گفتگو با فتح‌الله اُمّی رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم| ۳ کاوشگر آماده پرتاب و «منتظر بودجه» داریم/ عدم‌موفقیت‌ در برنامه‌های فضایی «طبیعی» است

گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیمــ زینب امیدی:با توجه به اهمیت ویژه فناوری فضایی و لزوم کاربردی شدن این فناوری برای سهولت زندگی مردم، اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به این بخش داشته است، برای مثال در سیاست‌های ابلاغی برنامه ششم توسعه از سوی مقام معظم رهبری، موضوع افزایش ضریب نفوذ فناوری فضایی به‌عنوان یکی از راهبردهای صنعتی در فناوری‌های پیشرفته آمده و بر توسعه فناوری فضایی با طراحی و ساخت، آزمون، پرتاب و بهره‌برداری از سامانه‌های فضایی و حفظ و بهره‌برداری حداکثر از نقاط مداری، تأکید شده است.

در سند چشم‌انداز 20ساله نظام و برنامه پنجم توسعه نیز، دستیابی به علوم و فناوری‌های نوین در راستای تأمین خدمات فضایی ایران، هدایت و توسعه و زیرساخت‌های فضایی مورد نیاز کشور، توسعه پژوهش، آموزش علوم و فناوری‌های فضایی به‌عنوان یکی از راهبردهای بخش ICT کشور آمده است.

در این اهداف، علاوه بر توسعه صنعت فضایی با دستیابی به چرخه کامل ماهواره، تعریف و اجرای پروژه‌های پژوهشی و تحقیقاتی فضایی با مشارکت دانشگاه‌های داخلی و ایجاد آزمایشگاه ملی فضایی نیز مورد تأکید واقع شده است؛ از سوی دیگر جهت‌گیری راهبردی در تدوین برنامه پنج‌ساله ششم فضایی کشور و نیز برنامه 10ساله فضایی ایران نیز این اهداف را دنبال می‌کند.

اقدامات انجام‌شده برای تحقق این اهداف نشان می‌دهد که ایران تا حدود زیادی اهداف توسعه‌ای در بخش هوافضای کشور را محقق ساخته است؛ به‌نحوی که علاوه بر پیوستن ایران به کلوپ فضایی جهان، هم‌اکنون ایران توان طراحی، ساخت، پرتاب، هدایت و کنترل ماهواره را به‌تنهایی دارد و نهمین کشور دنیا محسوب می‌شود که این چرخه را به‌طور کامل اجرا کرده است؛ از سوی دیگر با اعزام موجود زنده به فضا، کشورمان ششمین کشور در دنیا است که در این بخش موفقیت کسب کرده است. اما برای بررسی بیشتر وضعیت فعلی این صنعت در کشور به‌سراغ دکتر «فتح‌الله اُمّی» رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم رفته‌ایم.

آقای امی فارغ‌التحصیل دکترای مهندسی مکانیک از دانشگاه صنعتی مسکو در روسیه بوده و در حوزه پژوهشی به مطالعه روی موتور، پیشرانش و توربوماشین، ترمودینامیک و محیط زیست پرداخته است، این روزها سکان هدایت پژوهشگاه هوافضا را در دست دارد و دیدگاه‌هایش در زمینه وضع فعلی صنعت هوافضای کشور و راکت‌های کاوش بیان کرده است.

تسنیم: با توجه به محدودیت‌هایی که طی سالیان اخیر در برخی از دانشگاه‌ها برای جذب دانشجو در بعضی رشته‌ها داشته‌ایم، ظرفیت دانشگاه‌های کشور برای جذب دانشجو در رشته هوافضا در حال حاضر چقدر است؟

امی: در حال حاضر 16 دانشگاه کشور در رشته هوافضا دانشجو جذب می‌کنند که به‌صورت گروه یا دانشکده در حال فعالیت هستند. چندین پژوهشگاه در این حوزه نیز مشغول فعالیت هستند که یکی از آنها پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم است. در وزارت ارتباطات چون سازمان فضایی زیرمجموعه آن محسوب می‌شود، یک پژوهشگاه فضایی نیز مشغول فعالیت است و کارهای مرتبط با ماهواره‌ها به آنها مربوط می‌شود. در وزارت دفاع نیز پژوهشکده‌هایی در ارتباط با حوزه هوافضا و پرتاب‌گرها یا همان حامل‌های فضایی مشغول فعالیتند.

