فراز و فرودهای حضور نظامی ۴۰ ساله روسیه در تاجیکستان
در سال ۲۰۰۴ و پس از آن که خبرهایی از احتمال تاسیس پایگاه نظامی آمریکایی در تاجیکستان منتشر شد، روس‌ها تبدیل یگان ۲۰۱ به پایگاه نظامی را کلید زده و در سال ۲۰۱۲ نیز تا سال ۲۰۴۲ آن را تمدید کردند.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، پایگاه خبری و تحلیلی آسیاپلاس که طی هفته‌های اخیر با مشکلاتی در تاجیکستان مواجه شده است، در گزارشی به بهانه پانزدهمین سالگرد تاسیس پایگاه نظامی روسیه در جنوب تاجیکستان (تبدیل یگان 201 به پایگاه نظامی در سال 2004)، به وعده‌های روسیه به این جمهوری آسیای مرکزی و عدم تحقق آن‌ها پرداخته است. در ادامه روندهای طی شده میان تاجیکستان و روسیه را برای امضای این قرارداد نظامی، می‌خوانید.
چند روز پیش پانزدهمین سالگرد تاسیس پایگاه نظامی روسیه در تاجیکستان بود که در خلال اولین سفر رسمی ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه در تاریخ 16 و 17 اکتبر سال 2004، افتتاح گردید.
این سازشنامه برای روسیه خیلی مهم بود. زیرا بعد از حمله تروریستی به ایالات متحده در سپتامبر سال 2001، وضعیت در جهان تغییر یافت و امکان آن نیز وجود داشت که تاجیکستان نیز از زیر چتر حمایتی روسیه بیرون بیاید. در مسکو این نکته به خوبی درک می‌شد و از این رو، نهایت تلاش ممکن را سران روس به خرج دادند تا حضور نظامی خود را در تاجیکستان حفظ کنند.
طرفین در بهار سال 1999 موافقت کرده بودند که یگان 201 ارتش روسیه مستقر در تاجیکستان به پایگاه نظامی تبدیل شود، اما دومای دولتی روسیه، دو سال بعد این توافقنامه را به تصویب رساند.
کرملین زمانی به تشویش آمد که از تصمیم مخفی کاخ سفید و دوشنبه در مورد افتتاح پایگاه نظامی در تاجیکستان اطلاع یافت و فشارهای خود را بر این جمهوری شدت بخشید. در این مورد کرملین از 3 عامل به عنوان فاکتورهای کلیدی اعمال فشار بهره برد:
- بدهی تاجیکستان به روسیه، که بیش از 300 میلیون دلار بود؛
- حضور بیش از 1 میلیون مهاجر کاری تاجیک در روسیه؛
- انتخابات ریاست جمهوری تاجیکستان در سال 2006.
بحران پیرامون این مساله در سال 2002 به وجود آمد و در نهایت در سال 2004 راه حل خود را یافت. آمریکا از تاسیس پایگاه نظامی خود به بهانه آن که در تاجیکستان زیرساخت‌های ضروری وجود نداشته است، دست کشید. روسیه نیز در نوبت خود 330 میلیون دلار از بدهی‌های تاجیکستان را بخشید. در همین راستا، پایگاه نظامی روسیه در تاجیکستان رسما افتتاح شد. همچنین روسیه تاسیسات نظارتی فضایی «آکنو (به معنی پنجره در زبان روسی)» را نیز که در منطقه نارک واقع بود، تصاحب کرد.
پوتین در این زمینه اظهار داشت که برای 5 سال از این به بعد نهادهای دولتی و شرکت‌های خصوصی روسیه در اقتصاد تاجیکستان قریب به 2 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خواهند کرد. از جمله قراردادی امضا شد که شرکت «روس آل» ساخت و ساز نیروگاه برق آبی راغون را به انجام می‌رساند.
