گروه محیط زیست دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، نتیجه آبخیزداری علمی را محیط زیست پاک و سالم و عاری از هرگونه آلودگی دانست و گفت: در استانهای گلستان، لرستان و فارس اگر عملیات آبخیزداری انجام شده بود شاهد سیلابهای ویرانگر نبودیم.
خبرگزاری تسنیم، کارگروه بررسی‌های ویژه؛ پرونده «معجزه آبخیزداری» - بخش چهارم
اشاره | آبخیزداری و محیط زیست از مسائلی هستند که به لحاظ کارکردی با هم ارتباطی بسیار نزدیک و تنگاتنگ دارند و آبخیزداری صحیح میتواند سلامت محیط زیست را به دنبال داشته باشد. به منظور تبیین دقیق ارتباط بین محیط زیست و آبخیزداری و نقش آبخیزداری در داشتن محیط زیست سالم، گفتگویی انجام دادیم با «دکتر مجید مخدوم فرخنده»؛ عضویت در هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، عضویت هیئت مدیره انجمن ارزیابی محیط زیست ایران، مدیریت گروه محیط زیست دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، و همچنین سردبیری نشریه علمی پژوهشی "محیط شناسی" به مدت 29 سال، از جمله سوابق علمی و پژوهشی او است. مخدوم دارای 12 کتاب و نیز مقالات بسیار متعدد است. این استاد محیط زیست از اول انقلاب تا کنون بیش از 3 هزار دکتر و مهندس محیط زیست و منابع طبیعی در کشور تربیت کرده است. به عقیده وی نتیجه طراحی و اجرای علم آبخیزداری شود، داشتن محیط زیست پاک و سالم و عاری از هر گونه آلودگی و بهبود کیفیت آب و هواست. خلاصه گفتگوی وی به شرح زیر است:
- آبخیزداری به معنای وسیع و گسترده آن همان علم آمایش سرزمین است و آبخیزداری با مفاهیمی مثل آمایش سرزمین و توسعه پایدار فرقی ندارد.
- اگر علم آبخیزداری طراحی و اجرا شود، نتیجه‌اش محیط زیست پاک و سالم و عاری از هر گونه آلودگی و بهبود کیفیت آب و هواست.
- 90 درصد وسعت کشور تحت مدیریت و نظارت سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور است و این سازمان خودش زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی است.
- باید نهاد و سازمانهای مختلف مرتبط با محیط زیست و منابع طبیعی باهم ادغام شوند و سازمان آمایش سرزمینی تشکیل شود.
- مهمترین پیامد منفی تخریب آبخیز شمال کشور و ویلاسازی در شمال کشور، فاضلاب و ریختن آن به دریای خزر است که باعث آلودگی آب و مسمومیت ماهیهای دریا شده است.
- جنگلها و پوشش گیاهی باعث میشود آب باران در خاک نفوذ کند و در سفره‌های زیرزمینی ذخیره شود و مانع از تشکیل سیلاب و خسارتهای ناشی از آن شود.
- در استانهای گلستان، لرستان و فارس اگر عملیات آبخیزداری انجام شده بود شاهد سیلابهای ویرانگر نبودیم.
- کشورهای الجزائر، مراکش و استرالیا از کشورهای هستند که در زمینه آبخیزداری موفق عمل کرده‌اند.
- باید طرح جامع آمایش سرزمینی با مشارکت همه این نهادها و وزارتخانه‌ها تدوین شود و نقش و وظایف هر یک از این نهادها در این طرح جامع به طور دقیق آورده شود.
- حدود 70 درصد بارش سالانه ما تبخیر میشود و در حالت خیلی بدبینانه میتوان این میزان تبخیر را به 50 درصد تقلیل داد.
- بر اساس توان اکولوژیکی سرزمین، اگر عملیات آبخیزداری انجام شود و آب در خاک و سفره‌های زیرزمینی ذخیره شود، دیگر رسوبی نخواهیم داشت تا نیاز به لایروبی و هزینه‌های بالای آن داشته باشیم.
