بررسی خصوصیات و هندسه فکری نهضت ترجمه/ چگونه امام باقر(ع) هم عالم بودند و هم تولید علم می‌کردند؟
امام محمد بن علی علیه‌السلام «باقر العلم بعد النبیین» بوده‌اند؛ یعنی ایشان بعد از نبی مکرم اسلام اولین شخصی هستند که شکافنده علوم مختلف است و از این طریق اسلام اصیل و ریشه‌های آن را به جامعه معرفی و بازتعریف می‌کنند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، امام محمدباقر علیه السلام مانند پدران بزرگوارش در اوج مظلومیت به شهادت رسیدند؛ آن هم شهادتی که به دلیل علم گسترده آن حضرت طراحی شده بود. درواقع دشمنان اسلام که هنوز هم در دوران ما از آسیب زدن به عالمان و دانشمندان کوتاهی نمی‌کنند، در زمان امام محمد باقر علیه السلام نیز به این علت که توان مقابله با نفوذ علمی آن حضرت را نداشتند، اقدام به شهید کردن آن حضرت کردند. چراکه آن حضرت در میان ائمه اطهار علیهم السلام به «باقرالعلوم» و شکافنده علوم گوناگون مشهور است و نهضت بزرگ علمی را راه‌اندازی کردند که در دوران امام جعفر صادق علیه السلام به اوج رشد و شکوفایی و فعالیت رسید.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی با آیت‌الله حسن ممدوحی، پژوهشگر دینی و تحلیلگر مسائل اسلامی، به بررسی درجه علمی آن حضرت و زمینه‌های رشد علمی علوم باقیمانده از آن دوران پرداخته است. آن طور که این کارشناس اسلامی توضیح می‌دهد، شخصیت عالم و جایگاه دانش امام محمد باقر علیه السلام به قدری بالا بوده که سایر دانشمندان از ادیان و فرقه‌های گوناگون و بلکه از سراسر جهان، به خدمت آن حضرت آمده و از کلاس درس ایشان استفاده می‌کردند. این مطلب در روایت‌های بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است. در همین راستا بوده نبی مکرم اسلام طبق حدیثی مسئولیت هر یک از ائمه اطهار علیهم السلام را مشخص فرمودند و وقتی درباره امام پنجم سخن گفتند، مسئولیت و مأموریت پژوهشگری و علم‌آموزی را به ایشان اختصاص داده‌اند.
مأموریت پژوهشگری و علم‌آموزی امام باقر علیه السلام
یکی از ابعاد مهم و مطرح درباره زندگی و سیره امام محمد بن علی علیه السلام، علم گسترده و توان تحلیل مسائل دینی و علمی بوده است. این خصلت از کجا و با چه مبنایی به آن حضرت داده است؟
علم گسترده و ناسخ امام محمدباقر علیه السلام به اندازه‌ای بود که پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله درباره فرزند نتیجه خود فرمودند که: «یبقر العلم بقراء» به این مفهوم که آن حضرت شکافنده علوم است. به این ترتیب آن حصرت لقب باقرالعلوم را به آن حضرت اعطا کردند و علم این مطلب را از سوی خدای متعال دریافت کردند.
درواقع نبی مکرم اسلام طبق حدیثی مسئولیت هر یک از ائمه اطهار علیهم السلام را مشخص فرمودند و وقتی درباره امام پنجم سخن گفتند، مسئولیت و مأموریت پژوهشگری و علم‌آموزی را به ایشان اختصاص دادند.
بیشتر بخوانید: چگونه در زمان صادق آل محمد(ع) شیعه جعفری پایه‌گذاری شد؟
با این توضیحات، امام محمد باقر علیه السلام به تولید علم می‌پرداختند؟
درست است. در زیارت‌ها درباره امام محمد باقر علیه السلام می‌خوانیم که آن حضرت «باقر العلم بعد النبیین» بوده‌اند؛ یعنی ایشان بعد از نبی مکرم اسلام اولین شخصی هستند که شکافنده علوم مختلف است. البته در این میان علوم اسلامی و فقه جایگاه ویژه‌ای دارد و از این طریق اسلام اصیل و ریشه‌های آن را به جامعه معرفی و بازتعریف می‌کنند.