اما از ابتدا معلوم بود که وعده‌های کرملین صرفا به دلیل جلوگیری از نزدیک شدن ازبکستان به آمریکا بوده. در بهار سال 2005، بعد از سرکوب اعتراضات عمومی در اندیجان و کشته شدن صدها نفر توسط نیروهای امنیتی و ضدشورش ازبکستان، شرایط برای تیره و تار شدن روابط تاشکند و واشنگتن فراهم آمد. کرملین نیز از این فرصت استفاده کرده و برای دست کشیدن از ساخت و ساز نیروگاه هیدروالکتریکی راغون بهانه آورد.
در سال 2009 نیز دیمیتری مدودف، رئیس‌جمهور وقت روسیه رسما اعلام کرد که از موضع ازبکستان در مورد مخالفت با ساخت و ساز نیروگاه بزرگ برق آبی در آسیای مرکزی حمایت می‌کند. منظور مدودف مشخصا نیروگاه ناتمام راغون در تاجیکستان و تاکتوگول در قرقیزستان بود.
بعدا در مذاکرات پیرامون تمدید حضور پایگاه نظامی روسیه در تاجیکستان جریان گرفت که مهلت حضور آن در سال 2014 به پایان می‌رسید. طرف تاجیکستان اعلام کرد که سازشنامه را به شرطی امضا می‌کند که روسیه سالانه بیش از 300 میلیون دلار اجاره بها بابت آن بپردازد. این برابر همان مبلغی بود که در ازای بخشیدنش کرملین در سال 2004 برای مدت 10 سال صاحب یک پایگاه نظامی در تاجیکستان شد. ولی در آستانه انتخابات ریاست جمهوری سال 2013، تاجیکستان از موضع خود عقب‌نشینی کرد و روسیه حضور نظامی خود را در تاجیکستان تا سال 2042 تمدید کرد.
در نوبت خود اما کرملین اظهار داشت که حاضر است مواد سوختی را بدون هزینه به تاجیکستان ارائه داده و همچنین شماری از تسهیلات را نیز برای مهاجرین کاری تاجیک تعیین کند. غیر از این، روسیه اعلام کرد که چند صد میلیون دلار را نیز برای تجهیز ارتش تاجیکستان تخصیص خواهد داد. علاوه بر این، رضایت کرملین برای نگرفتن تعرفه‌های گمرکی به خاطر محبت به تاجیک‌ها، بلکه هدف آن وابسته کردن این کشور به منابع انرژی روسیه و در اختیار داشتن تاجیکستان زیر نفوذ خود بود.
در طول چند سالی که از امضای سازشنامه مذکور گذشت، وضعیت مهاجرات تاجیک در فدراسیون روسیه نه تنها بهبود نیافت، بلکه بدتر هم گردید. یعنی از آن زمان تا کنون در روسیه، رفت و آمد مهاجران کاری تاجیک سخت‌تر شد و شاید در آینده مناسبات با آن‌ها نیز بازهم دشوارتر گردد. زیرا تحریم‌های اروپا به اقتصاد روسیه ضربه جدی وارد آورده و در نتیجه درآمد اهالی آن نیز کاهش یافته است.
این نکته را نیز باید خاطرنشان کرد که مخالفت دولت ازبکستان با ساخت و ساز نیروگاه برق آبی راغون بعد از روی کار آمدن رئیس‌جمهور جدید این کشور، شوکت میرضیایف، به پایان رسید. تاجیکستان اکنون دو توربین این نیروگاه را به کار انداخته است.
اکنون میان روسیه و تاجیکستان، به غیر از مهاجران کاری، مساله حل نشده دیگر عضویت این کشور در اتحادیه اقتصادی اوراسیایی است، که گمان می‌رود آن هم در آستانه انتخابات ریاست جمهوری تاجیکستان در سال 2020 به سرانجام برسد. همچنین پیش‌بینی می‌شود که مسکو در مورد مساله اساسی حضور پایگاه نظامی روسیه در تاجیکستان، اکنون بدون دغدغه است و تا سال 2042 چندان نگرانی خاصی در این زمینه نخواهد داشت.