* حدود چهارهزار نفر از سال 75 تاکنون در رشته هوافضا فارغ‌التحصیل شده‌اند

یعنی به‌طور کلی می‌توان گفت حوزه هوافضا در کشور به سه بخش کلی وزارت علوم، وزارت دفاع و وزارت ارتباطات تقسیم می‌شود. یک بخش مربوط به ایستگاه‌های پرتاب و ایستگاه‌های زمینی است که وظیفه کنترل پرتابگر را پس از پرتاب را دارند. بخش دیگر مربوط به ماهواره‌های مخابراتی، سنجش از دور و... می‌شود و بخش دیگر در ارتباط با راکت‌های کاوش است که این بخش مربوط به پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم می‌شود.

ظرفیت پذیرش 16 دانشگاهی که به آن اشاره کردم در حال حاضر در مقطع کارشناسی حدود 520 نفر در سال، در مقطع ارشد 370 نفر و در مقطع دکتری 72 نفر سالانه پذیرش می‌شوند. تعداد هیئات علمی‌ این دانشگاه‌ها 244 نفر است و تعداد دانشجویان جاری آنها در مقطع کارشناسی 1809 نفر، در مقطع ارشد 913 نفر و در مقطع دکتری 455 نفر هستند. پس از سال 75 تا کنون تعداد فارغ‌التحصیلان این دانشگاه‌ها در سطح کارشناسی 1944 نفر، در مقطع ارشد 2016 نفر و در مقطع دکتری 215 نفر هستند.

* ناسا 3هزار کارمند ایرانی دارد

تسنیم: چه‌تعداد از این فارغ‌التحصیلان در ناسا مشغول به کارند؟

امی: در حال حاضر حدود 3 هزار نفر از کارمندان شرکت ناسا ایرانی هستند که یا مقاطع کارشناسی و ارشد خود را در ایران گذرانده‌اند و برای ادامه تحصیل و کار به خارج مهاجرت کردند یا از ابتدا برای تحصیل از ایران رفته‌اند. از لحاظ سطح علمی کشور در حال حاضر در توسعه مرزهای دانش بنابر اعلام پایگاه سایماگو تا سال 2018 رتبه سیزدهم را در جهان داشته‌ایم، این درحالی است که در سال 2000 رتبه 18 را داشتیم و طی این 18 سال توانسته‌ایم به رتبه سیزدهم صعود پیدا کنیم، همچنین در خاورمیانه و شمال آفریقا نیز رتبه یکم را کسب کرده‌ایم.

ما تاکنون موفق به پرتاب 11 ماهواره شده‌ایم که متولی آنها هم دانشگاه‌ها و هم سازمان فضایی بوده است. تعدادی از این ماهواره‌ها با همکاری کشورهای دوست ما ساخته شده که پروژه ساخت آنها به‌صورت مشترک با آنها طراحی شده است و یا سازمان فضایی خودش اقدام به طراحی و ساخت ماهواره بومی کرده است.

مثلاً می‌توان گفت که ماهواره مصباح یکی از برجسته‌ترین طرح‌های ملی کشور تاکنون بوده که البته کشور ایتالیا نیز در طراحی آن همکاری داشت و وزارت علوم و وزارت ارتباطات درگیر پروژه ساخت آن بودند.

