نگاهی به فرایند انتقال قدرت در تاجیکستان

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم به نقل از وب‌سایت تاجیکی کیمیای سعادت، پایگاه خبری- تحلیلی روسی «رگنوم» در مقاله‌ای به قلم صبور رستمی، با بررسی وضعیت چهره‌های سیاسی مطرح تاجیک همچون امامعلی رحمان، رستم و آزاده امامعلی، دختر و پسر رئیس‌جمهور و محمدسعید عبیدالله‌اف، رئیس مجلس سنای این کشور، سناریوهای پیش‌رو برای انتخابات 2020 را مورد واکاوی قرار می‌دهد. این یاددات تحلیلی را در ادامه می‌خوانید.

مردم تاجیکستان در سال آینده رئیس‌جمهور و نیز نمایندگان پارلمان کشور را انتخاب خواهند کرد. بحث و گفت‌و‌گو در این زمینه اگرچه داغ نیستند، اما بیشتر در محور انتخاب رئیس‌جمهور آینده، دائراند. به بیان دیگر، بحث و گفت‌و‌گو بر سر این نیست که چه کسی از اعضای خانواده رئیس‌جمهور کنونی صاحب تاج و تخت خواهد شد، بلکه آنچه سر زبانهاست، نام رستم امامعلی، پسر رئیس‌جمهور فعلی است. این نام در درجه اول، به دلیل اصلاحات در قانون اساسی است که در سال 2016 صورت گرفت. برخی از کارشناسان سیاسی در فضای مجازی و نیز در رسانه‌ها کوشش می‌کنند تا یکدیگر را متقاعد کنند که همه چیز از قبل آماده شده و از این رو نباید منتظر بازار داغ انتخاباتی یا شگفتی پس از انتخابات بود. بخش عمده تاجیکستان و ناظران خارجی نیز بر همین امر معتقدند.

در واقع، 3 سال پیش پارلمان که گوش به فرمان امامعلی رحمان بود، با اتفاق آرا اصلاحاتی را بر ماده 65 قانون اساسی تاجیکستان، که به رستم امامعلی امکان می‌داد تا بر کرسی ریاست جمهوری بنشیند، به تصویب رساندند. رستم در سال 2020 سنش 31 سال کامل می‌شود. تا سال 2016 قانون اساسی تنها به افرادی اجازه حضور در انتخابات ریاست جمهوری را می‌داد که سن آن‌ها کمتر از 35 سال نباشد. اما اینک، پس از اصلاحات قانون اساسی، شهروندان بالای 30 سال می‌توانند برای مقام ریاست جمهوری نامزد شوند. بنابر این، محدودیت قانونی از سر راه رستم امامعلی برداشته شد.

رستم امامعلی

با این حال اما رحمان، به عنوان یک سیاستمدار کارکشته خود را برای هر اتفاقی آماده کرده است. زیرا در همان سال یک سری اصلاحات دیگری نیز از سوی پارلمان به قانون اساسی وارد شدند که به رحمان فرصت می‌‌دهد به صورت نامحدود و مادام‌العمر حکومت کند. همان ماده قانونی اساسی، پس از تغییر و اصلاح صورت گرفته در سال 2016 می‌گوید:

محدودیت پیش‌بینی شده در بخش چهارم این ماده (یک شخص به وظیفه رئیس‌جمهور بیش از دو دوره پی در پی نمی‌تواند انتخاب شود) نسبت به اساسگذار صلح و وحدت ملی، پیشوای ملت تطبیق نمی‌گردد. وضع حقوقی و وکالت‌های اساسگذار صلح و وحدت ملی، پیشوای ملت را قانون اساسی معین می‌کند.

پر واضح است که منظور از «اساس‌گذار صلح و وحدت ملی- پیشوای ملت» کسی جز شخص امامعلی رحمان نیست. اما باید تاکید کرد که این «صلح و وحدت ملی» در تاجیکستان که گرفتار جنگ شهروندی بود، در درجه اول به لطف روسیه و ایران به دست آمده است. به تازگی وزیر امور خارجه روسیه، سرگئی لاوروف نیز این نکته را یادآور شده بود.

