علیه حوزه سکولار
خاندان صدر یکی از ریشه‌دارترین و مهم‌ترین اقوام و خانواده‌های شیعه محسوب می‌شوند. این خاندان ریشه در جنوب لبنان دارد که در آنجا با نام خانوادگی «شرف‌الدین» شناخته می‌شده‌اند که مرحوم علامه شرف‌الدین نیز از همین خاندان است.
به گزارش گروه رسانه های خبرگزاری تسنیم، خاندان صدر یکی از ریشه‌دارترین و مهم‌ترین اقوام و خانواده‌های شیعه محسوب می‌شوند. این خاندان ریشه در جنوب لبنان دارد که در آنجا با نام خانوادگی «شرف‌الدین» شناخته می‌شده‌اند که مرحوم علامه شرف‌الدین نیز از همین خاندان است. با اتفاقاتی که در شامات و لبنان قبل از جنگ اول جهانی رخ داد و قتل‌عامی که عثمانی‌ها نسبت به شیعیان روا داشتند، برخی از خانواده شرف‌الدین به سمت عراق مهاجرت کردند. شاخه‌ای از این خاندان در عراق باقی ماندند و شاخه دیگری به ایران آمده و در اصفهان و قم سکنی گزیدند.
علامه شهید سیدمحمدباقر صدر، به تعبیر امام خمینی «مغز متفکر اسلامی» بود که افق اندیشه‌اش سال‌ها از تاریخ زندگی‌اش جلوتر بود؛ نابغه‌ای که در 18 سالگی به اجتهاد رسید و حوالی 30 سالگی کتاب «اقتصادنا» را نوشت؛ کتابی که هنوز در عرصه اقتصاد اسلامی کم‌نظیر است. شهید صدر جزو معدود علمای عراق است که با نگاه سیاسی- اجتماعی به اسلام، تمام‌قد به دفاع و حمایت از نهضت اسلامی مردم ایران به پاخاست. همین حمایت از انقلاب اسلامی ایران، رژیم بعث را به مقابله و فشار بیشتر بر ایشان واداشت به طوری که چندین هفته منزل ایشان در نجف را در سخت‌ترین شرایط تحت محاصره قرار داد؛ شرایط سختی که برخی شیعیان برای رساندن یک زنبیل آب و نان به داخل خانه شهید صدر، عملیات استشهادی می‌کردند. در نهایت نیز رژیم صدام چاره‌ای جز حذف کامل و به شهادت رساندن ایشان در برابر خود ندید.
بازخوانی جریان فکری، سیاسی و اجتماعی شهید صدر نیاز امروز حوزه‌های علمیه و نهادهای فکری و عقیدتی‌ای است که قصد حفظ، استمرار و توسعه جنبه تئوریک نظام اسلامی را دارند.
دکتر عادل پیغامی از اساتید و اعضای هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) است. وی همزمان با دروس دانشگاهی، دروس حوزوی را نیز فراگرفته است. از اساتید برجسته و بنام حوزوی ایشان می‌توان حضرات آیات مهدوی کنی، هاشمی تبریزی، مجتهدزاده، باقری‌کنی و سعادت مصطفوی را نام برد.
برای بررسی نظام فکری علامه شهید سیدمحمدباقر صدر و کارکرد این نظام فکری در پرکردن خلأهای امروز ما در جنبه تئوریک انقلاب اسلامی با ایشان به گفت‌وگو نشستیم. آنچه در پی می‌آید صحبت‌های دکتر پیغامی در این‌باره است.
شهید صدر نابغه دینی بود
در تاریخ معاصر شیعه از خانواده صدر علمای بزرگی را سراغ داشته‌ایم. یکی از ویژگی‌های این خاندان که در شخص سیدمحمدباقر صدر و نیز امام موسی صدر به وضوح دیده می‌شود، نگاه اجتماعی به اسلام است. در واقع یک قرائت نظام‌سازانه به دین داشته‌اند.
اگر تاریخ معاصر شیعه در عراق را با توجه به تحولات آن بررسی کنیم، باید بگوییم عراق در مسأله شهید صدر با ظهور یک نابغه دینی مواجه بوده است. شهید سیدمحمدباقر صدر در 18 سالگی به اجتهاد می‌رسد، در حالی که پدر خود را در سنین پایین از دست داده بود. ایشان ضمن رسیدن به مدارج بالای حوزوی، مطالعات فراوانی نیز در مسائل جدید داشت به طوری که در سنین جوانی هم از لحاظ نظری و هم از لحاظ عملی فعالیت‌هایی داشت که همسو با آخرین تحولات اجتماعی و سیاسی دنیا بود.
