یادداشت| تأملی در سبک شعر و شاعری امام خمینی(ره)

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، «شبی با امام(ره)»، گردهم‌آیی شاعران فارسی‌زبان همزمان با سالروز رحلت جانگداز بنیانگذار انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) شب گذشته به صورت مجازی برگزار شد. رضا اسماعیلی، شاعر و پژوهشگر، در این مراسم با ارائه یادداشتی به بُعد ادبی و سروده‌های امام راحل(ره) پرداخت. یادداشت او به این شرح است:

سیمای ادبی امام خمینی(ره)

من به خال لبت، ای‌ دوست! گرفتار شدم
چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شُدم
فارغ از خود شدم و کوسِ «اناالحق» بزدم
همچو منصور خریدار سر دار شُدم

غم دلدار، فکنده است به جانم شرری
‌که به جان آمدم و شُهره‌ی‌ بازار شُدم

دَر میخانه گُشایید به رویم شب و روز
که من از مسجد و از مدرسه بیزار شُدم

جامه‌ی‌ زُهد و ریا کَندم و بر تن کردم
خرقه‌ی‌ پیر خراباتی‌ و هُشیار شُدم

واعظ شهر، که از پند خود آزارم داد
از دَم رِند می‌آلوده، مَددکار شُدم

بگذارید که از بُتکده یادی‌ بکُنم
من که با دست بت میکده بیدار شُدم (1)

امام خمینی؛ عاشقی صادق و عارفی واصل

پس از ارتحال ملکوتی حضرت امام(قدس سره الشریف)، برای بسیاری از مردم باور این که غزلی تا بدین حد زیبا و عارفانه، سروده همان عزیزی است که انقلابی‌ترین مرد جهان نام گرفته است، کار بسیار سخت و دشواری بود، چرا که طرفداران و دوستداران امام درایران و جهان، پیش از این او را تنها به عنوان مرجعی دینی و رهبری سیاسی می‌شناختند. غزلی که در آیینه آن می توان سیمای عرفانی امام را به صورت تمام و کمال به تماشا نشست.

واقعیت این است که استقامت و پایمردی حضرت امام در سال های سخت انقلاب و مبارزه، بیش تر از ایشان چهره ای انقلابی و سیاسی ساخته بود و تصویری که مردم از رهبر کبیر انقلاب در ذهن داشتند، تصویر مجاهدی نستوه و سازش ناپذیر بود که با اعلامیه ها و سخنرانی‌های انقلابی و آتشین خود، نه تنها آتش در خرمن استبداد و اختناق ستم شاهی زده بود، بلکه روح بیداری و آزادی‌خواهی را در کالبد همه مستضعفان جهان دمیده بود، آن چنان که اصحاب زر و زور و تزویر و پرچمداران اسلام آمریکایی وقتی نام امام خمینی(ره) را می‌شنیدند، زانوی غم به بغل گرفته و همچون دیوانگان خود رابه در و دیوار می‌کوبیدند!

امام خمینی(ره) که با توکل بر خدا، زنگ مرگ دیکتاتورها را در سراسر گیتی به صدا درآورده بود، در پشت سیمای پرصلابت و استوار خویش به عنوان یک انقلابی بزرگ، سیمای دیگری نیز داشت که کمتر شناخته شده بود. سیمای عاشقی صادق و عارفی واصل که همچون لسان الغیب حضرت حافظ شیرازی فلسفه خلقت هستی و عالم آفرینش را عشق می‌دانست و می فرمود: «پیرم، ولی به گوشه چشمی جوان شوم!»، یا هرگاه که دلش از دغل بازی و مقدس مآبی خرقه پوشان زهد فروش به تنگ می آمد، رندانه می‌سرود:

