گزارش: «فتوای جهادیه»؛ اولین حرکت ضد استعماری خاورمیانه به رهبری مراجعِ شیعه

گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم- در تاریخ پرتلاطم منطقه غرب آسیا در یک قرن اخیر، انقلاب‌ها و نهضت‌های زیادی رخ داده که اکثر آنها ضد دخالت بیگانه و استعمارگران شکل گرفت اما اولین قیام ضداستعماری این منطقه از عراق شروع شد. 

در جریان جنگ جهانی اول، انگلستان تلاش داشت عراق را که تحت سلطه پادشاهی عثمانی بود مستعمره خود قرار دهد. این منطقه به‌دلیل داشتن معادن عظیم نفت و  موقعیت استراتژیک آن جزو اهداف اولیه بریتانیا بود و برای اشغال آن تلاش می‌کرد.

با ورود نیروهای بریتانیایی اولین خیزش ضداستعماری منطقه علیه قوای استعمارگر با فتوای مراجع ساکن نجف و کربلا آغاز شد. آبان ماه سال 1293 فتوای معروف به «جهادیه» از سوی علما صادر شد که تا زمان قیام 1920 عراق دامنه آن ادامه یافت. نجف اشرف بیش از صدسال پیش مرکزیت فقاهت مرجعیت شیعه و حوزه علمیه این شهر مهم‌ترین مرکز علمی شیعیان بود که در ماجرای نهضت مشروطه در ایران نیز مراجع مقیم نجف نقش موثری ایفا کردند. در این قیام نیز نجف اشرف از ابتدای تهاجم انگلیس مرکز فرماندهی و مقر رهبری قیام بود. 

ورود نیروهای بریتانیا به بغداد در 20 اسفند 1295

مراجع آن زمان مقیم نجف آیت‌الله سید محمد حبوبی، آیت‌الله باقر حیدری، آیت‌الله سید محسن حکیم و شیخ الشریعه اصفهانی بطور هماهنگ وارد قیام شدند. نیروهای تحت امر آیت‌الله حبوبی که 90 هزار نفر بودند در شهر ناصریه استقرار یافتند و در جبهه «الشعبیه» شروع به مبارزه کردند.

در منطقه «قرنه» نیز جبهه‌ای علیه انگلیس گشایش یافت که آیت‌الله شیخ الشریعه اصفهانی و تعداد دیگری از علما در آنجا رهبری نبرد را برعهده گرفتند. سید محمد یزدی نیز به فرمان پدرش آیت‌الله سید محمد کاظم یزدی که مرجعیت عام شیعه را برعهده داشتو پرچمدار این مبارزات بود، در جبهه نبرد حضور یافت.

آیت‌الله محسن حکیم(مرجع اعلای شیعیان در دهه 40 شمسی) آن دوران در جبهه جنگ حضور داشت و امینِ استادش آیت‌الله حَبّوبی بود. در کاظمین مراجعی مانند آل‌حیدر، شیخ محمدمهدی خالصی که قبرش در حرم رضوی(ع) است و گفته می‌شود در تبعید به مشهد مسموم شد وارد جهاد شدند. حتی بسیاری از علما اموالشان را فروختند و در راه امر جهاد از آن استفاده کردند.

با شدت گرفتن خشونت و وحشی‌گری نیروهای نگلیسی، تشکل‌های سرّی برای انتقام گرفتن پدید آمدند که یکی از مهم‌ترین آنها «النهضة السلامیه» به رهبری آیت‌الله سید محمدعلی بحرالعلوم، شیخ محمدجواد جزایری و میرزا کاظم خلیلی بود که مبارزه با قوای انگلیسی را در دستور کار خود قرار دادند. شیخ محمدجواد جزایری و سید محمدعلی بحرالعلوم هردو از دو خاندان سرشناس عراقی هستند که در زمان حکومت صدام نیز این دو خانواده شهدای زیادی داد. این دو شخصیت، جمعیت را با هدف مبارزه مسلحانه با انگلیس تجهیز کردند و با حمله به سرای حکومتی فرماندار انگلیس را به‌قتل رساندند که منجر به محاصره نجف به مدت 46 روز شد.

28 اسفند 1296 تعدادی از اعضای النهضة الاسلامیه به فرماندهی «حاج نجم بقال» به مقر انگلیسیها در بیرون شهر نجف حمله کرده، سروان مارشال فرمانده انگلیسی نجف را به هلاکت رساندند ولی به‌دلیل تجهیزات فراوان انگلیسی‌ها پس از یک درگیری شدید به داخل شهر عقب‌نشینی‌ کردند.

از راست: آیت‌الله محمدکاظم یزدی و میرزا محمدتقی شیرازی رهبران قیام ملت عراق

پس از این واقعه، سربازان انگلیسی وحشیانه به شهر حمله کردند و با توپ و مسلسل به مردم یورش بردند. مردم شهر پس از مشاهده جنایات انگلیسی‌ها در اطراح حرم مطهر امام علی(ع) به دفاع از شهر پرداختند. در همین زمان «النهضة الاسلامیه» جلسه اضطراری تشکیل داد، در این جلسه هجوم به مقر انگلیس‌ها شتابزده و پیش از موعد ارزیابی شد ولی تصمیم گرفتند هر چه زودتر قبایل اطراف نجف را از آغاز قیام آگاه کرده و مردم شهر به به حفر خندق مشغول شدند. انگلیسی‌ها هم با تجهیزات کامل و افزایش نیروهایشان به محاصره شهر پرداختند. 