قرائت شهید صدر از اسلام قرائت جامعه‌سازانه بود
حرکت ایشان در عراق، موازی و منطبق با حرکت امام خمینی، علامه طباطبایی و شهید مطهری در ایران بود؛ قرائتی از اسلام که قرائتی جامعه‌سازانه است و طبیعتا به همین دلیل تعارضی با رژیم طاغوتی صدام پیدا می‌کند که در نهایت به شهادت ایشان منجر می‌شود.
به طور خلاصه می‌توانیم بگوییم روش فکری شهید صدر در راستای نظام‌بخشی به یک اسلام عملی، اسلام زندگی‌ساز و اسلام حیات‌بخش بوده است که بتواند مصدر و منبع ایجاد یک تمدن اسلامی شود؛ اسلامی که با رویکرد اسلام سنتی، سکولار، فردگرا و جامعه‌ستیز در تعارض است.
ترور بنت‌الهدی‌صدر هدفمند بود
نکته‌ای هم درباره فعالیت‌های دینی، سیاسی و اجتماعی خواهر شهید صدر اضافه کنم. خواهر ایشان یک خانم عالمه بود که با مطالعات مذهبی مناسب و توجه به مسائل عقیدتی و فرهنگی و تعاملات تربیتی توانست تاثیر مناسبی بر بانوان شیعه عراق داشته باشد. چند رمانی که با قلم شیوای ایشان باقی مانده، نشان‌دهنده استفاده ایشان از ابزار هنر در جهت تاثیرگذاری فرهنگی است. جلساتی که ایشان در ارتباط با خانم‌ها داشته، تداوم جریان سیاسی- اجتماعی شهید صدر بوده است. بویژه در فقدان شهید صدر ایشان یک حرکت زینب‌گونه داشت که در نهایت رژیم صدام را به این نتیجه رساند که باید از صحنه تحولات عراق حذف شود. با آشنایی که از خاندان صدر داریم این فرضیه را می‌شود مطرح کرد که دستگاه اطلاعاتی صدام این تحلیل را داشته که بنت‌الهدی صدر بعد از شهادت برادرش ادامه‌دهنده و تقویت‌کننده جریان انقلابی شهید صدر در عراق خواهد بود، لذا او نیز باید دستگیر شده و به قتل برسد.
تحول‌آفرینی شهید صدر در دروس حوزوی
اما درباره نوآوری‌های شهید صدر در بعد نظری که آن را برای جریان فکری انقلاب اسلامی مهم کرده است، باید به چند نکته اشاره کرد؛ اینکه تحولات نظری که ایشان ایجاد کرد، فقط در یک سطح نبود، بلکه در سطوح و لایه‌های مختلف پیگیری شد.
یک سطح از نوآوری‌های ایشان، در لایه دروس حوزوی است. ایشان مشخصا در حوزه فقه و اصول و مبادی اجتهادی و معرفتی یکسری نوآوری‌هایی داشت. ورود نظریه احتمالات به اصول فقه جزو همین تحولات است. این خط، سیر تحولی در روش‌شناسی اجتهادی فقه شیعه ایجاد کرد.
پایه‌گذاری نظریه اسلام‌شناسی جامعه‌ساز توسط شهید صدر
لایه‌های دیگر تحولات ایشان در حوزه معرفت دینی، توجه خاص به نظریاتی است که پایه‌گذاری یک اسلام‌شناسی انسانی است. 2 محور نظریه خلافت الهی و نظریه شهادت که برگرفته از قرآن است، مشخصا یک نوع اسلام‌شناسی انسان‌محور و فعال و جامعه‌ساز است. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که شهید صدر با تحولات زمان و مکان آشنا بود. او مردی روشنفکر و روشن‌بین بود که نگاه‌های غرب‌شناسانه داشت و همین گستردگی اطلاعات باعث شد ایشان در نظریات فقهی و کلامی خود نوعی از فعال بودن و نه منفعل بودن، پویا بودن، اجتماعی بودن و اثربخشی در عرصه حیات روزمره را به نمایش بگذارد. اگر دقت کنید، می‌بینید حتی کتاب «فلسفتنا»ی ایشان خیلی فرق داشت با آثار فلسفی معاصر خود.
شهید صدر در فلسفه همنوا با علامه طباطبایی بود
نگاه ایشان به فلسفه همنوا با جریانات علامه طباطبابی و شهید مطهری بود که ناظر به تحولات فکری زمان بود.