علم‌آموزی در راستای نهادینه کردن مبانی اسلام
وقتی سیره و سبک زندگی هر یک از ائمه اطهار علیهم السلام را بررسی می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که هر یک از آن بزرگان بنا به موقعیت اجتماعی و سیاسی آن روز جامعه و دوره زندگی خود، روش خاصی در تبلیغ و ترویج اسلام داشته‌اند. چه عاملی باعث شد که امام باقر علیه السلام به شیوه علم‌آموزی روی آورند و آن را روشی را برای نهادینه کردن مسائل دینی بدانند؟
درواقع دوران امامت آن حضرت به گونه‌ای بوده که ایشان باید از طریق علم‌آموزی اسلام را به مردم عرضه می‌کردند. آن امام بزرگوار در شرایط و دورانی به امامت رسیدند که انواع تهدیدات و دشمنی‌ها علیه اسلام وجود داشت که امکان انحطاط فکری مردم فراهم بود. البته امام حسین علیه السلام با قیام تاریخی خود اصل اسلام را حفظ کرده بودند و امام زین‌العابدین علیه السلام نیز در قالب دعاها و مناجات خود مفاهیم عمیق اسلام را به مردمی که عزادار امام سوم خود بودند، عرضه کرده بودند.
این در شرایطی است که وقتی نوبت به امامت امام محمد باقر علیه السلام رسید، اوضاع به نوعی شده بود که ایشان باید به طور ریشه‌ای و فکری با انحرافات و منکرات عقیدتی مبارزه می‌کردند و علوم مختلف به گونه شکافته و طرح می‌کردند که همه مردم بتوانند به قدر ظرفیت و استعداد خود از آن بهره ببرند. بنا بر ضرورت‌های روز جامعه و نیاز مردم بود که مسئولیت و مأموریت خطیر امامت آن حضرت با علم‌آموزی همراه شد.
عنوان اختصاصی امام پنجم
پرسشی در اینجا ایجاد می‌شود مبنی بر اینکه مگر تمام امامان معصوم علیهم السلام شکافنده علم نیستند؟ چرا پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله چنین عنوانی را به طور اختصاصی به امام محمد باقر علیه السلام اطلاق کردند؟
همین طور است. همه ائمه اطهار علیهم السلام از علم لدنی و الهی بهره‌مند هستند. همان طور که همه آن‌ها صادق و کاظم هستند. اما بروز و ظهور صفات الهی در هر یک از ائمه اطهار علیهم السلام به شیوه خاصی است که به زمان حیات و اتفاقات دوران امامت ایشان مربوط می‌شود.
به عبارت دیگر هر یک از امامان معصوم علیهم السلام انسانی زنده بوده که در دوران خودش زندگی می‌کرده و بنا بر نیازهای دوران خود زمانی مانند حضرت امیرالمؤمنین و امام حسین علیه السلام برای زنده نگه داشتن اسلام می‌جنگید، زمانی مانند امام حسن مجتبی علیه السلام صلح می‌کرد و زمانی هم مانند امام محمد باقر علیه السلام علم‌آموزی می‌کرد.
درنتیجه می‌توان اظهار کرد که همه ائمه اطهار علیهم السلام چنین خصوصیاتی داشته‌اند اما متناسب با زمان خود زندگی کردند و به نیاز مردم پاسخ دادند یعنی همه امامان علیهم السلام تمامی این توان‌ها را هم‌زمان داشتند اما هر دوره‌ای متناسب با شرایط زمان به‌کارگیری یکی از این امور اقتضا می‌کرد.
درواقع نبی مکرم اسلام به این طریق خواستند تا مشخص کنند در زمان امام پنجم شیعیان نیاز است که مردم از سرچشمه علم الهی که به امام معصوم علیه السلام داده شده بهره برده و سیراب شوند. بر همین اساس بوده که امام محمد باقر علیه السلام نهضت علمی را پایه‌گذاری کردند.