در ادامه توجه مخاطبان را به مشروح گفتگو با دکتر مجید مخدوم جلب می‌نماییم:
تسنیم: آقای دکتر به عنوان اولین سوال لطفا حوزه آبخیز و آبخیزداری را تعریف بفرمایید؟
آبخیز یک وضعیت پستی بلندی مانند است که دور آن را کوهها احاطه کرده‌اند و آب از یکجا وارد میشود و از جای دیگر خارج میشود. در واقع در خیزش آب مطرح است. این تعریف ساده‌ای از آبخیز است. اما در معنای عام آبخیزداری همان علم آمایش سرزمین و توسعه پایدار است. در واقع مبنای توسعه، آب و آبخیز است و برای اینکه توسعه پایدار داشته باشیم باید بدانیم چقدر آب داریم، دبی آب چقدر است، در طول سال میزان بارش و بارندگی چقدر است و مسائلی از این دست. از مسائل مهمی که در آبخیزداری مطرح است شناسایی و ارزیابی توان اکولوژیکی است؛ توان اکوژیکی شامل اقلیم، آب و هوا، پستی و بلندیها، سنگها، خاکها، رستنیها و جانوران میشود. بر اساس این مولفه‌ها، فهرست مجاز کاربریهای هر منطقه مثل کارخانجات، پتروشیمی، بیمارستان، فرودگاه و غیره به دست می‌آید و جانمایی بخشهای صنعتی و خدماتی بر این اساس انجام میشود. علاوه بر توان اکولوژیکی از مسائل دیگر که در علم آبخیزداری و آمایش سرزمین مطرح است، توانایی و توان اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است که باید این عوامل نیز در علم آبخیزداری مدنظر واقع شود. عدم درنظرگرفتن توان طبیعی سرزمین و بدون سنجش توانایی اقتصادی و اجتماعی مناطق، باعث به وجود آمدن وضعیتی خواهیم شد که اکنون شاهد آن هستیم یعنی جاری شدن سیل و سیلاب با چنین حجم زیاد. در واقع آبخیزداری به این معناست که در هر منطقه و حوزه آبخیزی به اندازه توان طبیعی و اکولوژی منطقه، مورد بهره‌برداری یا بهره‌وری واقع شود و استفاده ما از محیط به اندازه توان تولیدی باشد که طبیعت برای ما به وجود می‌آورد.
تسنیم: پس به نظر جنابعالی آبخیزداری معنایی عام دارد و همه منابع طبیعی را شامل میشود؟
بله در واقع اساس علم آبخیزداری، آمایش سرزمین است چون واحد کار آمایش سرزمین آبخیز است و یک آبخیز همه عناصر طبیعت و منابع طبیعی مثل آبها، زمین، بیابان، دریاها، جنگلها و غیره را شامل میشود و باید توان و ظرفیت این منابع مدنظر واقع شود و بر همین اساس برنامه‌ریزی توسعه انجام داد.
تسنیم: آبخیزداری چه آثار و تاثیراتی روی محیط زیست می تواند داشته باشد؟
اگر علم آبخیزداری طراحی و اجرا شود، نتیجه‌اش محیط زیست پاک و سالم و عاری از هر گونه آلودگی است. بهبود کیفیت آب و هوا از آثار دیگری است که میتواند آبخیزداری و آمایش سرزمین داشته باشد. عدم تخریب طبیعت و محیط زیست از فواید دیگر آبخیزداری است. به عنوان نمونه اگر جانمایی شهرها به درستی انجام شود، در شهرسازیها شاهد کمترین تخریب و انفجار و خاک‌برداری انجام خواهیم بود که این امر نتیجه‌اش داشتن محیط زیست سالم خواهد بود. کروتیبای برزیل و آریزونای امریکا از شهرهایی هستند که بر طبق آمایش سرزمین و آبخیزداری شکل گرفته‌اند و دارای محیط زیست پاک و سالم هستند و کمترین آلودگی را دارند.