تسنیم: در یکی از بندهای سند هوافضای کشور و راهبردها و سیاست‌گذاری‌های آن به این اشاره می‌شود که تبدیل شدن به قطب منطقه‌ای و رسیدن به جایگاه برجسته جهانی باید با استفاده از توان علمی و فناوری دانشگاه‌ها و مراکز علمی و صنعتی صورت پذیرد، به‌نظر شما تاکنون چقدر توانسته‌ایم این امر را محقق سازیم و از توان صفر تا صدی دانشگاه‌ها برای پیشبرد اهداف صنعت فضایی کشور استفاده کنیم؟

امی: اساساً هر کشوری که بخواهد در هر فناوری سرمایه‌گذاری کند نیازمند سه مؤلفه است: یک نیروی ماهر و متخصص است که باید در دانشگاه‌ها تربیت شوند، دو تجهیزات و آزمایشگاه‌ها و سه مدیریت و اعتبارات مالی است.

ما در مؤلفه اول یعنی تقویت نیروهای ماهر موفق بوده‌ایم و توانستیم در این زمینه تبدیل به قطب منطقه شویم. در قسمت تجهیزات نیز تقریباً توانسته‌ایم تاحدودی تجهیزات مورد نیاز را فراهم کنیم. اما اعتباراتی که بتوانیم راهبرد یا سند هوافضای کشور را به‌صورت کامل پیاده‌سازی کنیم متأسفانه وجود ندارد و تحقق پیدا نکرده است.

*بخش‌های فضایی راندمان کمتر از 10درصد دارند

در مورد سند هوافضای کشور نیز باید بگویم این سند دارای پروژه‌های بسیار مهمی در بخش فضایی است؛ که یکی از طرح‌های کلان ملی آن در فصل 5 سند قرار دارد و مربوط به پروژه قرار گرفتن انسان در مدار زمین است، در این خصوص توانسته‌ایم تا مراحلی جلو برویم، اما به‌علت نبود اعتبارات لازم شاید به‌جرأت بتوانم بگویم راندمان سرعت ما 10 درصد است، در واقع واقعیت این است که همه بخش‌های فضایی کشور راندمان کمتر از 10 درصد دارند، چون مؤلفه سوم وجود ندارد.

ایران باید تا سال 1404 ماهواره‌ای را در مدار آهنگ زمین (ژئو) که در فاصله 36هزار کیلومتری ما است، قرار دهد. این امر باید تا پایان برنامه هفتم تحقق پیدا کند اما اگر قرار باشد با این افقی که من می‌بینم کار جلو برود، این امر محقق نخواهد شد.

*پژوهشگاه‌ محموله‌های آماده‌پرتاب روی زمین دارد؛ اما توان مالی کافی برای پرتاب ندارد!/ 48درصد بودجه امسال را دریافت کرده‌ایم

تسنیم: سال 94 این بحث مطرح بود که تنها 7درصد بودجه‌ای که باید به سازمان فضایی کشور اختصاص پیدا می‌کرد به آن داده شد و بسیاری از کارشناسان فضایی بر این باور بودند که این امر به‌معنای تعطیل کردن پروژه‌های فضایی کشور است، از سال 94 تاکنون چه تغییری در افزایش بودجه این سازمان داشته‌ایم؟ با توجه به لایحه پیشنهادی سال 99 آیا بودجه وزارت علوم و پژوهشگاه هوافضای آن می‌تواند برای پیشبرد پروژه‌های هوافضا کفایت کند؟

امی: با بودجه‌ای که برای سال 99 پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم درنظر گرفتند این امر امکان‌پذیر نیست. در سال 94 که من به این پژوهشگاه آمدم بودجه آن 5 میلیارد تومان بود و تا امسال این بودجه به رقم 13 میلیارد تومان رسید، تا این لحظه که من با شما صحبت می‌کنم از همین 13 میلیارد تنها 48 درصد آن تحقق پیدا کرده است؛ یعنی ما تاکنون کمتر از 5 میلیارد تومان دریافت کرده‌ایم و تنها توانسته‌ایم حقوق کارمندان خود را بدهیم و نتوانسته‌ایم کار پژوهشی انجام دهیم. پرتاب تنها یکی از راکت‌های ما توسط وزارت دفاع حدود 20 میلیارد تومان هزینه در بر دارد و این یعنی بالای دو سال بودجه ما. پژوهشگاه‌، محموله‌های آماده‌پرتاب روی زمین دارد؛ اما توان مالی کافی برای پرتاب آنها را ندارد.