راه‌اندازی نهضت علمی
به راه‌اندازی نهضت علمی توسط امام محمد باقر علیه السلام اشاره کردید. در این باره عده‌ای پیشرفت علم در دوران صدر اسلام را به نهضت ترجمه مربوط می‌دانند. یعنی اعتقاد دارند که مسلمانان با ترجمه آثار غربی، از دستاوردهای علمی آن‌ها استفاده کردند. چنین ادعایی با توجه به فعالیت نهضت علمی امام باقر و امام صادق علیهماالسلام تا چه اندازه صحت دارد؟
باید توجه داشت که بخش گسترده‌ای از آثار تاریخی که در قرن اول و دوم هجری تألیف شده است به متون ترجمه مربوط نمی‌شود و باید مشخص شود که چه تعداد کتاب در عصر ترجمه، ترجمه شد. درحالی‌که صدها کتاب جدی مانند مکتب ابوحنیفه و مالک بن انس وجود دارد که فقهی است و با نهضت ترجمه ارتباطی ندارد. و یا بالاتر از این‌ها، مکتب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام باید مورد توجه باشد و یا وجود حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام که شهرت آن حضرت به علم در موضوعات گوناگون ثابت شده است.
ازجمله مباحث فراوانی امام محمد باقر علیه السلام که به اصحاب خود آموزش داد و نظام حقوقی و فلسفه احکام را آن حضرت بیان فرموده‌اند و همه این‌ها جدا از نهضت ترجمه بوده و هیچ ربطی به آثار غربی ندارد.
درمجموع برای جنبش ترجمه در جهان اسلام، جز به اندازه پریدن یک پرنده از بالای درخت تمدن اسلامی، تأثیر بیشتری قائل نیستم. چراکه باید توجه داشت که علومی که از طریق امام محمد باقر و امام صادق علیه السلام در دسترس مردم قرار گرفت تا اندازه‌ای گسترده بود که نیازی به آثار غربی ایجاد نمی‌کرد تا مسلمانان بخواهند از علم غربی‌ها استفاده کنند. چراکه امامان آن‌ها از علم الهی برخوردار بودند که شاگردانی مثل زکریای رازی در علم شیمی هم تربیت کردند، همچنان که ابوحنیفه شاگردی مکتب امامت را کرد و علم فقه را از آن بزرگان آموخت.
بررسی بنیان فکر تاریخی اسلام
پس چه اتفاقی افتاده که علمی که مسلمانان در اثر ارتباط با معدن اصیل علم ازجمله از طریق امام محمد باقر علیه السلام آموختند را به فراموشی سپرده‌اند؟
متأسفانه چون بنیان فکر تاریخی ما در دانشگاه‌ها بنیان سنی اروپایی است و افرادی که در دانشگاه‌های اروپا درس خواندند، نتوانستند گذشته اسلامی ما را انکار کنند، اساتید دانشگاه‌های اروپا و بنیادهای مختلف شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی ورود حوزه اسلام به حوزه علم را با جنبش ترجمه گره زدند و این، یک دروغ بزرگ تاریخی است.
حتی در اسلام سنی هم جنبش ترجمه این اندازه مؤثر نیست. چراکه امامی که باقرالعلوم و شکافنده علوم مختلف بود، مدرس مسلمانان بود اما دشمنی‌هایی که وجود داشته و دارد، در کنار سهل‌انگاری‌ها، زمینه فراموش شدن علوم اصیل را از ما گرفته است. به عنوان مثال دانش استراتژی نظامی مسلمانان تا اندازه‌ای بود که سرتاسر دنیا را فتح کردند.