حتی در سازمان ملل متحد نیز ثبت شده است که این روسیه و ایران بودند که مقامات تاجیکستان (امامعلی رحمان، که در آن زمان رحمان‌اف خوانده می‌شد) و اتحاد نیروهای اپوزوسیون تاجیک را به صلح و آشتی رساندند.

نخستین مذاکرات صلح در سال 1994 در مسکو برگزار شد و توافقنامه صلح در 27 ژوئن سال 1997 نیز در مسکو به امضا رسید.

حال هر طور هست، به رغم آن که پایه‌های «صلح و وحدت ملی» درواقع در مسکو گذاشته شد، در تاجیکستان اما در حال حاضر قانونی جاری است که بر اساس آن، امامعلی رحمان به عنوان تنها «اساس‌گذار صلح و وحدت ملی و پیشوای ملت» در کشور اعلان می‌شود.

بر همین اساس، آگاهان به «مسائل و روندهای سیاسی» در تاجیکستان معتقدند که اصلاحات وارد شده در قانون اساسی، رحمان و پسرش را از هر اتفاق «ناخوشایندی» محافظت می‌کند. یکی از کارمندان مرکز مطالعات ریاست جمهوری تاجیکستان، که نخواست نامش ذکر شود، می‌گوید: اگر بلایی بر سر یکی از این دو بیاید، دیگری فرمان را به دست خواهد گرفت.

در حقیقت، بسیاری از ناظرات که پیگیر وضعیت در این جمهوری پساشوروی هستند، بر این باورند که رحمان تاج و تختش را به پسرش واگذار خواهد کرد. تعیین کننده این سناریو نه تنها اصلاحات در قانون اساسی است، بلکه این واقعیت نیز می‌باشد که رستم در یک مدت بسیار کوتاه، در ساختارهای گوناگون قدرت از مقامی به مقام بالاتر منتقل شده است. ظاهرا این جابجایی‌ها برای کسب مهارت‌های مدیریتی و تجربه بوده است. در این مدت کوتاه، او برق‌آسا به مقام‌های ذیل رسیده است:

- رئیس نهاد مبارزه با جرایم گمرکی و سپس معاون رئیس نهاد خدمات گمرکی (2011 الی 2013)

- رئیس نهاد خدمات گمرکی (2013 الی 2015)

- مدیر آژانس نظارت مالی دولت و مبارزه با فساد اقتصادی (2015 الی 2017)

- از 4 آوریل 2017 تا کنون شهردار شهر دوشنبه

هم‌زمان، عرصه سیاسی تاجیکستان از رقیبان جدی پاکسازی شد. حزب نهضت اسلامی تاجیکستان از سوی دادگاه به عنوان یک سازمان تروریستی اعلام شد و فعالیت‌های آن در قلمرو کشور ممنوع اعلام شد. همچنین یکی از تاثیرگذارترین افراد در کشور، که از اعتبار بالایی برخوردار بود، یعنی شهردار سابق و رئیس مجلس عالی، محمدسعید عبیدالله‌اف، از حوزه تصمیم‌گیری‌ها خارج شد. در این شرایط، دیگر افراد تاثیرگذار در فرایندهای سیاسی کشور وجود ندارند.

محمدسعید عبیدالله‌اف

لازم به یادآوری است، کسانی که اطمینان دارند رحمان در انتخابات آینده جایگاه خود را به پسرش واگذار خواهد کرد، در حال پخش این شایعه هستند و در فضای مجازی عکس‌ها و فیلم‌هایی درباره نحوه برخورد و رفتار متملقانه رحمان با ولادیمیر پوتین در هنگام سفرش به دوشنبه را منتشر می‌کنند. و این اتفاقی نیست. اکثریت قریب به اتفاق مردم تاجیکستان اطمینان دارند که سرنوشت تاجیکستان در دستان روسیه است. زیرا اولا، تقریبا نیمی از بودجه این کشور از حساب درامدهای مهاجرین کاری در روسیه تامین می‌شود. و ثانیا، به لطف پایگاه نظامی روسیه است که تاجیکستان از تهدید خارجی در امان است. و ثالثا، از خیلی وقت پیش معروف است که رهبری تاجیکستان زمانی که نیاز پیدا شود، یک احترام و ادب ویژه‌ای نسبت به رئیس‌جمهور روسیه از خود نشان می‌دهد.

