شمشیر و جغرافیا؛ خلیج فارس از چه زمانی به خلیج عربی جعل شد؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در سال‌های اخیر شاهد جعل نام «خلیج فارس» به «خلیج عربی» از سوی برخی سیاستمداران و گاه رسانه‌های کشورهای عربی و حتی غربی هستیم؛ این در حالی است که قدمت نام خلیج فارس آن چنان دیرینه است که جای هیچ‌گونه شک و تردیدی را باقی نمی‌گذارد. وجود نقشه‌ها، اسناد و منابع مکتوب متعددی از دل تاریخ گواه بر این است که «خلیج فارس» تا دهه 60 میلادی، از سوی عرب‌زبانان خلیج فارس خوانده می‌شد. وجود منابع مختلف نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین نقشه‌های موجود از این منطقه نیز بر این نام اشاره دارند.

به عبارت دیگر، این پهنه آبی در تمام متون عربی، بحر فارس یا خلیج فارس نامیده شده است. با این حال این نامگذاری از دهه 1960 میلادی از سوی استعمار انگلیس و با پول هنگفت ملی‌گرایان عرب به دلایل مختلف در حال تحریف است؛ بنابراین هر از چند گاهی شاهد برخی از ادعاهای کشورهای عربی و بیگانه در جهت جعل نام خلیج فارس با عنوان خلیج عرب هستیم که در آنها تلاش می‌شود با دادن نام و هویتی بیگانه و جعلی، نام این دریای پارسی را عوض کرده و آن را با نام مجعولی مورد استفاده قرار دهند. این در حالی است که مستندات تاریخی و حقوقی بسیاری وجود دارند که گواه نام این دریا تحت عنوان خلیج فارس هستند.

با شدت گرفتن تکرار نام مجعول از سوی برخی از دولت‌ها و شیطنت‌های رسانه‌ای در این رابطه، طرح‌های پژوهشی متعددی در کشور برای اثبات نام اصلی خلیج فارس بدون نگاه جانبدارانه و با در نظر داشتن معیارهای علمی نوشته و منتشر شده است. از جمله این آثار می‌توان به «نام خلیج فارس در منابع و متون دوره اسلامی» به قلم هرام امانی چاکلی، سیده لیلا تقوی سنگدهی اشاره کرد که برای این کار، تفاسیر، معاجم، متون ادبی، تاریخی و جغرافیای تاریخی متعددی را مورد بررسی قرار داده و به سابقه استفاده از عنوان «خلیج فارس» برای این پهنه دریایی پرداخته‌اند.

در بخشی از این کتاب که به کوشش جهاد دانشگاهی واحد زنجان منتشر شده است، می‌خوانیم: دریای جنوبی ایران از دوران باستان و زمان هخامنشیان نزد ایرانیان به دریای پارس و نزد یونانیان به خلیج فارس(سینوس پرسیکوس) معروف بوده است. در دوره اسلامی عناوینی مانند «بحر فارس»، «البحر الفارسی»، «خلیج الفارسی» ناظر به همین دو عنوان است، البته مقصود از خلیج فارس مطرح شده در متون، محدوده امروزی این خلیج یعنی از مصب اروندرود تا شبه‌جزیره مسندم نیست، بلکه مقصود از هر دو عنوان خلیج فارس و دریای فارس آب‌های جنوبی سرزمین ایران بود و تنها تعداد انگشت‌شماری از منابع خلیج فارس و دریای عمان را از هم جدا می‌کند. در پنج قرن نخست اسلامی برخی از منابع حدود این دریا را از سویی تا چین و از سویی تا جنوب یمن و دریای سرخ گسترش می‌دادند. اما به تدریج تا قرن هشتم حدود شرقی این دریا و سپس حدود جنوبی‌اش محدود شد.

خلیج فارس از چه زمانی خلیج عربی نامیده شد؟

نام دریای فارس یا خلیج فارس مورد استعمال همگان بود، حتی وقتی اعراب مسلمان وارد این منطقه شدند نیز این نام را تغییر ندادند و همه حکومت‌ها و دولت‌ها از جمله کشورهای عربی در طول تاریخ نیز آن را به نام فارسی می‌شناختند. اما انگلیسی‌ها در ادامه روند خصمانه در دهه 1930 به واسطه چارلز بلگریو نخستین‌بار اصطلاح جعلی «خلیج عربی» را به کار بردند و سپس در طی دهه 50 و 60 میلادی بر پایه رشد ناسیونالیست عربی در جهان عرب، عبدالکریم قاسم در عراق و جمال عبدالناصر در مصر به طور گسترده آن را تبلیغ کردند. ...

این کتاب که براساس طرح پژوهشی «نام خلیج فارس در معاجم و تفاسیر کهن عربی» و «پراکندگی نام خلیج فارس در منابع عربی، تاریخی، جغرافیایی و ادبی قرن سوم تا دهم هجری قمری» با حمایت دانشگاه زنجان انجام گرفته، به بررسی تفاسیر کهن شیعی و اهل سنت به زبان عربی برای جست‌وجوی نام خلیج فارس می‌پردازد. نویسندگان در رابطه با نتیجه این تحقیق می‌نویسند: گستردگی نام خلیج فارس در این تفاسیر و نیز در عمده معاجم نیز قابل مشاهده است. ذکر و گستره این نام در این منابع در کنار متون تاریخی و جغرافیایی و ادبی تا به حدی گسترده است که جعل آن امکان‌پذیر نیست.