تسنیم: با توجه به تعریف عام و گستردهای که از آبخیزداری ارائه شد، آیا لازم است ساختاری کلان مدیریتی کشور مطابق این تعریف اصلاح شود؟
بله همین طور است؛ در حال حاضر حدود 90 درصد وسعت کشور زیر نظر سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور است و این سازمان خودش زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی است و رئیس این سازمان معاون وزیر جهاد کشاورزی است که اختیارش بسیار محدود است. درباره تغییر این ساختار جلسات بسیار زیادی برگزار شده و به نظر بنده بهتر است در سه مرحله وزارتخانه‌ها و سازمانهای موازی با آمایش سرزمین و آبخیزداری ادغام شوند: مرحله اول سازمان محیط زیست، جنگلها و مراتع کشور و بخش آب وزارت نیرو با یکدیگر ادغام شود؛ در مرحله دوم بخشهای مختلف آب وزارت جهاد کشاورزی ادغام شود و در مرحله سوم همه این سازمانها و بخشها با یکدیگر ادغام شوند و سازمان مدیریت سرزمین تأسیس شود تا بخش مدیریت، برنامه‌ریزی و اجرا با هم هماهنگ شود.
تسنیم: آیا تجربه تأسیس سازمان مدیریت سرزمین در کشورهای دیگر وجود دارد؟
مخدوم: بله کشور استرالیا سازمان مدیریت سرزمین وجود دارد که تجربه موفقی بوده است و از کشورهای موفق دیگر میتوان به کانادا، انگلستان، هلند و نروژ اشاره کرد.
تسنیم: آقای دکتر مخدوم چنانچه آبخیزداری به نحو صحیح و درستی اجرا شود، چه آثار و فواید اقتصادی میتواند داشته باشد؟
آثار اقتصادی بسیار زیادی میتواند داشته باشد؛ به عنوان مثال چنانچه بتوانیم از جنگلها و مراتع که نقش مهمی در آبخیزداری دارند و از اجزای آبخیزداری به شمار میروند، به نحو درستی مدیریت کنیم، میتوانیم از همین جنگل میلیاردها تومان درآمد داشته باشیم. این به شرطی است که بر اساس کتاب پیوست طرحهای جنگلداری حرکت کنیم و از جنگلها به اندازه ظرفیت برداشت، بهره‌برداری شود و فراتر از توان اکوژیکی جنگلها بهره‌برداری انجام نشود. در هر هکتار جنگل میتوان به میزان 5 تا 7 متر مکعب برداشت کرد و بیشتر از آن مفید نیست و به نوعی هزینه کردن از سرمایه محسوب میشود و موجب ضرر و خسارات بر جنگل است و خسارت به جنگل، باعث ضرر و زیان بسیار است.
تسنیم: به نظر شما موانع رشد و توسعه آبخیزداری در کشور چیست؟
مشکل اصلی ضعف برنامه‌ریزی و برنامه نویسی است. بنده بارها و بارها گفته‌ام ما در کشور ضعف مدیریت نداریم، ضعف برنامه‌ریزی و برنامه‌نویسی داریم. ما باید مدیرانی تربیت کنیم که طرح و برنامه‌های مدون را اجرا کنند و بر اساس جدول زمانبندی شده از آنها کار خواسته شود. وقتی به مدیری، برنامه نمیدهیم، نمیتوان از مدیر توقع زیادی داشت. قوت و ضعف مدیر را باید با برنامه‌ای که در اختیارش قرار داده میشود مورد ارزیابی قرار داد. مانع بعدی نیز آن است متاسفانه در کشور چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب با مشکل جاسوس و خائن روبرو هستیم؛ به عنوان ما در دریاچه ارومیه میلیاردها دلار خرج کردیم ولی هنوز نتوانسته‌ایم آن را احیا کنیم. قبل از انقلاب، کشاورزی که در حوزه آبخیز دریاچه ارومیه انجام میشد بسیار پررونق بود و محصولات باغهای انگور حوزه آبخیز ارومیه توانسته بود بازارهای کشورهای مختلف حتی امریکا را فتح کند. در سال 1355 دو استاد دانشگاه هاروارد آمریکا به دولت وقت پیشنهاد دادند که به جای انگور و جو، باغ سیب و جو کاشته شود؛ این در حالی بود که سیب چند برابر بیشتر از انگور آب مصرف میکرد و با این سیاست باغهای انگور و تاکستانهای ارومیه که آب کمی استفاده میکرد، تبدیل به باغ سیب شد و آهسته آهسته دریاچه ارومیه به این وضع کنونی افتاد که میلیاردها دلار خرج شده است ولی هنوز احیاء نشده است. مثال دیگر هم بعد از انقلاب عرض کنم؛ در شمال کشور تا دهه 70 حدود 120 هزار تن چای تولید میشد و عمده این تولید در لاهیجان بود و رنگ و بوی چای لاهیجان در دنیا معروف بود. دولت برگ چای را خرید تضمینی و صادر میکرد و برای کشاورزان سود و صرفه اقتصادی خیلی خوبی داشت. یکی از همین خائنها خرید تضمینی برگ چای را ممنوع کرد و این باعث شد بسیاری از کشاورزان کشت برگ چای را متوقف کنند و تولید حدود 400 هکتار چای را از دست دادیم و کشاورزان هم زمینهای خود را فروختند و این زمینها تبدیل به ویلا شد و معضلات بعدی محیط زیستی به وجود آمد.