با این همه، ناآشنایان با روندهای عمیق زندگی سیاسی این کشور آسیای مرکزی، می‌توانند مطمئن باشند که رحمان محکوم است دوره خود را به پسرش واگذار کند یا این که خودش بماند. تقریبا هر روز این یا آن خبر به بیرون درز می‌کند که در این پادشاهی همه چیز به این سادگی هم نیست و هر نوع غافل‌گیری به روش شرقی، امکان‌پذیر است.

واقعیت این است که هم‌زمان با رستم یکی از دختران رحمان، آزاده رحمان، که در حال حاضر ریاست دفتر رئیس‌جمهور تاجیکستان، یعنی پدرش را بر عهده دارد نیز در جایگاهی حضور یافته که رستم قرار دارد.

آزاده هم مثل رستم برای خودش جایگاهی درست کرده است. با این تفاوت که از نظر اکثریت قریب به اتفاق مردم تاجیکستان، آزاده برای مقام ریاست جمهوری در قیاس با رستم از جذابیت کمتری برخوردار است. دلیل این البته ذهنیت شرقی (که مرد را بر زن برای حکومت ترجیح می‌دهد) نیست. این ذهنیت هیچ نقشی در این میان ندارد، بلکه جامعه طرفداری روسیه در تاجیکستان که اکثریت آن را تشکیل می‌دهد، عملگرایانه این فرضیه را مطرح می‌کنند که آزاده به احتمال زیاد توجهش به سمت و سوی ایالات متحده آمریکا است. واقعیت این است که آزاده برای مدت دو سال به طور هم‌زمان در دو دانشگاه تحصیل می‌کرد (در دانشگاه خصوصی کاتولیک جورج تاون  و دانشگاه مریلند). پس از اتمام دانشگاه نیز از سال 2005 تا 2007 در سفارتخانه تاجیکستان در آمریکا کار کرده است.

آزاده رحمان

پس از بازگشت از آمریکا، او در وزارت امور خارجه تاجیکستان، به عنوان رئیس شعبه کنسولی تعیین شد. و از سال 2009 تا 2016 به مدت 7 سال معاون اول وزیر امور خارجه تاجیکستان بود. در سال 2016 نیز امامعلی رحمان، آزاده را به عنوان رئیس دفتر اجرایی خود منصوب نمود. بنابر این، می‌توان گفت او امروز تقریبا تاثیرگذارترین چهره‌های سیاسی خانواده‌اش به شمار می‌رود. در حال حاضر، دسترسی به شخص اول فقط از طریق او میسر است.

به نظر می‌رسد آزاده هنوز نمی‌خواهد روابط خود با ایالات متحده را قطع کند، چرا که رحمان اخیرا او را سفیر در سازمان بین‌المللی « رهبران سیاسی زن» منصوب کرده است.

کارشناسان می‌‌گویند رحمان از یک طرف سعی دارد مورد پسند پوتین باشد، تا با جلب حمایت او و با استفاده از نفوذش رستم را در صحنه بین‌المللی شرقی مطرح کند و از سوی دیگر، تلاش دارد آزاده را در صحنه بین‌الملی غربی مطرح سازد. ظاهرا رحمان قصد دارد به گونه‌ای مهره‌ها را بچیند که هر دو فرزندش در قدرت باشند. هر چه هست، او می‌خواهد هم از حمایت روسیه‌ی به او نزدیک برخوردار باشد و هم از آمریکای از او دور.