    واعظ شهر که از پند خود آزارم داد
    از دم رند می آلوده مددکار شدم

    بگذارید که از بتکده یادی بکنم
    من که با دست بت میکده بیدار شدم

سخن گفتن از مردی که روزگار از درک حضور او به خود می‌بالد، کار آسانی نیست. مردی که دست تاریخ معاصر، به ارتفاع فهم او نمی رسد و زبان زمین، از تکلم کرامات او عاجز و از وصف او ناتوان است. به راستی امام خمینی(ره) که بود؟ مجاهد، عالم، فیلسوف، سیاستمدار، عارف، عاشق، شاعر و...؟! در پاسخ باید گفت که آن عبد صالح خدا، همه این ها بود ونبود! بدین معنا که ابعاد وجودی این انسان کامل چنان بسیط و گسترده بود که در مسیر سیر الی الله ظرفیت پذیرش هرگونه فضیلت و کرامتی را داشت و در این مسیر نورانی تلاش می کرد با استعانت از ذات اقدس پروردگار و فیض روح القدس برای رسیدن به قاف کمال، تمام توانمندی‌های بالقوه خویش را به فعلیت درآورد. از همین رو در عین آن که عالمی عامل و سیاستمداری تیزبین و آینده‌اندیش بود، عارفی کامل، عاشقی صادق و شاعری لطیف و دقیقه یاب بود که در طلب وصل حضرت دوست(جل جلاله) چون پروانه خود را به آتش می‌زد و در قلب شعله عاشقانه چنین می‌سرود:

    فرخ آن روز که از این قفس آزاد شوم
    از غم دوری دلدار رهم، شاد شوم

نسبت عالمان دینی با شعر

با بررسی و واکاوی زندگی ادیبان و شاعران نام آور پارسی زبان در می یابیم که اکثر این بزرگان پیش و بیش از آن که شاعر باشند، حکیم، فقیه، فیلسوف، مفسر، و محدث بوده اند و شعر و شاعری دغدغه و دل مشغولی اصلی آنان نبوده است، چنان که سعدی در غزلی می گوید: «همه قبیله من عالمان دین بودند». حضرت امام خمینی(ره) نیز در پاسخ عروس خویش که از ایشان درخواست شعر می کند، فروتنانه می گوید: «اینک چون تو با اصرار خاص به خودت از من شعر خواستی باید به حق بگویم که نه در جوانی که فصل شعر و شعور است و اکنون سپری شده، و نه در فصل پیری که آن را هم پشت سر گذاشته‌ام، و نه در حال ارذل العُمُر (پیری و سالخوردگی) که اکنون با آن دست به گریبانم قدرت شعرگویی نداشتم، گویند کسی گفت که من قوّه‌ام در جوانی و پیری فرق نکرده، زیرا این سنگ را نه در جوانی توانسته‌ام بلند کنم و نه در پیری، من نیز همین را می‌گویم که من در شعر و ادب فرقی نکردم که در جوانی شعر نتوانستم گفتن و نیز در پیری. اینک گویم:

شاعر اگر سعدی شیرازی است
بافته‌های من و تو بازی است‌»

(مصاحبه روزنامه اطلاعات 6 خرداد 1369 با فاطمه طباطبایی همسر سید احمد خمینی، همچنین صحیفه امام خمینی، جلد 20، صفحات 166 و 167.)

حال این سوال پیش می آید که اگر بزرگان و عالمان برجسته دینی همچون امام دغدغه شعر و شاعری نداشتند، چرا شعر می سرودند؟! و راز این گرایش چیست؟ در پاسخ باید گفت که عالمان دین هیچ گاه داعیه شاعری نداشته‌اند و بیش تر از این منظر که شعر محملی مناسب برای رمزگشایی از دقایق فلسفی و عرفانی، رسانه‌ای قدرتمند برای ارتباط با مردم، و هنری تاثیرگذار برای تبلیغ و ترویج معارف و آموزه‌های دینی و اخلاقی است، به وادی شعر و شاعری کشیده می‌شدند.