تسنیم:  در سال‌های اخیر از پرتاب ماهواره‌هایی همچون شریف‌ست دانشگاه شریف در برهه‌‌ای از زمان جلوگیری شد، آیا شما علت این‌گونه اتفاقات را مشکلات بودجه‌ای می‌دانید یا مسائل دیگر؟

امی: متولی ماهواره‌ها سازمان فضایی است که به‌صورت مستقیم با دانشگاه‌هایی همچون امیرکبیر، علم و صنعت، شریف و خواجه‌نصیر برای این امر در ارتباط است، مستقیماً قرارداد می‌بندد و طراحی ساخت ماهواره را برای آنها قبول کرده و پرتاب می‌کند. سازمان فضایی قرارداد ماهواره‌هایی همچون شریف‌ست و آت‌ست را که متعلق به دانشگاه‌های شریف و امیرکبیر بودند حدود 12 سال قبل بسته بود اما تأخیر در پرتاب آنها دلیل سیاسی داشت نه مالی.

*  شاید عدم بودجه کافی یا عدم توافق روی نتایج فنی علت امضانشدن سند ساخت پیام 2 امیرکبیر باشد

تسنیم: سال گذشته ما شاهد پرتاب ماهواره پیام1 دانشگاه امیرکبیر بودیم که موفق به قرارگرفتن در مدار نشد، پس از آن با دستور ویژه وزیر ارتباطات دستور ساخت پیام2 صادر شد و همچنین ریاست دانشگاه آقای معتمدی اوایل سال تحصیلی قول امضای سندساخت پیام دو را داده بودند. آن‌طور که پیداست به‌تازگی سند ساخت این ماهواره بین سازمان فضایی کشور و دانشگاه امیرکبیر به امضا رسیده است، نظر شما در خصوص عملکرد ماهواره پیام1 چیست؟

امی: در خصوص ماهواره آت‌ست یا همان پیام1 باید این نکته را حائز اهمیت بدانیم که با وجود عدم موفقیت کامل این پروژه اما این ماهواره سه موفقیت به همراه داشت. ما اولین باری بود که ماهواره بالای 100 کیلوگرم پرتاب می‌کردیم. دوم اینکه این ماهواره برای اولین بار از پایگاه امام خمینی(ره) پرتاب و با موفقیت از روی سکو بلند شد و موفقیت سوم مراحل جداسازی ماهواره بود که به‌خوبی انجام شد، اما آن سرعتی که لازم بود ماهواره را در مدار قرار دهد باید حداقل 7 تا 8 کیلومتر بر ثانیه باشد که چیزی حدود 6 کیلومتر بر ثانیه سرعت داشت.

آت‌ست مخفف ماهواره امیرکبیر است، اما به‌خاطر اینکه همزمانی پرتاب آن با تفاهم‌نامه برجام گره خورد برای نشان دادن صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های فضایی ایران نام این ماهواره به پیام و همچنین شریف‌ست دانشگاه شریف به دوستی تغییر یافت. شریف‌ست نیز برای خود موفقیت‌هایی به‌همراه داشت اما نتایج نهایی نه از آن و نه از ماهواره پیام حاصل نشد.

تسنیم: در دهه‌های اخیر شدت تحریم‌ها روی ایران افزایش پیدا کرد و یکی از آنها مربوط به فعالیت‌های موشکی ایران بود چرا که کشورهای غربی همچون آمریکا معتقد بودند که ایران نباید فعالیت‌های بالستیک خود را توسعه دهد، چرا که فکر می‌کردند ایران با پرتاب ماهواره‌های خود در واقع قصد پیشرفت ارسال موشک‌های بالستیک خود را دارد. عده‌ای بر این باورند که عدم موفقیت ما در پرتاب ماهواره‌هایی همچون شریف‌ست یا پیام1 به‌علت اعمال این تحریم‌ها بوده است، نظر شما در این خصوص چیست؟

