"نگاه راهبردی و استراتژیک" به مسئله بحران جمعیت کشورمان وجود ندارد
نویسنده کتاب "بحران خاموش" گفت: متأسفانه در زمان حاضر در کشور به مسئله جمعیت "نگاه راهبردی و استراتژیک" وجود ندارد و جمعیت تاکنون وابسته به "تاکتیک" دولت‌ها بوده است در نتیجه یک دولت به جمع‌آوری قوانین پرداخته و دولت دیگر آن را نادیده گرفته است.
دکتر اسماعیل کوتیانی در گفت‌و‌گو با خبرنگار اجتماعی تسنیم درباره تقدم و تأخر مقوله اقتصاد و فرهنگ به‌روی تمایل خانواده‌ها به فرزندآوری اظهار کرد: در ساختار فرهنگی مقوله جمعیت، مباحثی از جمله شهرنشینی، افزایش سن ازدواج، تغییر ساختار خانواده و تحصیلات مؤثرند.
وی ادامه داد: تحصیلات یک امر فرهنگی است و چون یک گستره زمانی را در بر می‌گیرد، سن ازدواج را افزایش می‌دهد؛ اگر فردی بخواهد در 18سالگی وارد دانشگاه شود و ادامه تحصیل دهد، در حدود سن 27سالگی تحصیلاتش به پایان می‌رسد! این یعنی تأخیر در سن ازدواج؛ از طرفی موضوع محتوایی تحصیلات را داریم، افرادی که تحصیلاتشان بالا می‌رود، افق‌های ذهنی‌شان نیز تغییر می‌کند، از این جهت که مثلاً کیفیت فرزندان به کمّیت آنها ترجیح داده می‌شود.
این جامعه‌شناس در اشاره به دیگر فاکتورهای فرهنگی مؤثر بر "فرزندآوری" تصریح کرد: مباحث دیگری در مقوله فرهنگ وجود دارد که از آن به‌عنوان مباحث خُرد فرهنگی یاد می‌شود؛ این مباحث، از مباحث ساختاری مهم‌ترند؛ موضوع ارزش‌ها و نگرش‌ها از این جمله است؛ نگرش مردم به اصل ازدواج تغییر کرده است، در گذشته میزان ازدواج‌ها بیشتر بود پس به‌طور طبیعی نرخ باروری هم بالا می‌رفت در حالی که امروزه به‌عکس است؛ بحث بعدی تغییر نگرش در رابطه با طلاق است، در گذشته زوج‌ها به‌سختی طلاق می‌گرفتند در صورتی که در زمان حاضر، طلاق نیز به‌شدت افزایش پیدا کرده است.
وی افزود: مسئله بعدی، تغییر نگرش درباره ارزش فرزند است؛ متأسفانه در زمان حاضر ارزش فرزندآوری میان خانواده‌ها کاهش پیدا کرده است؛ در گذشته به این خاطر که فرزند، کارکردهای اقتصادی و امنیتی داشت، برای خانواده اهمیت ایجاد می‌کرد زیرا حاکمیت‌های مرکزی قدرتمند نبودند، در این رابطه، پسرها ارجحیت داشتند؛ افزایش هزینه‌های فرزندآوری نیز مسئله دیگر است؛ مردم فکر می‌کنند که اگر فرزندآوری کنند، توان تأمین هزینه‌های آنها را نخواهند داشت در نتیجه این تصور نادرست به وجود آمده است که فرزندآوری نسبت به میزان هزینه‌های آن نمی‌ارزد!
کوتیانی گفت: ترجیح جنسیتی نیز مقوله دیگری است؛ به این معنی که فرزند پسر در گذشته از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و امنیتی ترجیح داشت، در حالی که این موضوع در زمان حاضر مطرح نیست و در بحث جنسیت خواست برابر وجود دارد؛ در نتیجه زوجین نهایتاً به یک پسر و یک دختر اکتفا می‌کنند؛ به‌نظر من موضوع "فرزندآوری" بیش از آنکه ماهیتی اقتصادی داشته باشد، امری فرهنگی است به این معنی که عوامل فرهنگی، تأثیر بیشتری روی آن دارد؛ اهمیت فرهنگ در این زمینه مهم‌تر از اقتصاد است؛ میان مباحث فرهنگی نیز تغییر نگرش از دیگر موارد، مهم‌تر است.
نویسنده کتاب "بحران خاموش" در اشاره به نقش مدرنیته بر کاهش جمعیت خاطرنشان کرد: مدرن شدن جامعه روی همه ساختارهای اجتماعی تأثیر گذاشته است؛ نهادی همچون خانواده، آموزش و پرورش و رسانه‌ها از این تأثیر مستثنی نیستند؛ در واقع مدرنیته از طریق تغییراتی که در خانواده ایجاد کرده، مسئله باروری را دستخوش تغییر قرار داده است؛ همه نهادها روی هم تأثیر و همپوشانی دارند اما اگر بخواهیم از جهت تأثیرگذاری از نهاد خاصی نام ببریم، می‌توان رسانه‌های جمعی به‌ویژه رسانه ملی را در این رابطه اثرگذارتر معرفی کرد.
