«معجزه آبخیزداری » | از انجیرداری تا آبخیزداری در ایران/ آبخیزداری در آمریکا ۱۰۰ سال پیش شروع شد
استاد پیشکسوت دانشگاه تهران با تشریح لزوم گسترش فرهنگ آبخیزداری در کشور، از سوابق این موضوع در آمریکا گفت.
خبرگزاری تسنیم، کارگروه بررسی‌های ویژه؛ پرونده «معجزه آبخیزداری» ــ بخش یازدهم
اشاره | آبخیزداری دانشی است که برخی متخصصان از آن به "علم کشورداری" تعبیر می‌کنند. با یکی از پیش‌کسوت‌های این حوزه گفتگویی داشتیم که عمرش را برای اعتلای دانش آبخیزداری گذاشته و شاگردان بسیاری را تربیت کرده است، شاگردانی که دیروز و امروز سکان امور آبخیزداری کشور را به‌دست داشته و دارند. در طبقه چهارم خبرگزاری تسنیم میزبان «دکتر محسن محسنی ساروی» استاد بازنشسته دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران و عضو انجمن علمی آبخیزداری ایران بودیم و از زندگی علمی و نحوه آشنایی ایشان با آبخیزداری پرسیدیم، از چالشهای آبخیزداری در ایران، از داستان آبخیزداری آمریکا، از ارتباط بین آبخیزداری و جنگل، از تجربه علمی‌شان در خارج کشور و غیره. اهم مطالبی که ساروی در این گفتگو بدان اشاره داشتند، به‌شرح زیر است:
- پیش از انقلاب عدم آشنایی مردم و مسئولان به‌اندازه‌ای بود که از آبخیزداری به انجیرداری تعبیر می‌‌شد، ولی الآن جوری شده است که جوامع محلی برای اقدامات آبخیزداری طومار می‌نویسند و از مسئولان تشکر می‌کنند.
- مدیریت سرزمین و منابع طبیعی همان آبخیزداری است که وسعتش تمام کشور است، در واقع آبخیزداری همان کشورداری است.
- در کشوری مثل آمریکا داستان آبخیزداری از تشکیل سازمان حفاظت از خاک این کشور در حدود صد سال پیش شروع شد.
- طرحهای آبخیزداری برای اینکه طرحهای موفقی باشد باید یکپارچه و جامع باشد و تداوم داشته باشد.
- جنگلکاری و توسعه پوشش گیاهی و فضای سبز، اساس و پایه آبخیزداری است.
- مهمترین هدف و ارزش در آبخیزداری حفظ آب و خاک است. اگر خاک از بین رود، دیگر نمی‌توانیم انتظار کشاورزی مطلوب و امنیت غذایی داشته باشیم.
- جنگلکاری و پوشش انبوه درخت در بالادست حوزه آبخیز باعث می‌شود از وقوع سیلابهای با خسارتهای زیاد جلوگیری شود.
- با توجه به مسئله بیابانزایی و اثرات منفی ناشی از آن، می‌توان دورتادور کویر را جنگلکاری کرد تا از اثرات منفی بیابانزایی کاسته شود.
- بخش عظیمی از خسارتهای سیل اخیر استانهای گلستان و مازندران و لرستان ناشی از اشغال حریم رودخانه‌ها بوده است.
- عملیات آبخیزداری و لایروبی برای مقابله با سیلاب حائز اهمیت است و اتخاذ هر یک از این دو راه‌حل حسب نیاز منطقه است.