امی: از نظر من که نگاه کارشناسی به این قضیه دارم این عدم موفقیت‌ها خیلی طبیعی است و در بسیاری از کشورها که همچون ایران فعالیت فضایی انجام می‌دهند اتفاق افتاده است. در پروژه‌های فضایی مؤلفه‌های زیادی همچون استانداردسازی مؤثر هستند که به‌اعتقاد من اصلاً یکی از مهمترین بخش‌های طرح‌های هوافضایی استانداردسازی است، چیزی که در آن به‌طور کامل موفق نبوده‌ایم و عدم موفقیت در پروژه ماهواره‌هایی همچون آت‌ست یا شریف‌ست نشأت‌گرفته از همین امر است.

در حال حاضر ایران از نظر سطح تکنولوژی مثل دهه 1960 در کشورهای توسعه‌یافته است که هم‌اکنون دارای فناوری هوافضا هستند. آنها نیز در بسیاری از پروژه‌های خود عدم موفقیت را تجربه کرده‌اند به‌طور مثال کشور آلمان که مؤسس صنعت هوافضا در دنیاست و از سال 1918 این کار را شروع کرد، تا سال 1944 تمام تست‌هایش با ناموفقیت همراه شد یعنی 27 سال مدام به در بسته می‌خوردند.

به همین خاطر این امر برای ایران نیز بسیار طبیعی است و از طرفی نیز پروژه‌های هوافضایی پروژه‌های حاکمیتی هستند،‌ یعنی چیزی نیست که بخش خصوصی مشتری آن باشد این یعنی دولت باید روی آن سرمایه گذاری کند. دولت هم می‌گوید "هر وقت امکانات مالی داشتم سرمایه گذاری می‌کنم"، وقتی اعتبارات لازم را نداشته باشد طبیعتاً این کار را نخواهد کرد.

تسنیم: عده‌ای از منتقدین بر این باورند که آقای رئیس جمهور با توجه به نگاهی که به صنعت هوافضای کشور و دانشگاه‌های متولی این امر داشته‌اند اهمیتی به پیشرفت و پیشبرد اهداف در این حوزه نشان نداده‌اند.

امی: نظر دادن در این خصوص باید همراه با بررسی دقیق صورت پذیرد، این‌که ببینیم دولت‌های قبل چقدر برای این صنعت اعتبار و بودجه قائل می‌شدند و دولت فعلی چقدر، به‌طور مثال در زمان دولت نهم و دهم 800 میلیارد دلار نفت فروخته شده است، اما حالا جی‌دی‌پی GDP ما چقدر است؟‌ در حال حاضر سالانه جی‌دی‌پی ما چیزی حدود 40 میلیارد دلار است که مجموع 6 سال آن 240 میلیارد دلار می‌شود. با توجه به اقتصاد نفتی کشور باید دید سهم صنعت هوافضا از این مقدار بودجه در دولت‌های مختلف چقدر بوده است.

* با این بودجه امکان ساخت راکت‌های بیشتر وجود ندارد

تسنیم: از فعالیت‌های پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم برایمان بگویید، شما گفتید این پژوهشگاه به‌طور تخصصی در زمینه راکت‌های کاوش کار می‌کند، تاکنون چند راکت ساخته شده و چند پرتاب موفق داشته‌اید؟

امی: در صنعت فضایی کشور بند یک آن گفته شده شناخت عظمت و نظم حاکم بر جهان و پی بردن به حکمت و قدرت خالق جهانیان از طریق علوم و فناوری و اکتشافات فضایی صورت می‌پذیرد، این اکتشافات فضایی یعنی راکت‌های کاوش، به‌طور مثال تلسکوپ هابل از طریق ناسا به زمین اطلاعات مخابره می‌کند یا برای بررسی چگونگی وضعیت ماه و عکس‌برداری از سطح آن، بررسی خاک سیاراتی همچون مریخ، تست یک موتور خاص ماهواره‌بر و... از راکت‌های کاوش استفاده می‌شود؛ که به فضا پرتاب می‌شود و به زمین بازمی‌گردد. تاکنون 8 راکت کاوش پرتاب کرده‌ایم که 7 راکت آن موفق بوده است. 3 راکت آخر در حدفاصل سال‌های 92 تا 94 حامل میمون زنده بودند که دو راکت با میمون سالم به زمین بازگشت و یکی از آنها با عدم موفقیت مواجه شد، در حال حاضر این دو میمون همچنان زنده هستند و تولید مثل هم کرده‌اند.

