گزارش تاریخ| چرا نظامیان انگلیسی پس از کودتای سوم اسفند از ایران رفتند؟

گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم ــ اردیبهشت ماه سال 1300 و پس از کودتای سوم اسفند و روی کار آمدن دولت سیدضیاءالدین طباطبایی، نیروهای نظامی انگلیس که در جریان جنگ جهانی اول وارد کشورمان شده بودند، از ایران خارج شدند.

ایران اگرچه در جنگ جهانی اول اعلام بی‌طرفی کرد، اما از سوی متفقین و روس‌ها مورد تجاوز قرار گرفت. نیروهای متفقین از جنوب و نیروهای روس از شمال وارد کشور شدند. انگلیسی‌ها در ادامه توانستند به مناطق شمالی کشور نفوذ کنند.

با تجاوز نیروهای انگلیسی به ایران، غلات و نیازمندی‌های خوراکی مردم در اختیار نیروهای نظامی قرار گرفت، در نتیجه قحطی و بیماری سراسر کشور را فراگرفت و جمعیت بسیار زیادی از مردم ایران کشته شدند که به نسل‌کشی معروف است.

کودتای انگلیسی

انگلیس در روزهای پایانی قرن سیزدهم شمسی تلاش کرد تا امور ایران را دست بگیرد، به همین منظور ترتیبات کودتایی را به وجود آورد تا دولت متبوعش در ایران شکل بگیرد.

با کودتای سوم اسفند 1299 سیدضیاءالدین طباطبایی روی کار آمد. نورمن وزیر مختار انگلیس در روز کودتا با احمدشاه قاجار دیدار و به او توصیه کرد با رهبران کودتا رابطه برقرار کند و به تقاضاهای آنان پاسخ مثبت بدهد.

بیشترین دیدارهای سیدضیاء با مقامات خارجی در ایران با وزیر مختار انگلیس بود. این دیدارها در دربار یا در سفارت انگلیس در تهران انجام می‌گرفت. نورمن در این رابطه به کرزن وزیر امور خارجه انگلیس نوشت: «سیدضیاء در هر مورد با وی مشورت کرده است، ولی گاهی باید چیزهایی بگوید یا کارهایی بکند که معلوم نشود آلت دست انگلیس است.»

انگلیس هرچند تلاش داشت خود را در این کودتا بی‌طرف نشان بدهد؛ اما تلاش‌هایش بی‌نتیجه ماند. سیدضیاء‌الدین طباطبایی هم از نورمن خواست برای احتراز از مخالفت شوروی ماهیت دولت وی مبنی بر طرفداری از دولت انگلیس مخفی بماند. این اقدام سیدضیاء هم راه به جایی نبرد. نورمن در روز 11 اسفند 99 در تلگرافی به کرزن اطلاع داد: «تمام اتباع خارجی مقیم ایران تصور می‌کنند که انگلیس کودتای سوم اسفند را برنامه‌ریزی کرده به‌طوری‌که تکذیب‌ها نیز بی‌اثر بوده است.»

وزارت خارجه فرانسه همان روزها در پاسخ به تلگرام‌های کاردار فرانسه در ایران بر انگلیسی بودن کودتا تأکید کرد. روزنامه اومانیته چاپ پاریس هم با انتشار مطلبی درباره کودتای سوم اسفند در ایران، منشأ این کودتا را دولت انگلستان معرفی کرد که تلاش می‌کند به هر نحو از انعقاد عهدنامه مابین ایران و روسیه جلوگیری کند.

نورمن وزیر مختار دولت انگلیس در ایران و عامل ارتباط با کودتاگران به‌شدت ضدایرانی بود

عزیمت انگلیسی‌ها با بدرقه دولتی‌ها

انگلیس پس از موفقیت کودتا در ایران تصمیم گرفت تا نیروهای نظامی خود را از ایران خارج کند. خبرگزاری رویترز در بیستم اسفندماه سال 99 در خبری از خروج تدریجی نظامیان انگلیسی از ایران خبر داد. در این خبر آمده بود که "ترتیب بازگشت قشون انگلیسی از شمال‌غرب ایران طوری برنامه‌ریزی شده است که به‌مجرد پاک شدن جاده‌ها و معابر از برف و قابل عبور بودن راه‌ها برای حرکت نظامیان عقب‌نشینی آغاز شود."