نظر مخاطبان گرامی را به مشروح گفتگو با دکتر محسنی ساروی جلب می‌نماییم:
تسنیم: آقای دکتر، بفرمایید نحوه آشنایی شما با علم و دانش آبخیزداری چگونه بوده است؟
محسنی ساروی: نحوه آشنایی بنده با آبخیزداری برمی‌گردد به قبل از انقلاب و از زمانی که در دانشگاه منابع طبیعی دانشگاه تهران پذیرفته شدم. بنده در سال 1348 شمسی وارد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران شدم. در آن زمان دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران یک رشته بیشتر نداشت و آن رشته مهندسی جنگل بود و یکی از دروس اصلی این رشته آبخیزداری بود و استاد این درس نیز دکتر نخجوانی بود که در فرانسه درس خوانده و در آنجا فارغ التحصیل شده بود. بنده در سال 1352 شمسی از دانشگاه تهران فارغ التحصیل شدم و به‌علت اینکه رتبه اول شده بودم، طبق قانون آن زمان وزارت علوم بورس تحصیلی آمریکا شدم و 10 فروردین سال 1353 برای تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد عازم دانشگاه میشیگان آمریکا شدم و بعد از اتمام دوره کارشناسی ارشد، دوره دکتری را در دانشگاه توسان ایالت آیداهو در سال 1359 پشت‌سر گذاشتم و اواخر سال 1359 شمسی به ایران برگشتم و آن موقع که به ایران بازگشتم به‌خاطر انقلاب فرهنگی دانشگاهها تعطیل بود. البته بعدها نیز برای فرصت مطالعاتی به‌مدت یک سال به دانشگاه آریزونای آمریکا رفتم و این دانشگاه آن موقع تنها دانشگاهی در آمریکا بود که رشته آبخیزداری به‌صورت مستقل داشت.
تسنیم: آقای دکتر، رساله ارشد و دکترای شما به چه موضوعی تعلق داشت؟
محسنی ساروی: آن زمان کارشناسی ارشد پایان‌نامه نداشتیم ولی موضوع رساله دکترای بنده مربوط به جریانات زیرقشری جنگلها بود. ما در مناطق جنگلی به‌علت پوشش جنگلی انبوه، جریان سطحی نداریم و بیشتر بارشها در زمین نفوذ می‌کند به همین خاطر در جنگلها، سیل جاری نمی‌شود. جریانات زیرقشری از آنجا اهمیت دارد که در جنگلها بخشی از آب به سفره‌های زیرزمینی نفوذ نمی‌کند و قبل از اینکه آب به سفره‌ها برسد، آب در لایه‌های زمین و در خلل و فرجها می‌ماند و آب در این مناطق جریان پیدا می‌کند که بدان جریانات زیرقشری می‌گویند. علت پرداختن به این موضوع نیز آن بود که بنده موضوعات مختلفی امتحان کردم ولی به این موضوع علاقمند شدم و علاوه بر این کمک‌هزینه‌ای هم از طرف دانشگاه به این موضوعات اختصاص داده شده بود.
تسنیم: بعد از بازگشت به ایران به چه‌کاری مشغول شدید؟
محسنی ساروی: بعد از اینکه در 22 بهمن سال 1359 به ایران بازگشتم چون دانشگاهها تعطیل بود، دوستان مرا به جهاد دانشگاهی مازندران معرفی کردند. بعد از انقلاب فرهنگی که دانشگاهها باز شد، وارد دانشگاه منابع طبیعی مازندران شدم و در سال 1371 به دانشگاه منابع طبیعی گرگان رفتم و در آنجا به امور علمی پژوهشی و تدریس پرداختم و از سال 1373 تا 1377 نیز رئیس دانشگاه منابع طبیعی گرگان بودم و در سال 1377 نیز عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران شدم و به‌مدت چهار سال سردبیر نشریه منابع طبیعی دانشگاه تهران بودم. در مدتی که در مازندران بودم مدتی با وزارت جهاد سازندگی نیز همکاری داشتم.
تسنیم: نحوه آشنایی با وزارت جهاد چگونه بود؟
محسنی ساروی: در آن موقع وزارت جهاد سازندگی دارای معاونت آبخیزداری بود. آن سالهای اول انقلاب با وجودی که جهاد دارای معاونت آبخیزداری بود، ولی در استانها، جهادی‌ها با آبخیزداری آشنا نبودند و ما برای آنها دوره‌ها و کلاسهایی برگزار کردیم و اصول و تکنیکهای آبخیزداری را به آنها آموزش دادیم، چون هیچ کدام از این جهادگران رشته تحصیلی‌شان، آبخیزداری نبود مثلاً رشته عمران خوانده بودند. ما به اینها می‌گفتیم که "شما بیایید مثلاً سدهای کوچک در فلان نقطه ایجاد کنید".