و این در حالی است که هم رستم و هم آزاده به طور فزاینده در حال به قبضه در آوردن منابع پرنفوذ کشور هستند. چنین اقداماتی باعث ایجاد درگیری‌ها نه تنها بین قبیله‌ها و بازیگران بانفوذ، بلکه در بیرون خانواده نیز شده‌اند. کار تا جایی رسیده است که بعضی از اعضای خانواده برای بی‌آبرو کردن رقیب و مستحکم کردن موقعیت خود، اقدام به افشاگری اسرار خانواده نموده‌اند. حال طبق شایعات یا از طرف آزاده و یا از طرف رستم. به عنوان مثال، زمانی که امامعلی رحمان در برابر دوربین‌های تلویزیونی رئیس گمرک پایانه «دوشنبه 1»، شهباز رجب‌زاده را از کار بر کنار کرد، شایعاتی در باره رابطه‌ی عاشقانه او با آزاده منتشر شد. معلوم شد که قبلا شهبار، پسر رئیس مرکز ملی کوردیولوژی کشور، راننده خانواده‌ی آزاده بوده است. فرزندان او را به مدرسه می‌برده و می‌آورده است. پس از مدتی، او به عنوان ستوان در خدمات گمرک شروع به کار کرده و سپس ظرف یک سال و نیم تا مقام سرهنگی رسیده و ریاست بزرگ‌ترین پایانه کشور را بر عهده گرفته است. شهباز تنها در خلال یکی سال و هشت ماه صاحب 3 آپارتمان در شهر دوشنبه و خودروهای لوکس شده و در این بازه نیز 16 بار به اروپا و کشورهای دیگر سفر کرده است. شگفت‌آور است که پس از آن که رحمان در ملا عام کارنامه او را برشمرد و مجبورش کرد تا نامه استعفایش را درست در مقابل دوربین‌های تلویزیون بنویسد، اما پس از مدتی او نه تنها به کار بازگشت، بلکه ارتقاء مقام نیز یافت و رهبری یک ساختار دیگر را بر عهده گرفت. همه اینها را به آزاده ارتباط می‌دهند.

البته در مورد رستم نیز شایعاتی در حال انتشار است. از جمله، حادثه فراموش‌ شده جنجال او با دایی‌اش، حسن اسدالله‌زاده که به سوی او تیراندازی کرده بود، دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است. علاوه بر این، تقریبا هر ماه جنجال و اختلافاتی بین او و یکی از دامادها، همسایگان و یا سایر بستگان رحمان به وقوع می‌پیوندد و خبرش به زودی به بیرون درز می‌کند.

با توجه به این شرایط، بسیاری شروع به انتقال دارایی‌های خود از کشور نموده‌اند. یکی از تاجران بسیار موفق تاجیک که ثروت خود را در روسیه به دست آورده است، چند سال پیش سرمایه‌گذاری در اقتصاد تاجیکستان را آغاز کرد و به یکی از اعضای تاثیرگذار خانواده نزدیک شد. پس از مدتی، یکی دیگر از اعضای خانواده برای جذب ثروت او به سوی خودش، بر او فشار آورد. چنین شرایطی موجب شد تا این تاجر با از دست دادن پول و سرمایه‌اش، بار دیگر به روسیه باز گردد.

در هر صورت، رحمان افسار قدرت را محکم در دستان خود نگه داشته و تا کنون موفق به خاموش کردن هر گونه تنشی شده است، اگرچه به نظر می‌رسد او از این تنش‌های مداوم و فضاینده پیرامون خود خسته شده است. بنابراین، در جلسه حزب خلق دموکرات تاجیکستان که در اواخر ماه سپتامبر برگزار شد، از اعضای حزبش خواست تا نامزدهای شایسته را معرفی کنند، از جمله رحمان گفت:

البته در صف اعضای حزب خلق دموکرات افراد زیادی‌ هستند و ما باید بهترین‌ها را برای پنج سال آینده انتخاب کنیم و با این راه، روند تهیه قانون‌هیی را که به پیشرفت کشور عزیزمان، تاجیکستان مساعدت می‌نمایند، عملی سازیم.