نیروهای نظامی انگلیس در ایران در چند منطقه از جمله شمال (گیلان)، ‌شرق (مشهد)، ‌غرب (قزوین، همدان و کرمانشاه) و جنوب (تحت عنوان پلیس جنوب) حضور داشتند. طبق آماری که وزیر جنگ انگلیس در مجلس نمایندگان انگلیس ارائه کرد، 2 هزار و 300 نفر نظامی انگلیسی و 9 هزار و 300 نفر نظامی هندی در ایران بودند.

ابتدا نیروهای نظامی مستقر در شرق و مشهد از کشورمان خارج شدند. آنان با تمامی تجهیزات نظامی و پزشکی، ایران را به‌مقصد هندوستان ترک کردند. فرمانده آنان نیز همان روزها از خراسان به هندوستان عزیمت کرد.

به‌دنبال خروج نظامیان انگلیسی از مشهد و تربت‌حیدریه، وزیر جنگ ایران از سفیر انگلیس درخواست واگذاری پادگان‌ها (سربازخانه‌ها) به دولت ایران کرد. سفیر انگلیس ضمن موافقت، از دولت ایران مبلغ 35 هزار تومان بابت واگذاری این ساختمان‌ها مطالبه کرد.

نیروهای نظامی انگلیس در غرب کشور نیز پس از باز شدن جاده‌ها به‌دلیل برف، از ایران خارج شدند. حرکت نیروهای انگلیسی از قزوین، همدان و کرمانشاه به‌سوی مرز از نیمه فروردین سال 1300 آغاز شد.

نیروهای انگلیسی مستقر در گیلان نیز همان روزها راهی قزوین شدند تا با دیگر نیروها از ایران خارج شوند. وابسته نظامی فرانسه در ایران در گزارشی نوشت: «صبح یازدهم ما منجیل را ترک کرده و به آن طرف رودخانه به‌سوی جوبین رفتیم و در راه دیدیم که قزاق‌ها پست‌های خویش را تحویل می‌گرفتند، اما آنچه موجب شگفتی من شد، این بود که انگلیسی‌ها با کامیون وسایل خویش را حمل می‌کردند و قزاق‌ها سوار بر قاطر و شتر بارهای خویش را می‌آوردند.»

گروهی از نیروهای انگلیسی هم که حدود 250 نفر بودند و در منطقه سیستان استقرار داشتند، به مسقط در کشور عمان رفتند. آن بخش از نیروهای انگلیسی نیز که در دزداب (زاهدان) بودند به هندوستان رفتند.

در خصوص پلیس جنوب نیز پس از بحث‌ها و گفتگوهای فراوان در هیئت دولت، ایران به‌دلیل عدم توانایی در تأمین هزینه نیروهای انگلیسی و هندی تصمیم گرفت تنها ساختار آن را بپذیرد که در نتیجه انگلیس اقدام به انحلال آن و بازگشت نیروها به هندوستان کرد.

پلیس جنوب که با مقاومت مردم در جنوب کشور روبه‌رو بود، با خروج نظامیان انگلیسی از ایران منحل شد

سیدضیاء‌الدین طباطبایی در 27 فروردین سال 1300 با انتشار بیانیه‌ای خروج نیروهای انگلیسی از ایران را به‌طور رسمی اعلام کرد. در بخشی از این بیانیه آمده بود: «قشون انگلیسی که وضعیات جنگ بین‌المللی آن‌ها را به ایالات و شمال مملکت ما آورده بود اینک ایران را تخلیه کرده به مملکت خویش رهسپار می‌گردند. در خدمات این قشون مجال انکار نیست.»

