مهار تخریب منابع طبیعی و بهبود معیشت، با "مدیریت جامع حوزۀ آبخیز"
موفقیت پروژه‌های مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در بهبود معیشت و حفظ منابع طبیعی در سطح دنیا، سبب شده این رویکرد مدیریتی به‌عنوان یک مدل جهانی برای برنامه‌ریزی حوزۀ آبخیز تلقی شود.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، مدیریت جامع حوزۀ آبخیز امروزه به‌عنوان یک رویکرد مدیریتی نو و مدرن در زمینۀ مدیریت پایدار منابع طبیعی در سطح دنیا شناخته می‌شود. انجام موفق پروژه‌های مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در دنیا سبب شده روش مدیریت جامع حوزۀ آبخیز به‌عنوان یک مدل جهانی برای برنامه‌ریزی حوزۀ آبخیز تلقی شود.
در مدیریت جامع حوزۀ آبخیز، حوزۀ آبخیز به‌عنوان واحد مدیریتی بوده که به عوامل مختلف از جمله مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اکولوژیکی برای ارائۀ طرح‌های بهتر به‌صورت جامع و با نگاه علمی نگریسته می‌شود. در این یادداشت به بیان دو تجربۀ موفق در پیاده‌سازی مدیریت جامع حوزۀ آبخیز می‌پردازیم و آثار و دستاوردهای آن را بررسی می‌کنیم.
تجربۀ اول: در هندوستان
یکی از تجربه‌های موفق مدیریت جامع حوزۀ آبخیز مربوط به حوزۀ آبخیز "آدارشا" در هندوستان است. داده‌های تحقیقاتی از سرشماری 825 خانوار در پنج روستا خارج از محدودۀ طرح مدیریت جامع حوزۀ آبخیز و 308 خانوار داخل در محدود طرح، حاکی از آن است که متوسط درآمد مردم از هر هکتار غلات و بقولات1 که داخل در طرح جامع بوده‌اند، 50درصد بیشتر از محدودۀ خارج از طرح بوده است. به‌گفتۀ محققان دلیل اصلی افزایش حدود پنجاه‌درصدی میزان درآمد مردم، استفاده از واریته‌های جدید محصول و اقدامات آبخیزداری صورت‌گرفته بوده است. همچنین اقدامات صورت‌گرفته سبب کاهش رواناب و فرسایش خاک، بهبود اوضاع آب زیرزمینی، مدیریت آفات، بهبود پوشش اراضی و بهبود حاصلخیزی خاک شده است.
تجربۀ دوم: در اتیوپی
تجربۀ موفق دیگر مربوط به اتیوپی است؛ طی مطالعه‌ای که به بررسی کارایی برنامۀ مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز در مهار تخریب اراضی و منابع طبیعی در مناطق خشک و شکنندۀ حوزۀ "انابرد" در کشور اتیوپی شده است، محققان به این نتیجه رسیدند که رواناب و فرسایش ورقه‌ای و شیاری به‌ترتیب 27 و 89 درصد کاهش یافته است. همچنین کاهش فرسایش ورقه‌ای و شیاری ناشی از تغییر محصولات کشاورزی 48درصد و برنامه‌های حفاظتی 29درصد بوده است. همچنین اقدامات صورت‌گرفته به اصلاح اراضی خندقی و بازسازی آنها برای کشت و زرع نیز کمک شایانی کرده است. همچنین تحقیقات نشان داد تخریب اراضی و منابع طبیعی درنتیجه اجرای برنامه‌های مدیریت جامع حوزۀ آبخیز، به‌طور محسوسی مهار شده‌اند.
به‌گفتۀ محققان یکی از فاکتورهای کلیدی در این موفقیت‌ها وجود نگاه و درک درست از برنامه‌های مدیریت جامع بوده است که در این میان مشارکت گستردۀ مردم در برنامه‌های حفاظت خاک و فراهم آوردن نیروی کاری رایگان سبب شده که امکان اجرای برنامه‌های گستردۀ آبخیزداری فراهم شود، جوامع محلی در حدود 20 روز به‌صورت رایگان در طرح مشارکت داشته‌اند.