در واقع عالمان، عارفان، و فیلسوفان شاعری چون حکیم خیام نیشابوری، میرداماد، سهروردی(شیخ اشراق)، شیخ بهایی، ملا هادی سبزواری، علامه حلی، ملا محسن فیض کاشانی، شیخ محمود شبستری، علامه اقبال لاهوری، حکیم فیاض لاهیجی، آخوند لاری، محمدحسین غروی اصفهانی(کمپانی)، میرزا حبیب خراسانی، شیخ علی نقی کمره‌‏ای، ادیب نیشابوری، علامه جلال‌الدین همایی، علامه سید اسماعیل بلخی، الهی قمشه‏‌ای، علامه طباطبایی، حضرت امام راحل و... از هنر شعر به عنوان وسیله‌ای در خدمت نشر و اشاعه آموزه‌های اصیل وحیانی و قرآنی، مبارزه با جهل و خرافه و گزافه، و احیای کرامت‌های انسانی در جامعه استفاده می‌کردند. هم چنان که نسل عالمان و عارفان روزگار ما نیز امروز در این مسیر روشن گام بر می‌دارند. عالمان و عارفان بزرگی همچون آیت الله حسن حسن‌زاده آملی، مقام معظم رهبری، و... با مرور و بازخوانی زندگی این چهره‌های ماندگار به روشنی می‌توان دریافت که آوازه و شهرت آنان در سایر علوم عقلی و نقلی بسیار بیش تر از شعر و شاعری بوده است، ولی امروز – به هر جهت – صبغه شاعری بعضی از آنان همچون خیام و شیخ بهایی بر سایر وجوه علمی شان تفوق و برتری پیدا کرده است. آنچه که مسلم است بسیاری از این بزرگان تعلق خاطر جدی به شعر و شاعری نداشته اند، تا جایی که در بعضی از تذکره ها آمده است که اشعار آنان بعدها توسط مریدان و شاگردان شان گردآوری و منتشر شده است، چنان که این امر در مورد حضرت امام(ره) نیز صادق است.

آنچه که مسلم است، حضرت امام(ره) به شعر و شاعری نه به عنوان یک هدف، بلکه به عنوان فرصتی برای بیان حقایق و فضایل اخلاقی، لطایف عرفانی و ظرایف روحانی نگاه می کرد و بنابر مصالحی شخصا تمایلی بر چاپ و انتشار این اشعار در زمان حیات خویش نداشت . علت چاپ دیوان اشعار بعد از رحلت شان نیز مطالبه مردمی و اصرار ارادتمندان ایشان به این کار برای رمزگشایی و پرده برداری از سیمای عرفانی آن عبد صالح خدا بود.

تأملی در سبک شعر و شاعری امام(ره)

بعد از ارتحال حضرت امام(ره)، رونمایی از سیمای ادبی آن عبد صالح خدا با چاپ غزل «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم» آغاز شد و به خاطر اقبال و استقبال گسترده مردم، به مرور با چاپ و انتشار مجموعه شعرهای «سبوی عشق»، «باده عشق»، «نقطه عطف» و «محرم راز» ادامه یافت. چاپ این مجموعه ها، بهترین تسلا برای خیل عاشقان و ارادت مندان امام بود. زمزمه این شعرها مرهمی بود بر داغ هجرانِ امت داغدیده‌ای که در کمال ناباوری پیر و پدر معنوی خویش را از دست داده بودند. به خاطر عطش زایدالوصفی که در جامعه نسبت به خواندن و شنیدن اشعار امام وجود داشت، مجموعه های منتشر شده در طرفة العینی دست به دست و نایاب شدند. به خاطر این استقبال بی نظیر و جهت پاسخگویی به مطالبات مردمی، سرانجام این دفاتر پراکنده در مدت زمان کوتاهی به اهتمام  حجت الاسلام علی‌اکبر صادقی رَشاد سامان یافت و در قالب «دیوان اشعار امام(ره)» به دست چاپ سپرده شد.

با یک مرور اجمالی در اشعار حضرت امام(ره)، اهل ادب به سهولت در می‌یابند که این اشعار درونمایه‌ای عرفانی و معنوی دارد و ذهن و زبان امام در عرصه شعر و شاعری متأثر از شاعران سبک عراقی بخصوص سنایی، عطار، مولانا، سعدی و حافظ می‌باشد. عرفان متجلی در سروده های امام خمینی(ره) عرفانی اسلامی، بیدارگرانه و مبتنی بر آموزه های وحیانی و قرآنی است که انسان را به صراط مستقیم توحید و رستگاری هدایت می‌کند.