تسنیم: آیا به ایران که آمدید، فعالیت شما صرفاً علمی بود یا اینکه در عرصه عمل نیز عهده‌دار طرحهای آبخیزداری شدید؟
محسنی ساروی: پس از اتمام فرصت مطالعاتی که به ایران آمدم در تجن ساری و سد سفیدرود طرح مطالعاتی آبخیزداری انجام دادیم و این اولین طرح آبخیزداری در استان مازندران بود که مطالعه و اجرا شد. طرح دیگری که مطالعات آن را انجام دادیم طرح جامع آبخیزداری در گرگان‌رود و بالادست سد وشمگیر گرگان بود که توسط کارشناسان مختلف مطالعات این طرح انجام شد ولی به‌علت مشکلات مالی آن طرح آن موقع انجام نشد و بعدها مرحله به مرحله انجام شد. البته مشکلات مالی در حال حاضر هم گریبانگیر پروژه‌های آبخیزداری هست.
تسنیم: علاوه بر مشکلات و محدودیتهای مالی که بدان اشاره شد، در حال حاضر چالشهای دیگر آبخیزداری چیست؟
محسنی ساروی: یکی از چالشهای اساسی آبخیزداری در ایران در وضعیت کنونی عدم تداوم و یکپارچگی و نگاه جامع است. طرحهای آبخیزداری برای اینکه طرحهای موفقی باشد باید یکپارچه باشد و تداوم داشته باشد ولی متأسفانه به‌علت مشکلات مالی و عدم اختصاص بودجه کافی معمولاً طرحهای آبخیزداری در ایران تداوم و یکپارچگی لازم را نداشته است.
تسنیم: آقای دکتر، با توجه به اینکه جنابعالی در آمریکا درس خوانده‌اید بفرمایید داستان آبخیزداری در آمریکا چیست و چه ضرورتی باعث شده کشورهای توسعه‌یافته‌ای مثل آمریکا به آبخیزداری بپردازند؟
محسنی ساروی: در کشوری مثل آمریکا داستان آبخیزداری از تشکیل سازمان حفاظت از خاک این کشور در حدود صد سال پیش شروع شد. آمریکایی‌ها برای مواجهه با مشکلاتی مثل سیل و فرسایش خاک این سازمان را تأسیس کردند؛ چون مشاهده می‌کردند خاک این کشور در معرض فرسایش قرار گرفته و هر روز از کیفیت و حاصلخیزی آن کم می‌شود و این مسأله روی کشاورزی و تولید محصولات تأثیر بسزایی داشته است. البته به‌طور کلی خاک مهمترین سرمایه هر کشوری است و اگر خاک مناسب و حاصلخیز از بین رود، تولید محصول و کشاورزی نمی‌توانیم داشته باشیم. آمریکایی‌ها متوجه شدند باید خاک خود را حفظ کنند و تحقیقات بسیار زیادی انجام دادند و تکنیکهای مختلف علمی را برای حفاظت از خاک خود به‌کار بردند که این تکنیکها، همان عملیات آبخیزداری بود که بعدها مدون شد و به‌صورت رشته دانشگاهی درآمد، در واقع شروع آبخیزداری در کشوری مثل آمریکا از کشاورزی شروع شد و بعد عرصه‌های مختلف منابع طبیعی مثل جنگلها و زمینها را شامل شد. در حال حاضر علاوه بر آمریکا کشورهای دیگری مثل استرالیا، کانادا، فرانسه و کشورهای دیگر اروپایی به آبخیزداری توجه ویژه دارند.
تسنیم: اهمیت آبخیزداری برای کشور ما چیست؟
محسنی ساروی: اگر قبول کنیم هیچ منطقه‌ای در کشور نیست که در حوزه آبخیز قرار نداشته باشد و کل کشور یک حوزه آبخیز بزرگ است و چنانچه بخواهیم این حوزه آبخیز بزرگ را مدیریت و اداره کنیم، این مدیریت سرزمینی همان آبخیزداری است، در واقع آبخیزداری همان کشورداری است. اداره منابع به‌گونه‌های مختلف است؛ گاهی جمعیتی را ساماندهی و اداره می‌کنیم و گاهی اوقات منابع طبیعی مثل جنگلها، مراتع، آبها، کوهها، دشتها؛ این مدیریت سرزمین و منابع طبیعی همان آبخیزداری است که وسعتش تمام کشور است. اهمیت آبخیزداری از آنجاست که اگر این منابع سرزمینی را نتوانیم مدیریت کنیم، این سرمایه‌های خدادادی به‌تدریج از بین خواهند رفت و اقتصاد کشور مختل و زمینه‌ساز فقر و بدبختی مردم می‌شود و مشکلات حاد سیاسی و امنیتی در پی خواهد شد، پس آبخیزداری مدیریت سرزمین و کل منابع طبیعی است.