از همین پرونده بیشتر ببینید
بررسی دو رویکرد مدیریتی بخشی و جامع‌نگر
نکتۀ دیگر آنکه نتایج تحقیقاتی که در برخی از کشورهای دنیا به‌خصوص دو مورد هند و اتیوپی در ارزیابی طرح‌های مدیریت جامع حوزۀ آبخیز انجام شده حاکی از آن است که طرح‌هایی که به‌صورت تک‌بعدی و بخشی‌نگر و فارغ از نگاه‌های جامع انجام شده، دارای اشکالات و چالش‌های متعددی بوده‌اند که برخی از آنها عبارت است از:
- عدم‌رعایت عدالت در توزیع سود ناشی از پروژه برای کشاورزان بی‌زمین و خرده‌مالکان
- عدم‌پایداری مدیریت حوزه‌های آبخیز بعد از توقف پروژه
- عدم‌مشارکت جوامع محلی در اقدامات آبخیزداری
- عدم‌وجود پایش و ارزشیابی اثرات اقدامات آبخیزداری
- عدم‌لحاظ رویکرد جامع در ارائۀ مشاورۀ فنی به نهادهای غیردولتی
اما در رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز که از مدل‌های قبلی متمایز است، ویژگی‌ها و خصیصه‌های زیر به چشم می‌خورد:
- رویکرد سیستماتیک مدیریت آبخیزها برای بهبود معیشت مردم به‌جای تأکید انحصاری بر منابع آب و خاک
- تعیین و اولویت‌بندی مشکلات حوزه و اقدامات موردنیاز برای رفع آنها با مشارکت تمامی ذی‌نفعان
- استفاده از دانش و فناوری روز مانند سنجش از دور، سامانۀ اطلاعات جغرافیایی، فوتوگرامتری، و مدل‌سازی‌های رقومی و شبیه‌سازی عددی
- برقراری ارتباط بین حوزه‌های آبخیز نمونه و حوزه‌های آبخیز واقعی، جهت استفاده از دانش تولیدی در مدیریت شرایط واقعی
- تشکیل ائتلافی از نهادهای ملی، بین‌المللی، دولتی و غیردولتی برای پشتیبانی فنی از گروه‌های محلی آبخیزداری
- افزایش مشارکت مردم با ارائه مشوق‌های مالی واقعی و محسوس و تأکید بر حفاظت درجای آب باران که منجر به افزایش رطوبت خاک و تولید محصول می‌شود
- ترویج فناوری‌های نوین و کارآمد در سایت‌های تحقیقاتی برای کشاورزان و بهره‌برداران و آگاهی‌رسانی به تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران
- ترکیب دانش بومی با دانش مدرن در مدیریت کارآمد منابع طبیعی
- توانمندسازی جوامع محلی به‌‌وسیلۀ اقدامات هماهنگ در راستای توسعۀ پایدار
- مشارکت زنان، کشاورزان بی‌زمین و جوانان در اقدامات خرد و درآمدزای برنامه‌های آبخیزداری
- پایش مداوم و مشارکتی توسط محققان و کشاورزان و ذی‌نفعان برای ارزیابی کارایی کلی اقدامات آبخیزداری.
با توجه به نتایج این تحقیقات می‌توان به این جمع‌بندی رسید که با توجه به توسعۀ مناطق شهری و روستایی و کاهش تدریجی منابع طبیعی و افزایش تقاضا و تضاد منافع، باید افق‌های جدیدی که شرایط اقتصادی، اجتماعی و زیستی را در نظر گرفته و منابع طبیعی اعم از اراضی، جنگل، مرتع، کشاورزی و مناطق شهری را کنار هم و در ارتباط با یکدیگر می‌بیند، یعنی همان رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز، توسعه یابد و این رویکرد چنانچه در اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران نیز بدان اشاره شده است به قانون موضوعه تبدیل شود.
کل مطالب پروندۀ «معجزۀ آبخیزداری» اینجا در دسترس شماست
------------------
پی‌نوشت:
1. بقولات: جمع بُقول. دانه‌های گیاه چون نخود و لوبیا و ماش و عدس و باقلا و جز آنها، مرادف حبوبات
انتهای پیام/+