مسأله مهم دیگری که در شخصیت ایشان قابل ذکر است، این است که چون نگاه ایشان نگاهی قرآنی بوده است، شاهد یک نگاه تلفیقی در عرصه‌های مختلف به معارف اسلامی در آثار ایشان هستیم؛ نگاهی که در سایر علما کمرنگ دیده می‌شود. ایشان توانسته با ترکیب مناسب عرصه‌های مختلف معارف دینی، به نگاهی متمایز و کلان در اندیشه دینی برسد.
«اقتصادنا» کامل‌ترین اثر در اقتصاد اسلامی
محور مهمی که در آثار ایشان باید به آن اشاره کرد، توجه کامل به نظام‌سازی اجتماعی است.
ایشان اثر مهم «اقتصادنا» را در 32 سالگی تالیف می‌کند که بهترین و کامل‌ترین اثر در اقتصاد اسلامی در جهان اسلام و تشیع است. می‌توانیم به جرات اعلام کنیم ما اثری فراتر و کامل‌تر از «اقتصادنا» در این حوزه نداریم، اگر چه نزدیک به نیم قرن از تالیف آن می‌گذرد. یا مثلا می‌شود به نوشته ایشان درباره بانکداری بدون ربا اشاره کرد که به سفارش بانک کویتی تالیف شد. این نشان می‌دهد ایشان با یک نگاه مترقی، رو به جلو و مسأله‌محور چقدر جلوتر از زمان خود بوده و بدرستی نیازهای جامعه اسلامی را در بعد کلان تشخیص می‌داده است.
نظریه اسلام جامعه‌ساز در تطابق کامل با نظریه ولایت فقیه است
در این بین اگر بخواهیم درباره نسبت نظریات شهید صدر با نظریه ولایت فقیه سخن بگوییم، باید گفت با بررسی آثار ایشان به این نتیجه می‌رسیم نگاه ایشان به اسلام جامعه‌ساز یک نگاه ولایی است و می‌شود ادعا کرد در تطابق کامل با نظریه ولایت فقیه امام قرار دارد. البته باید به این موضوع هم توجه کنیم که اگر چه نظریه ولایت فقیه یک بخش اساسی و ثابت داشته اما بخش‌هایی از بروزات و ظهورات این نظریه در اندیشه خود امام نیز تطورات و تکامل‌هایی داشته است. با توجه به این موضوع و بررسی نظریات شهید صدر در زمینه تاریخی خودش براحتی می‌توانیم به تطابق نظریه این دو اندیشمند برای مدیریت جامعه اسلامی برسیم.
شهید صدر شاگرد مکتب نجف بوده و ارتباطی با مکتب قم نداشته اما طبق نقل‌های تاریخی، ایشان مطالب ارائه شده امام در جلسات درسی خود در نجف را پیگیری می‌کرده است.
جمله معروفی که درباره امام خمینی دارند که می‌فرماید «در امام خمینی ذوب شوید، چرا که ایشان در اسلام ذوب شده است» و تاکیداتی که به شاگردانش می‌کند که به ایران گسیل شوند و به نهضت اسلامی امام کمک کنند، همگی نشان از موافقت و همراهی و پشتیبانی ایشان از تفکرات و فعالیت‌های امام داشته است.
امام خمینی هم نگاه خاصی به شهید صدر داشتند و ایشان را یک نابغه اسلامی می‌دانستند. در خاطرات نقل شده است در همان اوان پیروزی انقلاب، شهید صدر رساله‌ها و نوشته‌های متعددی برای انقلاب اسلامی می‌نوشت و از طریق شهید بهشتی به ایران می‌فرستاد. قله این رساله‌ها هم درباره پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی مطرح شد که اثر خودش را هم در این پیش‌نویس گذاشت.
حوزه انقلابی، میراث شهید صدر
اگر بخواهیم از میراث شهید صدر برای دوران کنونی استفاده کنیم، می‌توانیم پیوندی برقرار کنیم بین سیره و سنت فکری شهید صدر از یک طرف و مطالبه مقام معظم رهبری درباره «حوزه انقلابی» که اخیرا توسط ایشان مطرح شد.