حال، فارغ از این که چه نامزدهای شایسه‌ای را انتخاب خواهند کرد، اما به نظر می‌رسد تنش رو به افزایش است. دلایل این امر نه تنها مشکلات اطرافیان رحمان است، بلکه این واقعیت نیز هست که فعالیت بازیگران ژئوپلیتیک رو به افزایش می‌باشد. نمونه آن، سفر اخیر کلارک کوپر، دستیار وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا در امور نظامی و سیاسی به تاشکند است. کوپر با صراحت اعلان داشت که آمریکایی‌ها قصد دارند دوباره «کریدور شمالی» را باز کنند. یعنی در واقع ارتش آمریکا می‌خواهد در آسیای مرکزی مستقر شود. البته این مورد خوشاید کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای نیست. اگرچه کوپر درباره تاجیکستان صحبت نکرد، اما این کشور جزئی از راه شمالی بوده است. کارشناسان می‌گویند که چین از چنین بی‌ادبی آمریکایی‌ها بسیار ناخرسند شده و از این رو در سرمایه‌گذاری‌اش در جمهوری‌های آسیای مرکزی فعال‌تر شده است. به طور خاص، چینی‌ها در تاجیکستان به طور فزاینده‌ای در حال خریدن معادن طلا و تاسیسات صنعتی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و اجاره زمین هستند.

جالب این است که اکثریت قریب به اتفاق تاجیکستانی‌ها مخالف فعال شدن چه آمریکا‌یی‌ها و چه چینی‌ها در کشورشان هستند. آن‌ها مطمئن‌اند که برای تاجیک‌ها بهترین گزینه حضور روسیه است.

لازم به یادآوری است که اگر این واقعیت در نظر گرفته شود که آزاده در ایالات متحده آمریکا تحصیل و کار کرده است، می‌توان دغدغه‌ی کسانی‌ را که فکر می‌کنند آمریکایی‌ها به او علاقه‌مند هستند و به احتمال زیاد امکانات خود را برای پیشرفت وی بر کار خواهند گرفت را درک نمود.

اولماس رحمانی، تحلیل‌گر سیاسی بر این باور است که مقامات تاجیکستان بی دلیل عرصه را برای ایرانی‌ها تنگ و سعودی‌ را جایگزین آن‌ها نکرده‌اند. او می‌گوید:

ایالات متحده آمریکا با استفاده از عربستان سعودی و منابع بزرگ مالی آن، به راحتی عرصه را برای ایران تنگ کرده و هم اینک با رشوه دادن به افراد با نفوذ پیرامون رحمان، می‌تواند هم شخص مورد نظر خود (یعنی آزاده) را پیش بیاورد و هم منافع خود را تامین کند.

قابل توجه است که آزاده رحمان دارای صندوق خاص خود به نام «لانه» است که پول به این صندوق اول از سوی شیوخ سعودی سرازیر شد.

این تحلیل‌گر سیاسی تاکید می‌کند: این که گروه بین‌الملل بحران آزاده رحمان را به عنوان فردی با صلاحیت در امور دولتی می‌شمارد، این تفسیر بی جهت نیست. این سازمان گزارش ویژه درباره انتخابات آینده ریاست جمهوری در تاجیکستان تهیه کرده است. نویسندگان این گزارش رستم امامعلی را با لحنی بسیار منفی تحلیل می‌کند، در حالی که از خواهر او آزاده، تمجید به عمل می‌آورد.

گروه بین‌المللی بحران که در سال 1995 تاسیس شده است و در کشورهای مختلفی فعالیت می‌کند، با تهیه گزارش‌های تحلیلی، به این نتیجه رسیده که رستم امامعلی در قیاس با آزاده از مهارت‌های مدیریتی کمتری برخوردار است.

بنابراین، اگرچه تاجیکستان را در بین کشورهایی قرار داده‌اند که تجربه رقابت سیاسی در آن وجود ندارد و از این رو، نمی‌توانیم از آن فضای سیاسی و مباحث داغ پیش از انتخابات انتظار داشته باشیم، اما می‌تواند شگفتی‌های جالبی را به ارمغان بیاورد. و امروز هیچ کس نمی‌تواند بگوید که امامعلی رحمان چه بازی‌ای را انجام خواهد داد.

انتهای پیام/