تسنیم: با وجود اهمیت فراوان آبخیزداری چرا آبخیزداری در سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها به‌طور شایسته مطرح نیست و آگاهی از این دانش کم است؟
محسنی ساروی: یکی از دلایل آن است که آبخیزداری مفهومی است که قدمت آن به چهل پنجاه سال اخیر بازمی‌گردد و همین امر سبب شده است مدیران و مسئولان و عموم مردم آشنایی چندانی با این دانش نداشته باشند. این عدم آشنایی به‌گونه ای بود که به آبخیزداری، انجیرداری می‌گفتند. از دلایل دیگری که می‌توان بر عدم مطرح شدن شایسته آبخیزداری در سیاستگذاری‌ها و وضع قوانین برشمرد آن است که نتایج و آثار آبخیزداری طولانی‌مدت است و این اقدامات برای مردم و رسانه‌ها ملموس و عینی نبوده، در حالی که اقداماتی مثل سدسازی کاملاً ملموس بوده است. ولی خوشبختانه در حال حاضر آبخیزداری در کشور در حال جا افتادن است و در مناطقی که آبخیزداری انجام شده است مردم آن مناطق رضایت خیلی خوبی دارند، هرچند این رضایتمندی در رسانه‌ها انعکاس نداشته است. این رضایتمندی جوامع محلی به‌اندازه‌ای بوده است که به‌قول یکی از مسئولان سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور، جوامع محلی طوماری نوشتند و از اقدامات آبخیزداری به‌سبب منافع آن مثل کنترل سیل، رونق کشاورزی و غیره تشکر کرده‌اند.
تسنیم: مهمترین هدف در آبخیزداری چیست؟
محسنی ساروی: مهمترین هدف و ارزش در آبخیزداری حفظ آب و خاک است. اگر خاک از بین رود، دیگر نمی‌توان انتظار کشاورزی مطلوب و امنیت غذایی را داشته باشیم. البته در حال حاضر صحبت از مدیریت جامع حوزه آبخیز است یعنی کل منابع طبیعی از جمله آب، جنگل، مرتع و غیره که در حوزه آبخیز قرار دارد باید مدیریت شود تا منجر به حفظ آب و خاک شود. اگر مدیریت جامع حوزه آبخیز داشته باشیم می‌تواند آب با کیفیت و کیفیت مناسب و در زمان مناسب در اختیار مصرف‌کننده قرار گیرد. ما متأسفانه در حال حاضر در کشور مدیریت جامع حوزه آبخیز نداریم و این باعث شده در اقدامات توسعه‌ای مثل راهسازی به‌خاطر عدم رعایت اصول آبخیزداری، فرسایش خاک زیادی داشته باشیم و طرحهای توسعه در بعضی جاها خسارت زیادی به منابع طبیعی وارد سازد، مثلاً اگر نگاه آبخیزداری حاکم بود در اطراف سدها شاهد رشد و گسترش بی‌رویه اماکن تفریحی مثل رستوران و قهوه‌خانه و غیره نبودیم که فاضلاب آن وارد آب شود و آن را آلوده سازد، این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته، اصول آبخیزداری به‌خوبی رعایت می‌شود و نمونه‌های مختلفی نیز می‌توان در این باره مثال آورد.