ما در روند 40 ساله نظام، تحولات شگرفی را در حوزه‌های علمیه چه در ایران و چه در عراق شاهد هستیم. حوزه امروز با حوزه 50 سال قبل قابل مقایسه نیست. این مقدار از پویایی در نیم قرن بسیار سرعت بالایی را نشان می‌دهد اما طبیعتا نیازها و تحولات معاصر در کشورها نیز شتاب بیشتری پیدا کرده است، از این حیث رهبری از حوزه، مسأله‌محوری و پاسخگویی و ایفای مسؤولیت‌های اجتماعی و سیاسی و ورود به پاسخگویی به نیازهای روز را مطالبه می‌کند.
باید گفت هنوز رگه‌هایی از نگاه سنتی به اسلام که نوعی بریدگی از مسائل کشور و نیازهای روز را در بطن خود دارد، در حوزه مشاهده می‌شود. این همان نگاه سکولار است که مسأله‌محوری برای‌شان مطرح نیست.
اگر شما زندگی شهید صدر را بررسی کنید، می‌بینید ایشان چقدر دغدغه داشته است تا بتواند حوزه نجف را از نگاه سکولار خارج کند و به یک مساله‌محوری چه در بعد مسائل معرفتی و چه در بعد مسائل سیاسی و اجتماعی برساند.
برای مثال ایشان کتابی دارد به نام «حلقات». در مقدمه حلقه اول لزوم بازنگری در کتاب‌های درسی حوزه‌ها را مطرح می‌کند. بازنگری درسی در یک نهاد علمی مثل تغییر در سیستم عامل است. در واقع این خط فکری شهید صدر به خودی خود حوزه را از حالت انفعال خارج کرده و آن را به یک نهاد انقلابی، فعال و به‌روز تبدیل می‌کند.
عدم کنشگری مناسب حوزه نجف در حمایت از شهید صدر
مثال دیگری که گفتن آن جالب توجه است، این است که بدانید شهید صدر در هفته‌های پایانی عمر شریف خود از سوی نهادهای نظامی و امنیتی صدام محاصره خانگی می‌شود. ایشان در شرایط بدی قرار می‌گیرد به طوری که عده‌ای برای رساندن آب و نان به شهید صدر، عملیات استشهادی می‌کردند تا بتوانند به ایشان آب و نان برسانند. آخر سر هم با مقاومت نیروهای نظامی صدام مواجه می‌شدند و بعضا عاقبت‌شان در تاریخ نامعلوم می‌شود.
ما در این فاصله شاهد یک اتفاق تلخ در حوزه نجف هستیم که هیچ وقت در تاریخ فراموش نمی‌شود. حوزه‌های علمیه نجف کنشگری لازم را در آن شرایط نمی‌کنند، شخصیتی در حد مرجعیت، چنین مورد تعرض نیروهای امنیتی واقع می‌شود اما علمای نجف به کمک نمی‌آیند، مردم را برای کمک به شهید صدر تهییج نمی‌کنند و در نهایت در سکوت حوزه نجف، شهید صدر به قتل می‌رسد.
این حوزه ساکت و فراموش شده، این حوزه مرده و بی‌جان، براحتی توسط استکبار مورد استقبال واقع می‌شود. اگر چه بعدها هم جریاناتی شبیه توابین در عراق رخ داد اما زمانی که باید اقدام می‌کردند، نکردند. هنوز هم رگه‌هایی از این نگاه وجود دارد که نه‌تنها به مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه خود، بلکه به مسائل بشریت بی‌تفاوت هستند. تداوم و تقویت خط فکری شهید صدر خطر این جریانات در حوزه را از بین می‌برد.
خون شهید صدر حوزه نجف را متحول کرد
باید به این موضوع هم اشاره کرد که خون شهید صدر تاثیر خود را در حوزه نجف گذاشته است. شما اگر مرجعیت فعلی عراق و شخص آیت‌الله سیستانی را ببینید و رفتار سیاسی ایشان را در قضایای مختلف عراق با چند دهه قبل مقایسه کنید، تفاوت این کنش‌ها را به وضوح می‌بینید. کنشگری بموقع و موثر مرجعیت فعلی عراق در تحولات سیاسی نتیجه تلاش‌های شهید صدر و ثمره خون ایشان است.
نه تنها تغییر کنش‌های سیاسی و اجتماعی مراجع نجف، بلکه هماهنگی مرجعیت نجف و ایران نیز نتیجه به بار نشستن تلاش‌ها و نگاه‌های شهید صدر است؛ هماهنگی‌ای که برای استکبار مأیوس‌کننده است و شبیخون‌های فرهنگی و دسیسه‌های آمریکا در عراق را خنثی خواهد کرد.
منبع : وطن امروز
انتهای پیام/