«شعر برای امام دریچه‌ای بود که می‌توانست از آن به عالم و آدم بنگرد و یا تماشاگران را از این دریچه به دنیای عرفانی و اشراقی خود راه دهد... شعر امام بازترین پنجره رو به دنیای عرفانی امام(ره) است. امام(ره) در نثر و نطق ، مفاهیم و مسائل عرفانی را بسیار مطرح کرده‌اند،  اما شاید بدان‌ جهت که زبان نثر تحمل بیان مفاهیم عمیق عرفانی را که در ذهن شریف آن بزرگوار بوده، نداشته ، و شعر زبان باظرفیت و توانایی برای بازگویی مفاهیم عالی عرفانی بوده، معظم‌له این قابلیت را به استخدام بیان یافته‌های اشراقی خود در آوردند...‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ شعر برای امام قالبِ خوبی برای بازگویی مفاهیم بلند شهودی تلقی می‌شد... مهم ‌ترین منبع شناخت شعر امام، شخصیت امام(ره) است. ما در درک شعر امام نباید فقط به کتب اصطلاحاتی و معرفتی مراجعه کنیم، اگر ما دریچه‌ای بگشاییم و شخصیت جامع‌الاطراف او را ببینیم، می‌توانیم شعر او را به‌خوبی درک کنیم. از آنجا که عرفان نظری امام مستظهر به تجربه‌ عرفانی او در عرصه‌ی زندگی است، کسانی در درک عرفانش موفق‌تر خواهند بود که خود ملتزم به عرفان عملی بوده، دستی و دلی گداخته از آتش معرفت، در جیب و جان داشته باشند.» (2) (گفتگوی مجله شعر با حجت‌الاسلام علی اکبر صادقی رشاد، مجله شعر، تابستان 1375 ، شماره 20، صص 46 تا 51)

ارادت حضرت امام به حافظ و سعدی شیرازی

حضرت امام از میان تمام شاعران به حافظ و سعدی شیرازی ارادتی خاص داشت. نشانه این ارادت، بسامد بالای اشعاری است که در استقبال از غزلیات این دو شاعر بزرگ سروده است. نمونه‌های زیر گواه صادقی بر این ادعاست. امام غزلی دارد با مطلع:

بلبل به شاخ سرو در آواز دل ‌فریب
بر دل نوید سروقد گل‌عذار داد

که بیت خواجه شیراز را تداعی می‌کند که فرمود:

بلبل ز شاخ سروْ، به گلبانگ پهلوی
می‌خواند دوش، درسِ مقامات معنوی.

امام در غزلی دیگر با استقبال از غزل حافظ با مطلع « بلبلی خون ‌دلی خورد و گلی حاصل کرد»، گفته است:

عشقت اندر دل ویرانه‌ ما منزل کرد
آشنا آمد و بیگانه مرا زین دل کرد

و همچنین در بیت زیر متاثر از غزل معروف حافظ با مطلع « یاد باد آنکه سر کوی توام منزل بود» می باشد:
کاش روزی به سر کوی توأم منزل بود
که در آن شادی و اندوه مراد دل بود

تأثیرپذیری حضرت امام از غزل  معروف «الا یا ایهاالساقی أدرکاساً و ناولها» که در آغاز دیوان حافظ آمده است، در بیت زیر نیز به خوبی آشکار است:

الا یا ایهاالساقی، برون بر حسرت دل‌ها
که جامت حل نماید یکسره اسرار مشکل‌ها

و اما نشانه بارز ارادت و تعلق خاطر حضرت امام به سعدی شیرازی را از بیت زیر می‌توان فهمید:

شاعر اگر سعدی شیرازی است
بافته‌های من و تو بازی است‌»

حضرت امام(ره) در جایی دیگر با استقبال از غزل سعدی با مطلع:

«امشب مگر به وقت نمی‌خواند این خروس
عشاق بس نکرده هنوز از کنار و بوس»

گفته‌اند:

«امشب که در کنار منی خفته چون عروس
در خواب کن مؤذن و در خاک کن خروس»

تأثیرپذیری و استقبال از غزل‌های سعدی نشانه ارادت حضرت امام به افصح المتکلمین است. به راستی رمز و راز علاقه و دلبستگی حضرت امام(ره) به سعدی چیست؟ و چرا آن عبد صالح خدا در بیانات و مکتوبات خویش به آثار منظوم و منثور سعدی شیرازی بیش از هر شاعر دیگری استناد کرده است؟ خالی از لطف نیست جواب این سوال را از زبان نویسنده و پژوهشگر دینی حجت الاسلام عبدالکریم بی آزار شیرازی بشنویم:

«به یاد دارم چند ماه قبل از ارتحال امام بود که یک روز صبح حجت‌الاسلام رسولی محلاتی؛ رئیس دفتر امام به بنده زنگ زدند وگفتند: امام خواستار دیوان سه جلدی سعدی هستند، شما می‌‌توانید برایشان پیدا کنید؟ گفتم با کمال میل. اما چرا سه جلدی نه یک جلدی؟ اظهار داشتند که امام می‌‌خواهند مجلدات کم حجم باشد تا بتوانند در قدم زدن‌های روزانه آن را با خود ببرند و به آسانی آنها را مطالعه کنند. همان روز برایشان تهیه کردم و فرستادم.