تسنیم: به یک نمونه از رعایت اصول آبخیزداری در کشورهای پیشرفته اشاره می‌فرمایید؟
محسنی ساروی: بله؛ برای نمونه، در ایالت اورگان که در غرب آمریکا قرار دارد، این منطقه دارای جنگلهای انبوهی است و رودخانه‌ای در حوزه آبخیز این منطقه قرار دارد که مرکز زادوولد ماهی سالمون است و بدین خاطر دو گروه به فعالیت اقتصادی مشغول بودند؛ یکی افرادی که به تجارت چوب مشغول بودند و گروه دیگر به آبزی‌پروری و امور شیلات. زمانی که عملیات راهسازی در دل این جنگلها انجام شد، مسئولان متوجه کاهش شدید تعداد ماهیها شدند و این مسأله صدای گروهی را که به کار شیلات اشتغال داشتند درآورد. در پی این ماجرا تحقیقاتی که در این باره انجام شد، معلوم شد تخریب جنگلها و فرسایش خاک و ریختن خاکهای ناشی از جاده‌سازی عامل این کاهش بوده است و همین امر باعث شد هزینه جاده‌سازی در آمریکا در جنگلها بیشتر شود و در حد ضرورت و در زمانی اندک عملیات راهسازی در جنگلها انجام شود تا باعث تخریب و فرسایش خاک و محیط زیست نشود.
تسنیم: آقای دکتر، به بحث جنگل اشاره کردید؛ با توجه به اینکه رشته دانشگاهی جنابعالی جنگل است، بفرمایید جنگلکاری در آبخیزداری چه اهمیتی دارد؟
محسنی ساروی: جنگلکاری و توسعه پوشش گیاهی و فضای سبز، اساس و پایه آبخیزداری است. جنگلها و پوشش گیاهی باعث حفظ خاک می‌شوند و این قاعده‌ای ثابت و کلی است. جنگلکاری در کشورهای مختلف بسیار اهمیت دارد و همین اواخر در یکی از کشورهای آفریقایی 3 میلیون درخت در یک روز کاشته شد، یا در چین منطقه‌ای بیابانی با درختکاری انبوهی که صورت گرفت، تبدیل به جنگل شد. البته فقط کاشتن درخت مهم نیست؛ مهمتر از کاشتن درخت، کاشتن درخت متناسب با اقلیم و نیز نگهداری و حفاظت از آن است. چند سال پیش قرار بود در قالب طرح حرم تا حرم، از حرم حضرت معصومه سلام الله علیها تا حرم امام خمینی(ره) درختکاری و جنگلکاری شود که متأسفانه این طرح به‌علت عدم نگهداری و حفاظت، موفقیت‌آمیز نبود. ما باید اطراف تهران را درختکاری کنیم و امکان آن نیز واقعاً وجود دارد به‌خصوص در دامنه‌های البرز. درختکاری و جنگلکاری در مناطق مختلف کشور دارای مزایای بسیار زیادی است. جنگلکاری باعث می‌شود از پخش گردوغبار در این مناطق جلوگیری شود. متأسفانه امروز استانهای مختلف کشور به‌خصوص خوزستان درگیر مسأله گردوغبار هستند که علت اصلی این معضل محیط زیستی، کمبود پوشش گیاهی است. ما به‌طور کلی در کشور کمبود جنگل داریم و مردم باید تشویق شوند تا جنگلکاری کنند. ما باید سالانه 100 میلیون اصله درخت بکاریم و می‌توانیم این کار را انجام دهیم. این نیاز به عزم ملی و اراده عمومی دارد.
تسنیم: آیا به‌لحاظ علمی می‌توان مناطقی مثل کویر را جنگلکاری کرد؟
محسنی ساروی: به‌طور کلی چنانچه مطالعات تاریخی ثابت کند در گذشته تاریخی منطقه‌ای جنگل بوده است آن منطقه را می‌توان با عملیات آبخیزداری، جنگلکاری کرد و مهم اثبات استعداد منطقه‌ای برای جنگلکاری و درختکاری است. درباره مناطق کویری نیز می‌توان این را پیشنهاد کرد با توجه به مسأله بیابانزایی و اثرات منفی ناشی از آن، می‌توان دورتادور کویر را جنگلکاری کرد تا از اثرات منفی بیابانزایی کاسته شود.