تسنیم: آقای دکتر به ویلاسازی در شمال اشاره کردید. این ویلاسازیها در حوزه آبخیز دریای خزر چه پیامدهای زیست محیطی میتواند داشته باشد؟
مهمترین پیامد منفی این گونه ویلاسازی در شمال کشور، فاضلاب و بوی تعفن ناشی از آن است. متاسفانه فاضلاب ویلاها به درون دریاها و دریاچه‌ها ریخته میشود و باعث میشود سلامت انسان تحت تاثیر قرار گیرد، زیرا دریاها یکی از منابع اصلی تولید غذا به شمار میروند. این آلودگیها به حدی است که حتی امکان شناکردن در بعضی مناطق دریای خزر وجود نداشته باشد. من خودم چندین سال است به خاطر این آلودگیها در دریای خزر شنا نکرده‌ام. آلوده سازی دریا خلاف تعادل اکولوژیکی است و خلاف مشیت الهی است و گناه است.
تسنیم: آقای دکتر مخدوم، یکی از کارکردهای آبخیزداری کنترل هرزآبها و سیلاب است؛ آبخیزداری چه نقشی میتواند در کنترل سیلاب داشته باشد؟
آبخیزداری میتواند نقش بسیار مهمی در کنترل سیلاب داشته باشند. جنگلها و پوشش گیاهی مانند اسفنج عمل میکنند و باعث میشوند آب باران در خاک نفوذ کند و در سفره‌های زیرزمینی ذخیره شود. در سیل اخیر استانهای گلستان و لرستان اگر آبخیزداری شده بود و جنگلهای شمال و جنگلهای زاگرس نابود نشده بودند، شاهد این سیلها و خسارات ناشی از آن نبودیم. متاسفانه وقتی به آبخیزداری و آمایش سرزمین توجه نمیشود، باید شاهد وقوع حوادثی از قبیل سیلاب باشیم. وقتی جنگلها را نابود کردیم و مراتع را از بین بردیم آب به سرعت بر روی زمین جاری میشود و حرکت میکند و شاهد سیلهای عظیم خواهیم بود و خسارت جانی و مالی زیادی به جای خواهد گذاشت. متاسفانه در شیراز اگه عملیات آبخیزداری انجام شده بود شاهد فوت هموطنان خود نبودیم.
تسنیم: یکی از علل و عوامل سیل اخیر که توسط مسئولین گفته شده است، عدم لایروبی رودخانه‌هاست. این علت چگونه ارزیابی میکنید؟
اصولا عملیات لایروبی رودخانه‌ها به علت اینکه بسیار گران تمام میشود، مقرون به صرفه نیست و انجام نمیشود. ولی اگر به جای سدسازی بی مورد، عملیات آبخیزداری انجام شود آبخیزداری باعث میشود از جمع شدن رسوبات پشت سدها جلوگیری شود به بیان دیگر اگر بر اساس توان اکولوژیکی سرزمین عملیات آبخیزداری شود و آب در خاک و سفره‌های زیرزمینی ذخیره شود، دیگر رسوبی نداریم تا نیاز به لایروبی داشته باشیم. البته ما مخالف سدسازی نیستیم سدسازی باید در جایی انجام شود که به لحاظ اکولوژیکی امکان ایجاد سد وجود داشته باشد ولی در جایی که با هزینه محدود و با بانکت بندی و تراس بندی و پوشش گیاهی میتوان آب را مهار کرد و مانع از ایجاد سیلاب شد، سدسازی نباید شود. بدین خاطر آمریکا 19 سد بزرگ خود را تخریب کرده و به آبخیزداری روی آورده اند؛ چون حساب کرده‌اند اگر آبخیزداری شود هم آب بهتر و هم ارزانتری استحصال خواهند کرد. نکته دیگر نیز آن که 85 درصد سدهای کشور برنامه نگهداری مناسب ندارند. برنامه نگهداری این است که اگر مشکلی به وجود آید باید چه کار کرد.