مهمترین پرسش درباره جعل نام «خلیج فارس» این است که از چه زمانی و با چه پشتوانه علمی و تحقیقاتی استفاده از نام جعلی «خلیج عربی» مطرح شد؟ عباس باقرزاده اردکانی، پژوهشگر، در مقاله‌ای تحت عنوان «نام خلیج فارس» به این موضوع می‌پردازد و تأکید می‌کند که این نامگذاری از دهه 60 میلادی از سوی استعمار انگلیس و با پول هنگفت ملی‌گرایان عرب به دلایل مختلف تحریف شده است. نقشه‌های انگلیسی‌زبان در منطقه در خلال دهه 1970 استفاده از خلیج عربی را منتشر کردند و از آن زمان تا به کنون این نام به موضوعی مناقشه‌برانگیز تبدیل شد. در حالی که تا پیش از این تاریخ تمامی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس بدون هیچ‌گونه حساسیتی در تمامی اطلاس‌ها و نقشه‌های جغرافیایی و کتاب‌های مدارس خویش منحصراً از نام خلیج فارس استفاده می‌کردند. همچنین در اولین کنفرانس سازمان ملل در مورد حقوق دریاها در سال 1982، شکیری، نماینده عربستان از اصطلاح خلیج فارس استفاده کرده است.

آیا خلیج عرب اصلاً وجود دارد؟

گفته می‌شود مکانی به نام «خلیج عرب» نیز وجود دارد که نباید آن را با خلیج فارس یکی دانست. این خلیج که به رومی آن را سینوس آرابیکوس یعنی خلیج عرب‌ها می‌گفتند، بین تنگه باب المندب و کانال سوئز قرار دارد که به دلیل وجود شن‌های سرخ کرانه آن به یونانی اریتره و به لاتین ماه روبروم یعنی دریای سرخ می‌خواندند. یونانی‌ها دریای پارس را خلیج فارس و بحر احمر یا دریای سرخ را خلیج عربی می‌نامیدند.

خلیج فارس در معتبرترین دایرة‌المعارف زبان عربی

 تا قبل از قرن دهم عبارت‌های دریای فارس و بحر فارس در میان جغرافی‌دانان مصطلح بوده است اما پس از آن به تدریج واژه خلیج فارس جایگزین آنها شد و در ادبیات جغرافیای ملل مختلف به کار رفت. به طوری که در دایرة‌المعارف المنجد به عنوان معروف‌ترین دایرة‌المعارف دنیای عرب، از اولین چاپ خود همواره نام خلیج فارس را به کار برده است.

نگاهی به آثار کهن در حوزه جغرافیا نیز این امر را تأیید می‌کند. به عنوان نمونه، کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب به عنوان اولین کتاب نوشته شده فارسی در حوزه جغرافیا است که امروزه در شمار متون معتبر مکان‌شناسی اسلامی قرار دارد. مؤلف ناشناس کتاب در بخش «سخن اندر نهاد دریاها و خلیج‌ها»، از پنج خلیج دریایی بزرگی که آن‌ را بحرالاعظم(اقیانوس هند) خوانند، به اجمال یاد کرده است:‌ «و این دریا را پنج خلیج است، یکی از آن خلیجی است از حد حبشه بردارد به سوی مغرب بکشد برابر سودان، آنرا خلیج بربری خوانند، و خلیجی دیگر هم بدین پیوسته برود [به] ناحیت شمال فرود آید تا حد مصر و باریک گردد تا آنجا که پهنای او یک میل گردد، آن‌ را خلیج عربی خوانند و خلیج ایله 16 منزل بود بر جمازه و آن را خلیج عراق خوانند و جای عرب همه اندر میان این دو خلیج است. خلیج ایله و خلیج عراق، و چهارم خلیج پارس خوانند از حد پارس برگیرد با پهنای اندک تا به حدود سند و پنجم خلیج از حدود بلاد هند برگیرد خلیجی گردد به ناحیت شمال فرود آید آنرا خلیج هندوی خوانند.»

ابن حوقل به عنوان تنها جغرافیدان مسلمان که از آثارش طرحی روشن ارائه کرده‌ است، نیز در «صورة الارض» می‌نویسد: دریای فارس خلیجی است از بحر محیط... که از آن رو به نام فارس خوانده شده است که فارس از همه کشورهای پیرامون آن آبادتر است و پادشاهان آنجا در روزگاران قدیم سلطه بیشتری داشتند و هم‌اکنون به همه کرانه‌های دور و نزدیک این دریا مسلط‌اند... .

نمونه‌هایی از این دست فراوان است که اشاره به همه آن موارد در این مجال اندک نمی‌گنجد. مطالعه تاریخ و داشتن نگاهی تاریخی به برخی از حوادث و اتفاقات اطرافمان، در جهان کنونی امری اجتناب‌ناپذیر و غیر قابل انکار است؛ چرا که گفته‌اند هر آن ملتی که تاریخ نخواند، مجبور است تاریخ را تکرار کند.

انتهای پیام/