تسنیم: یکی از نتایج جنگلکاری، کنترل سیلاب است. جنگلکاری چگونه می‌تواند در کنترل سیلاب نقش داشته باشد؟
محسنی ساروی: عملیات آبخیزداری با جنگلکاری و نهالکاری نقش بسیار مؤثری در کنترل سیلاب دارد. جنگلکاری و پوشش انبوه درخت در بالادست حوزه آبخیز باعث می‌شود از شدت برخورد بارش به زمین کاسته شود و آب پس از برخورد با درختان و کاهش شدت آن به‌آرامی در خاک نفوذ یابد و از تشکیل سیلاب و خسارت جانی و مالی جلوگیری کند، بنابراین ما باید از بالادست حوزه آبخیز و قله کوهها و دامنه‌ها تا پایین‌دست حوزه آبخیز مدیریت کنیم و از ایجاد خسارتها جلوگیری کنیم. البته بخش عظیمی از خسارتهای سیل اخیر استانهای گلستان و مازندران و لرستان ناشی از اشغال حریم رودخانه‌ها بوده است. وقتی حریم رودخانه‌ها را به هم زدیم و تأسیساتی مثل ویلا، قهوه‌خانه، رستوران و غیره ایجاد کردیم، وقوع سیل باعث تخریب این ساخت‌وسازها می‌شود و باعث خسارتهای شدید خواهد شد.
تسنیم: یکی از دیدگاههایی که درباره مقابله با سیل وجود دارد و در جریان سیل اخیر استانهای گلستان و لرستان و مازندران بسیار مطرح شد عملیات لایروبی است. به‌نظر جنابعالی برای مقابله با سیل شما عملیات لایروبی را پیشنهاد می‌کنید یا عملیات جنگلکاری؟
محسنی ساروی: به‌طور کلی برای کنترل سیلاب دو راه وجود دارد؛ راه اول آن است که در بالادست با انجام عملیات آبخیزداری شامل درختکاری و نهالکاری از شدت جریان آب کاسته شود؛ راه دوم نیز انجام عملیات لایروبی است هرچند لایروبی پرهزینه باشد، بر این اساس اگر به هر دلیلی جریان آب به پایین‌دست حوزه آبخیز سرایت پیدا کند و رسوبات مانع جریان آب و ریخته شدن آن به رودخانه یا دریا شوند، به‌ناچار باید عملیات لایروبی انجام شود. پس هر دو عملیات آبخیزداری و لایروبی برای مقابله با سیلاب حائز اهمیت است و اتخاذ هر یک از این دو راه‌حل حسب نیاز منطقه است. ولی به‌طور کلی آبخیزداری و کنترل بالادست حوزه آبخیز با انجام نهالکاری و درختکاری نقش بسیار مهمی در کنترل سیلاب و کاهش خسارات ناشی از آن دارد.
تسنیم: به‌عنوان آخرین سؤال بفرمایید با توجه به اینکه حدود 70 درصد نزولات آسمانی تبخیر شده و از دسترس خارج می‌شود، آبخیزداری چطور می‌تواند در کاهش تبخیر مؤثر واقع شود؟
محسنی ساروی: درباره کاهش تبخیر کارهای بسیار زیادی در دنیا انجام شده است. برخی از این تکنیکها در کتاب «آب بیشتر برای مناطق خشک» که توسط انتشارات جهاد دانشگاهی منتشر شده است بیان شده است. ولی برخی از روشهایی که برای مقابله با تبخیر آب در کشورهایی مثل آمریکا انجام شده است استفاده از نگاتیو فیلم است، به‌طوری که تعداد بسیار زیادی از قوطی نگاتیو فیلمهای عکاسی قدیمی روی سطح وسیعی از آب قرار گرفت و نتیجه‌ای جالب به دست آمد. نتایج این آزمایش نشان داد، استفاده از این روش 30 درصد از تبخیر آب را کاهش داده است. روش دیگر نیز استفاده از موزاییکهای چوبی برای جلوگیری از تبخیر آب است. درباره سدسازی نیز روشهایی برای جلوگیری از تبخیر وجود دارد، یکی از این روشها آن است که سدسازی در مناطقی احداث شود که دارای عمق زیاد ولی سطح کم باشد، چون هرچه سطح زیاد باشد قدرت تبخیر افزایش می‌یابد.
تسنیم: از بذل توجه و عنایت جنابعالی در تهیه این گفتگو تشکر و قدردانی می‌نماییم.
در این موضوع بیشتر بخوانید
انتهای پیام/+