سه محموله آماده پرتاب هم در حال حاضر داریم که به‌محض دریافت اعتبارات لازم کاوش خود را در فضا شروع خواهند کرد. یکی از این راکت‌ها یک آزمایشگاه دینامیک فضایی است که تا ارتفاع 150کیلومتری از زمین برای انجام تست‌هایی خواهد رفت و به زمین باز خواهد گشت. حالا ممکن است این راکت تست باتری، موتور یا میکروموتور یا یک موجود زنده و یا هزاران چیز دیگر را به‌عهده داشته باشد.

تسنیم: با توجه به وضعیت بودجه‌ای که برای پژوهشگاه شرح دادید آیا ما شاهد پرتاب راکت‌های کاوشگر بیشتری از جانب پژوهشگاه شما خواهیم بود؟

امی: با این بودجه خیر؛ فعلاً درگیر پروژه سه راکت آماده پرتابی هستیم که به آن اشاره کردم اما پس از آن با این اعتبارات اندکْ شدنی نیست.

تسنیم: شما آینده فضایی کشور را چگونه ترسیم می‌کنید؟

امی: از نظر وضعیت توسعه مرزهای دانش وضعیت بسیار خوبی داریم و قطب منطقه هستیم. ما رتبه چهارم در آسیا را بعد از کشورهای چین، هند، کره جنوبی داریم و همان‌طور که گفتم رتبه سیزدهم در جهان. اما در بخش فناوری وضعیت خوبی نداریم چون راندمانمان پایین است. اما در همین حوزه نیز رتبه هفتم منطقه از آن ماست. ما ناچاریم به‌روی تکنولوژی آی‌تی، آی‌سی‌تی سرمایه گذاری کنیم؛ زیرا دنیا به‌سرعت در این حوزه رو به جلو است و ما پیش‌بینی می‌کنیم در آینده حداقل از بین 150 کشور 70 کشور دارای ماهواره در فضا باشند.

به همین خاطر ایران باید در این زمینه سرمایه گذاری داشته باشد چرا که آینده نسل پیشِ‌رو به آن وابسته است. درآمد صنعت ماهواره در سال 2018، 360 میلیارد دلار بوده که سهم آمریکا فقط 43 درصد بوده است و ما باید حتماً دارای این تکنولوژی باشیم. در حال حاضر برنامه‌هایی که از سازمان صداوسیمای ما پخش می‌شود با کمک ماهواره‌های سایر کشورهایی است که از آنها اجاره کرده‌ایم و هرساله پول هنگفتی نزدیک به 250 میلیون دلار بابت آن پرداخت می‌کنیم.

تسنیم: آیا ساخت ماهواره‌های این‌چنینی و بومی‌سازی آنها برای ایران شدنی نیست؟

امی: ایران در صنعت ساخت ماهواره موفقیت‌های بی‌شماری کسب کرده است. اما دو نکته اساسی در ساخت ماهواره حرف اول را می‌زند، یک در مدار قرار گرفتن ماهواره، دو بهره‌برداری از آن، و ایران به‌سرعت در حال پیش رفتن به‌سمت این دو عامل است.

*ایران در حوزه فضایی دچار چالش جدی بودجه است

تسنیم: بزرگترین چالش صنعت فضایی کشور را چه می‌دانید؟

امی: همان‌طور که در صحبت‌های خود اشاره کردم سه عامل نیروی متخصص، آزمایشگاه و تجهیزات و بودجه حرف اصلی را در این صنعت می‌زند و  ایران در حوزه فضایی دچار چالش جدی بودجه است، پراکندگی کارها و موازی‌کاری را نیز به آن اضافه کنید.

انتهای پیام/+