این جریان برایم از چند جهت جالب و آموزنده بود: اهتمام فراوان امام(ره) به کتابخوانی، استفاده از اوقات و فرصت‌ها، و بیش از همه اهتمام امام به سعدی آن هم در آن سن و با آن همه اشتغالات. البته چند نکته برایم جای سؤال بود: آیا امام(ره) تازه به اشعار سعدی علاقه‌مند شده بودند یا از جوانی؟ چرا امام در اواخر عمر یکی از مجلدات سعدی را درخواست نکردند، بلکه هرسه جلد را خواستار شدند؟ ارتباط امام(ره) با کتاب غزلیات سعدی؟ رابطه امام با گلستان سعدی؟ رابطه امام با بوستان سعدی؟ در مورد سؤال اول؛ به تاریخ تحصیلات امام خمینی (ره)مراجعه کردم؛ متوجه شدم که ایشان در جوانی نزد استاد ادبیات «ملا ابوالقاسم» به فراگیری گلستان و بوستان سعدی و چند کتاب ادبی دیگر پرداخته‌اند و سپس به کتاب‌های امام مراجعه کردم و دریافتم که ایشان در کتاب‌های خود از اشعار سعدی استفاده بسیار کرده‌اند، و به خوبی می‌توان دریافت که تا چه اندازه امام از دوران جوانی از سعدی درس انقلاب و کشورداری اخلاقی فرا گرفته ‌اند.» (حکومتی بر اساس اخلاق (یادها37) خاطرات حجت الاسلام و المسلمین دکتر عبدالکریم بی آزار شیرازی)

راز ارادت و تعلق خاطر امام خمینی (س) به آثار سعدی، به خاطر انطباق آثار منظوم و منثور این شاعر بزرگ با منظومه سیاسی و اجتماعی اسلام است. سعدی شاعری معنوی و اخلاق گراست که حاکمان را در کشورداری به «عدالت» و «مردم داری» توصیه می کند. حضرت امام نیز همواره بر این گزاره پای می فشرد که حکومت اسلامی، حکومتی اخلاقی است. حکومتی که دولتمردان آن باید مردم را به «مکارم اخلاق» فرا بخوانند و این دقیقا همان چیزی است که سعدی در قالب حکایت های بوستان و گلستان با بیانی شیرین و تاثیرگذار به آن پرداخته است.

از دیگر دلایل علاقه حضرت امام(ره) به سعدی این است که در نگاه سعدی، شعر رسانه‌ای برای ترویج فضیلت‌های انسانی و اخلاقی است. او رسانه شعر را رسانه‌ای قدرتمند برای ترویج فضایل اخلاقی می‌داند و در قالب شعر آموزه‌های اخلاقی، دینی و کرامات انسانی را به تصویر می‌کشد. شعر سعدی، آیینه تجلی قرآن است. خالق بوستان و گلستان در بسیاری از شعرهای خود، هم «موضوع» آیینی دارد و هم «موضع» آیینی. یعنی در کنار پرداختن به «صورت» دین و آیین (مدح و منقبت بزرگان دینی)، در سروده های خود سیره و سنت خاندان رسالت (علیهم السلام) را نیز - که در رأس آنها توحید و یکتاپرستی است - به تصویر کشیده است:

آفرینش همه تنبیه خداوند دل است
دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار

این همه نقش ازل بر در و دیوار وجود
هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار...

دیگر این که سعدی مربی و معلم اخلاق و پرورش‌یافته دامن قرآن و عترت است. شاعری به معنای واقعی کلمه «حکیم» که توانسته است به پیروی از سبک و سیاق قرآن، با توانمندی آموزه‌های دینی و اخلاقی را در قالب  حکایت‌های شیرین و شنیدنی به نظم درآورد. در آیینه اشعار سعدی به روشنی می‌توان سیمای قرآن و عترت را به تماشا نشست و به نوعی سروده‌های وی تجلی گاه آیات قرانی، روایات و احادیث است.