وی با تأکید بر نقش صداوسیما در بحث فرهنگ‌سازی ادامه داد: زیرا برای مثال در آموزش و پرورش محدودیت‌‌هایی وجود دارد، به این دلیل که محتوای نوشتاری و مکتوب نسبت به محتوای سمعی و بصری تأثیر کمتری دارد؛ فیلم‌ها و انیمیشن‌ها در این زمینه بسیار مؤثرند؛ در گذشته و در زمان اجرای قانون تنظیم خانواده، شعار "فرزند کمتر زندگی بهتر" مطرح می‌شد و رسانه تلویزیون به‌جهت گستردگی و عمق اثری که دارد آن را تبلیغ و ترویج می‌کرد اما در سال 91 وقتی مقام معظم رهبری مطرح کردند که گفتمان کاهش جمعیت باید تغییر کند، صداوسیما به‌اندازه‌ای که باید همپای تغییر گفتمان حرکت نکرد.
کوتیانی متذکر شد: بعد از توصیه‌ها و تذکرهای مقام معظم رهبری، کسانی که دلسوز بودند مباحث مربوطه را تشریح کردند؛ اما فعالان جمعیتی دست‌تنها هستند و هرچه تلاش می‌کنند صدایشان به جایی نمی‌رسد، در حالی که صدا و سیما قادر است به‌راحتی این گفتمان را در قالب آثار نمایشی مختلف تبیین و ترویج کند؛ از این نظر عملکرد صدا و سیما در حوزه جمعیت راضی‌کننده نیست و حرکتی لاک‌پشتی دارد.
این پژوهشگر و فعال جمعیتی در اشاره به دیگر عوامل مؤثر بر افزایش فرزندآوری اضافه کرد: علاوه بر این مسائل، ساختارهای پشتیبان نیز در بحث جمعیت اثر دارند؛ این ساختارها برای اثرگذاری باید ماهیتی حقوقی و قضایی داشته باشند؛ بیمه‌ها، مشوق‌های فرزندآوری و... از این دسته‌اند؛ قوه مجریه و مقننه باید قوانینی را تدوین کنند که پشتیبان فرزندآوری باشد؛ این اتفاق نیفتاده است و ما هنوز در این زمینه خلأ قانونی داریم! اگر در زمینه‌‌ای قانونی هم تصویب شده است با مشکل عدم اجرای آن مواجهیم! متأسفانه در زمان حاضر در کشور به مسئله جمعیت "نگاه راهبردی و استراتژیک" نداریم و جمعیت تاکنون وابسته به تاکتیک دولت‌ها بوده است؛ در نتیجه شاهد بودیم که یک دولت به جمع‌آوری قوانین پرداخته و دولت دیگر آن را نادیده گرفته است در حالی که هر دولت باید راهبردی عمل کند.
وی افزود: سیاست‌هایی که حضرت آقا به آن اشاره کردند، بسیار راهبردی است و دولت و مجلس نیز باید با نگاه راهبردی در این زمینه برنامه‌ریزی کنند، به‌گونه‌ای که هر دولتی که سر کار آمد مجبور به اعمال آنها باشد؛ در این رابطه دولت‌های نهم و دهم قائل به حل مسئله جمعیت بودند اما دولت‌های یازدهم و دوازدهم به آن بی‌توجه بودند؛ حتی مشاوران این دو دولت به افزایش جمعیت اعتقاد نداشته‌اند!
کوتیانی تصریح کرد: برای راهبردی شدن موضوع جمعیت باید قبل از هر چیز نخبگان جامعه در این زمینه احساس ضرورت کنند؛ با این توضیح حتی نمایندگان مجلس شورای اسلامی که از نخبگان محسوب می‌شوند، هنوز درک درستی از بحران جمعیت کشورمان ندارند! در این زمینه به یک تغییر نگرش نخبگانی نیازمندیم؛ اگر نخبگان ما به این درک برسند که جمعیت یک مسئله راهبردی است، خود به خود ستادهای رسیدگی به این موضوع تشکیل و سیاست‌های لازم اعمال می‌شود.
نویسنده کتاب "بحران خاموش" خاطرنشان کرد: لازم است ستادها و تشکیلات مخصوصی برای موضوع جمعیت تشکیل شوند با این حال اگر این تغییر نگرش صورت نگیرد حتی تشکیل "کمیسیون ویژه جمعیت" یا ستادهای جمعیتی اثرات لازم را نخواهند داشت؛ در زمان حاضر ستاد خاصی نداریم که متولی این امر باشد؛ از طرفی همه قوانین ما باید پیوست جمعیتی داشته باشند به این معنی که برای افزایش جمعیت، ظرفیت‌سازی کنند تا بتوانیم بلافاصله وارد فاز عملیاتی شویم.