تسنیم: با توجه به نظر کارشناسان یکی از فواید آبخیزداری مقابله با ریزگردهاست. آبخیزداری چه طور میتواند با پدیده طبیعی ریزگردها مقابله کند؟
طبق بررسیهایی که به عمل آمده است وقتی جنگلهای ایلام بالای 40 درصد تراکم داشت ما گردوغبار و ریزگرد در غرب کشور نداشتیم. البته ما همیشه ریزگرد داشتیم ولی تراکم جنگلهای زاگرس باعث میشد که این جنگلها ریزگردها را جذب کند؛ ولی وقتی این تراکم به زیر 40 درصد رسید ریزگردها شروع شد و در استانهای مختلف پخش شد. حتی در استان تهران و در تونل کندوان نیز این ریزگردها مشاهده شده است. متاسفانه تخریب جنگلهای زاگرس و تغییر کاربری آن به زمین کشاورزی و مرتع به اندازه‌ای بوده است که دیگر چیزی از جنگلهای زاگرس باقی نمانده است. از آنجا که یکی از تکنیکهای آبخیزداری، نهالکاری و جنگلکاری است، عمل آبخیزداری بسیار میتواند در کاهش گردوغبار موثر واقع شود.
تسنیم: آقای دکتر آیا طرح جامع آبخیزداری و منابع طبیعی میتواند برای محیط زیست و منابع طبیعی مثمرثمر واقع شود؟
متاسفانه وزارتخانه‌ها و نهاد مختلف مثل وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صنعت و معدن و تجارت، وزارت کشور، شهرداریها در سالیان اخیر هر کدام به صورت مجزا، طرحهای جامعی تدوین کرده‌اند و این طرحهای جامع در بسیاری موارد با یکدیگر تعارض دارند. بهتر است طرح جامع آمایش سرزمین نوشته شود و در این طرح جامع که با کمک همه این نهادها و وزارتخانه‌ها نوشته میشود نقش و وظایف هر یک از این نهادها در این طرح جامع به طور دقیق آورده شود.
تسنیم: آبخیزداری چه نقشی در استحصال آب سالم و پاک داشته باشد و آیا آبخیزداری میتواند به عنوان یکی از راهکارهای تأمین آب کشور برای مصارف مختلف شرب، صنعت و کشاورزی باشد؟
طبق آمار حدود 70 درصد بارش سالانه ما تبخیر میشود. اگر جلوی این آب گرفته شود و آب به درون سفره‌های زیرزمینی هدایت شود، میتوان این آب ذخیره شده را به مصارف مختلف شرب، صنعت و کشاورزی رساند و آب این سه بخش را تأمین کرد. در حالت خیلی بدبینانه میتوان جلوی 50 درصد تبخیر را گرفت و این چیزی است که در کشورهای مختلف دنیا امتحانش پس داده است؛ مثلا کشور استرالیا در کاهش تبخیر آب باران خیلی موفق عمل کرده است و توانسته است با روشهایی خیلی ساده و کم خرج، جلوی تبخیر آب را بگیرد. الجزایر نیز در زمینه آبخیزداری خیلی موفق عمل کرده است و مقنّیهای کشور خودمان را به آنجا برده و به آنها آموزش ساخت قنات داده‌اند. البته آنها سابقاً فناوری قنات را از ما یادگرفته‌اند. همچنین کشور مراکش نیز در آبخیزداری موفق بوده است.
از لطف و عنایت جنابعالی برای انجام این مصاحبه سپاسگزاریم.
از همین پرونده بیشتر بخوانید
انتهای پیام/