حال اگر چند کتاب از نویسنده‌های غربی ترجمه شد آیا می‌توان گفت مسلمانان علم استراتژی نظامی را از غرب آموختند؟ اروپا در زمان امام محمد باقر علیه السلام چه علمی داشت که مسلمانان به آن نیاز داشته باشند؟ آیا علم پزشکی در اروپای آن دوره به اندازه علم پزشکی ابن‌سینا بوده که بتوان گفت ابن‌سینا کتاب‌های آن‌ها را ترجمه کرد و آموخت؟
خصوصیات و هندسه فکری نهضت ترجمه
نهضت علمی که توسط امام محمد باقر علیه السلام تشکیل شد، چه ویژگی‌های خاصی داشت؟ چراکه بسیاری از مردم نام این نهضت را شنیده‌اند اما خصوصیات اصلی آن را نمی‌دانند.
همان طور که اشاره شد مسئولیت راه‌اندازی چنین شبکه علمی عظیمی از طرف نبی مکرم اسلام بر عهده امام محمد باقر علیه السلام قرار گرفت. آن هم در زمانی که آن حضرت هنوز متولد نشده و به دنیا نیامده بودند.
شکافت علمی که عنوان و لقب آن امام معصوم علیه السلام قرار گرفت، پدیده تحلیل و تولید علم است. درواقع آن حضرت هم عالم بودند و هم تولید علم می‌کردند. مانند زمینی که آن را شخم می‌زنند، سپس بذر می‌پاشند و محصول آن را برداشت می‌کنند، امام محمد باقر علیه السلام هم همین کار را با اندیشه‌ها و ذهن‌های مردم می‌کردند.
درواقع زمینه و انگیزه دریافت علم را در آن‌ها ایجاد می‌کردند، سپس به ایشان دانش‌آموخته و آن‌ها را از لحاظ علمی و معرفتی رشد می‌دادند.
این در حالی است که تمام ترجمه‌هایی که انجام شد بعد از دوره مفصلی از تولید علم در جهان اسلام است. از زمانی که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به ابو الاسود دؤلی علم نحو را آموختند تا زمانی که مکتب علمی امام محمد باقر علیه السلام و نهضت بصریون و مکتب کوفی‌ها شکل گرفت، علوم توسط ائمه اطهار در بین مردم نشر پیدا می‌کرد در حالی که ترجمه در اواخر دوره معتصم عباسی و زمان امام جواد علیه السلام روی داد.
با توجه به علم کلام و فلسفه در میان مسلمانان، می‌توان نتیجه گرفت مباحث کلامی در زمان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام جریان داشته و در زمان امام محمد باقر و امام صادق علیهماالسلام مکاتب و کلاس‌های متعددی شکل گرفته بود.
استفاده علمی دانشمندان ادیان مختلف از محضر امام
درباره نحوه تعامل و استفاده علمی دانشمندان ادیان مختلف از محضر امام محمد باقر علیه السلام مطالب گوناگونی عنوان شده است. دلیل مراجعه این دانشمندان به آن حضرت چه بود؟
توجه داشته باشید که شخصیت عالم و جایگاه دانش امام محمد باقر علیه السلام به قدری بالا بوده که سایر دانشمندان از ادیان و فرقه‌های گوناگون و بلکه از سراسر جهان، به خدمت آن حضرت آمده و از کلاس درس ایشان استفاده می‌کردند. این مطلب در روایت‌های بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است.
به عنوان مثال در روایتی می‌خوانیم که شخصی به نام عبدالله بن عطا یکی از چهره‌های علمی و ازجمله دانشمندان مشهور و شناخته شده بود که در زمان امام محمد باقر علیه السلام زندگی می‌کرد. او گفته است: «من محفل امام محمد باقر علیه السلام را دیده‌ام که دانشمندان اسلام در هیچ مجلس علمی به اندازه مجلس او از نظر دانش کوچک و حقیر نیستند. حتی حکم بن عتبیه را دیده‌ام که از نظر علمی شهره آفاق بود و به عنوان دانشمند بزرگی در بین مردم شناخته می‌شد، اما او با همه دانش و علمی که از آن برخوردار بود در محضر امام محمد بن علی علیه السلام که شکافنده علوم بود، مثل طفلی در مقابل استاد علی مقام و دانشمند، زانوی ادب و شاگردی بر زمین می‌زد و مجذوب و دلباخته شخصیت و سخن‌های او شده بود.»
انتهای پیام/