حکایت همچنان باقی است... 

پرداختن شایسته و بایسته به سبک ادبی و شیوه شعر و شاعری امام و تحلیل عارفانه غزل‌های آن پیر فرزانه در یک مقاله ممکن نیست و به تحقیقی جامع و گسترده نیاز دارد. مایه بسی تاسف است که پرداختن به این مهم توسط ادیبان و پژوهشگران تا کنون مورد غفلت قرار گرفته است. به همین خاطر، سیمای ادبی امام خمینی(ره) بعد از گذشت 40 سال همچنان در پرده‌ای از ابهام قرار دارد و مردم با این بُعد از شخصیت امام آن‌گونه که شایسته و بایسته است آشنایی ندارند.  امید آن که مقاله فوق که نگاهی اجمالی به سیمای ادبی حضرت امام بود، مقدمه ای باشد برای بازخوانی و مرور دقیق تر و عمیق تر اشعار عرفانی آن انسان وارسته و به حق پیوسته، و هموار نمودن راه برای رمزگشایی هر چه بیش تر از دقایق و ظرایف معنوی و عرفانی این اشعار توسط ادیبان و پژوهشگران.

با سلام و درود به روح پر فتوح معمار کبیر انقلاب اسلامی، این نوشتار را با غزل خاطره انگیزی که حضرت امام(ره) در باره قیام تاریخی پانزده خرداد سروده است، به پایان می برم:
‌‏از غم دوست در این میکده فریاد کشم‏
‌‏دادرس نیست که در هجر رُخش داد کشم‏
‌‏داد و بیداد که در محفل ما رندی نیست‏
‌‏که بَرش شِکوه بَرم، داد ز بیداد کشم‏
‌‏شادی ام داد غمم داد و جفا داد و وفا‏
‌‏با صفا منّت آن را که به من داد کشم‏
‌‏عاشقم، عاشق روی تو نه چیز دگری‏
‌‏بار هجران و وصالت به دل شاد کشم‏
‌‏مُردم از زندگی بی ‌تو که با من  هستی‏
‌‏طرفه سری است که باید برِ استاد کشم‏
‌‏سال ها می‌گذرد، حادثه‌ها می‌آید‏
‌‏انتظار فرج از نیمه خرداد کشم‏

________
پانوشت:
1 - غزل «من به خال لبت، ای‌ دوست! گرفتار شدم»، اولین غزلی بود که بعد از رحلت حضرت امام(قدس سره الشریف) چاپ و منتشر شد و مردم برای اولین بار با یکی دیگر از ابعاد شخصیتی حضرت امام(ره) که شعر و شاعری است، آشنا شدند. انتشار این غزل زیبای عرفانی، جامعه ادبی و ارادتمندان امام  را به شدت به وجد آورد. اقبال و استقبال از این غزل بیش از حد تصور بود، به طوری که بعد از انتشار مورد استقبال بسیاری از شاعران قرار گرفت. من خود بیش از صدها اقتفاء و تضمین از این غزل را در مطبوعات و جُنگ های ادبی خوانده ام. نکته جالب دیگر این که در همان ایام غزلی با مطلع «تو که خود خال لبی از چه گرفتار شدی» در رسانه ها منتشر و به مقام معظم رهبری نسبت داده شد. ولی بر اساس اعلام دفتر رهبری، انتساب این غزل به ایشان انتسابی اشتباه و فاقد اعتبار است و در کارنامه ادبی امین شعر انقلاب چنین شعری به ثبت نرسیده است.

2 – دیوان امام خمینی (ره) بعد از ارتحال ملکوتی ایشان به اهتمام علی‌اکبر صادقی رَشاد (زادهٔ 1335 خورشیدی/ 1375 قمری)، معروف به علی‌اکبر رشاد، محقق اسلامی، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، بنیان‌گذار و رئیس و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مؤسس و رئیس حوزهٔ علمیهٔ امام رضا و رئیس شورای حوزه‌های علمیهٔ استان تهران گردآوری و با مقدمه، اضافات و تعلیقات توسط مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1372(نسخه اول) و 1377(نسخه دوم) چاپ و منتشر شد.

انتهای پیام/