نجف اشرف به مدت 46 روز در محاصره بود و متجاوزان آب را بر روی مردم نجف بستند و از آمدن آذوقه به شهر جلوگیری کردند که منجر به فوت بسیاری از مردم ساکن شهر شد با این‌حال مردم هرگز حاضر به تسلیم نشدند و مقاومت کردند. در روز بیستم قیام، سربازان انگلیسی در اثر خیانت برخ خود فروختگان توانستند به برخی تپه‌های مشرف به محله‌های شهر دست یابند و مردم را بیش از گذشته تحت فشار قرار دهند. در طول قیام آیت الله سید محمد کاظم یزدی تلاش بسیار فراوانی انجام داد تا انگلیسی‌ها دست از این جنایت برداشته و آب را باز کنند. ادامه ای وضعیت موجب شد تا برخی اعضای «النهضة الاسلامیه» خود را فدا کنند و با تسلیم کردن خود محاصره برچیده شود چراکه  مقامات انگلیسی با انتشار دو لیست خواستار دستگیری افراد شاخه نظامی قیام شدند.

انگلیسی‌ها با سبعیت تمام با تسلیم‌شدگان و اعضای موثر قیام برخورد کردند. ابتدا 11نفر را در میدان شهر به دار آویختند و تعدادی را نیز تبعید کردند. برخی را به طور زنده با طناب پشت شترها بستند و از نجف تا کوفه روی خاک و سنگ کشاندند. با این وجود اندیشه مبارزه با انگلیسی‌ها از بین نرفت.

با رحلت آیت‌الله سید محمد کاظم یزدی مردم به سراغ آیت‌الله محمدتقی شیرازی رفته و از وی درخواست کردند که مرجعیت عام شیعیان را برعهده بگیرد. میرزا محمدتقی شیرازی مشهور به میرزای دوم از مراجع ساکن کربلا بود که با فوت مرحوم یزدی ریاست حوزه نجف را برعهده گرفت. 

آیت‌الله شیرازی ابتدا تلاش داشت از طریق مسالمت‌آمیز برای کسب استقلال عراق تلاش کند لذا در یکی از اعلامیه‌هایش از مردم خواست برای کسب استقلال عراق و تشکیل حکومت اسلامی در این کشور با شرکت در همایش عمومی در بغداد شرکت کنند اما از آنجاکه در برابر انگلیسی‌ها روش‌های مسالمت‌آمیز جواب نمی‌داد، وی فتوای معروف به دفاعیه را صادر کرد و قیام مسلحانه آن‌ها در سراسر عراق، به ویژه در مناطق شیعه‌نشین آغاز شد.

نخستین درگیری‌ها در مناطق رمیثه، رارنجیه و شامیه به وقوع پیوست و به‌رغم بمباران‌های وحشتناک انگلیسی‌ها، مجاهدان عراقی شکست‌های سنگینی بر تجاوزگران وارد آوردند.

در ادامه این مبارزات عتبات عالیات از اشغال دشمن بیرون آمد و در کربلا حکومت انقلابی تشکیل شد. در حالی‌که پیروزی‌های مهمی به‌دست آمده بود، مرجع عام شیعیان حضرت آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی شهریورماه 1299 به طرز مشکوکی از دنیا رفت. برخی اعتقاد دارند میرزای دوم بر اثر خوراندن سم توسط انگلیسی‌ها به قتل رسید.

با فوت میرزا، رهبری قیام توسط آیات شریعت اصفهانی و  سید ابوالحسن اصفهانی ادامه یافت. عراق 20 آبان 1299 با قیمومت جامعه ملل تحت کنترل بریتانیا درآمد و آنها «فیصل یکم» را به‌عنوان حاکم عراق انتخاب کردند. سید ابوالحسن اصفهانی و سایر علما نقش مقابله‌گرانه با قیمومیت را ادامه دادند و بیعت با ملک فیصل اوّل را رد کردند. ملک فیصل به منظور قانونی جلوه دادن حاکمیت خود اعلام برگزاری انتخابات کرد اما علما چون می‌دانستند وی دست نشانده انگلیس است با انتخابات فرمایشی به مخالفت برخاسته و آن را تحریم کردند که به تبعید برخی از علما منجر شد.

سید ابوالحسن اصفهانی و میرزای نایینی فتوا به حرمت مشارکت در انتخابات مجلس نمایندگان را دادند. دولت عراق عکس‌العمل نشان داد و آیت‌الله مهدی خالصی را که انتخابات را تحریم کرده بود، تبعید کرد.

 در اعتراض به تبعید وی، میرزای نائینی و آیت‌الله ابوالحسن اصفهانی و میرزا علی شهرستانی راهی ایران شدند و حکومت عراق نیز با شیوه ناپسندی که حکایت از اخراج و تبعید آنان داشت، با ایشان برخورد کرد ولی از آن جا که تبعید علما به زیان انگلیس و عراق تمام شد، ایادی انگلیس به تلاش برخاستند و برای پایان دادن به مسئله تبعید علما به گفتگوهای پرداخته و علمای تبعیدی را به نجف بازگرداندند.پادشاهی عراق در سال 1311 از بریتانیا مستقل شد.

انتهای پیام/