دولت سیدضیاء در پایان حضور نیروهای متجاوز انگلیسی اقدام به اعطای نشان به کلنل اسمایس و برخی دیگر از صاحب‌منصبان انگلیسی کرد.

نظامیان انگلیسی پس از هفت سال حضور متجاوزانه در ایران، دست خالی از ایران نرفتند و تلاش کردند هرآنچه را می‌توانند با خود ببرند، به‌طور مثال گزارش شده است که در روز 29 فروردین مأمورین گمرک شاهکدار از بازرسی یک دستگاه اتومبیل نظامی انگلیس سه کیسه محتوی سه هزار تومان پول نقره کشف کردند.

آسودگی‌خاطر انگلیس پس از خروج

نظامیان انگلیسی پس از کودتای سوم اسفند و روی کارآمدن دولت متبوعشان، ماندن در ایران‌ برای‌شان فایده‌ای نداشت؛ چراکه دولت انگلیس باید هزینه‌های بسیاری برای تأمین مایحتاج نظامیان پرداخت می‌کرد.

سیدضیاء به نورمن که یک فرد به‌شدت ضدایرانی بود (سفارت آمریکا در تهران در گزارشی تصریح کرد: با وجود آنکه نورمن وزیر مختار انگلیس در تهران، مردی توانا و بافرهنگ می‌باشد، نتوانسته است نزد ایرانیان محبوبیت یابد. وی بیزاری‌اش را از ایران و هرچه ایرانی است، آشکارا ابراز می‌کند و کارمندان خوبی ندارد.) اطمینان داد که در غیاب نیروهای نظامی، منافع بریتانیا را حفظ خواهد کرد، برای بازرسی فنی پست و تلگراف یک نفر انگلیسی به‌کار خواهد گرفت و بانک جدید را هم با سرمایه انگلیس تشکیل خواهد داد.

البته سیدضیاء کمی بدقولی کرد و تصمیم گرفت از دیگر کشورهای غربی هم استفاده کند که با واکنش شدید دولت انگلیس مواجه شد. کرزن وزیر امور خارجه به نورمن دستور داد به سیدضیاء بگوید: «بانک جدیدی نباید در ایران به وجود آید و هیچ آمریکایی نیز نباید در وزارت پست و تلگراف استخدام شود.»، البته سرانجام وزارت خارجه انگلیس با ارسال تلگرافی به نورمن با اکراه به مشارکت دیگر دولت‌های خارجی در ایران رضایت داد.

سیدضیاء همچنین از افسران انگلیسی خواست به خدمت ایران در بیایند. وزارت خارجه انگلیس در پاسخ به این درخواست به وزارت جنگ پیشنهاد داد افسران انگلیسی مزبور به‌طور انفرادی و داوطلبانه وارد خدمت در ایران شوند که مسئولیتی متوجه دولت انگلیس نباشد.

در روز 23 فروردین سال 1300، سفارت انگلیس اسامی پنج نفر صاحب‌منصب انگلیسی را که برای استخدام در دولت ایران آمادگی خود را اعلام کرده بودند، به وزارت امور خارجه ایران ارسال کرد.

روز بعد وزیران دولت طباطبایی با پرداخت ماهیانه مبلغ ششصد تومان به‌عنوان مواجب به سه تن از صاحب‌منصبان انگلیسی موافقت کرد، علاوه بر آن مقرر شد به هریک از این صاحب‌منصبان اسب و پنجاه تومان کرایه منزل و سوخت و روشنایی پرداخت شود، همچنین موافقت شد به سایر صاحب‌منصبان انگلیسی هم که قرار بود برای استخدام در دولت ایران پذیرفته شوند، 25 درصد حقوق بیشتر از آنچه در انگلستان دریافت می‌کردند، پرداخت شود.

پس از کنار رفتن سیدضیاء‌الدین طباطبایی، رضاخان که با کمک انگلیسی‌ها رشد کرده بود، حافظ منافع آنان در ایران شد.

انتهای پیام/+