یادداشت| شعر مقاومت؛ الفبای ظلم‌ستیزی و حق‌طلبی

خبرگزاری تسنیم، رضا اسماعیلی: 

تعریف شعر مقاومت و پایداری

«شعر مقاومت» یک مفهوم کلی، عام و گسترده است که در بطن خود «شعر انقلاب» و «دفاع مقدس» را نیز در بر می‌‌‌‌‌‌گیرد. اطلاق عنوان «اسلامی» به این شعر نیز، محدوده جغرافیایی آن را مشخص می‌‌کند، یعنی «شعر مقاومت جهان اسلام».

شعر مقاومت، شعری است که در سه جبهه عمده می‌‌‌جنگد:

1ـ جبهه مبارزه با هوای نفسانی و وساوس شیطانی (جهاد اکبر)
2ـ جبهه مبارزه با استبداد داخلی (شعر انقلاب)
3ـ جبهه مبارزه با دشمن متجاوز و اشغالگر خارجی (شعر مقاومت)

با این تقسیم‌‌بندی، باید گفت که شعر دوران هشت ساله «دفاع مقدس» نیز زیرشاخه‌‌ای از شعر مقاومت به شمار می‌‌آید.

شعر مقاومت و پایداری، فریاد رسای «حق طلبی»، «عدالت‌ خواهی» و «بیداری» از حنجره شریف و غیرت‌‌مند شاعرانی متعهد و رسالت‌‌‌‌مند است که به «انسان»، «صلح» و «آزادی» می‌اندیشند.

شعر مقاومت، الفبای ظلم ستیزی و آزادگی در برابر قدرت‌های اهریمنی و انسان‌‌ستیز است. شعری است راست قامت و عزت‌‌مدار که در برابر دشمنان قسم‌خورده «انسانیت» و راهزنان«صلح» و «عدالت» و «آزادی»، هرگز تن به تسلیم و سازش نمی‌دهد، و برای دفع فتنه دشمنان و به زانو درآوردن آنان، همدوش نیروهای مجاهد و رزمنده، در خط مقدم جبهه می‌جنگد و بشارت «پیروزی» را فریاد می‌کند.

کارکردهای عمده شعر مقاومت و پایداری

  برای این گونه‌ ادبی، کارکردهای فراوانی می‌توان برشمرد، ولی عمده‌‌‌‌ترین این کارکردها، در موارد زیر خلاصه می‌شود:

الف ـ تبیین حقانیت ملت‌های ستمدیده و به اسارت در آمده، و به تصویر کشیدن حماسه زیبای ایستادگی و مقاومت آنها برای آزادسازی خاک میهن از سلطه نیروهای متجاوز خارجی.

ب ـ دمیدن روح بیداری در کالبد مردم مظلوم و تحت ستم، به منظور مقابله با دشمن متجاوز و تن ندادن به سازش و تسلیم.

پ ـ تقویت روحیه رزمندگان و مجاهدان برای ایستادگی در مقابل دشمن.

ت ـ به تصویر کشیدن رشادت‌ها و حماسه‌های رزمندگان و نیروهای مردمی در دفاع از خاک میهن برای ثبت در تاریخ و انتقال به نسل‌هــای آینده.

ث ـ تکریم و گرامیداشت یاد و خاطره جانبازان میهن و شهیدان راه استقلال و آزادی.

ج ـ تحقیر و تخفیف دشمن زبون تجاوزگر و ایجاد رعب و وحشت در دل آنان، به منظور عقب‌نشینی از خاک میهن و تن دادن به شکست.

چ ـ پاسداری از آرمان‌های ملی و پاسداشت «کرامت‌های انسانی.»

پیشینه شعر مقاومت اسلامی

شعر مقاومت اسلامی، برآمده از جوهره و ذات فرهنگ بالنده و انسان‌‌‌ساز اسلامی است. در اسلام، حضرت اباعبدالله (ع) نماد مقاومت و پایداری در مقابل ظلم و کفر و شرک و باطل است. شخصیت برجسته امام حسین (ع) الهام‌‌‌‌بخش اکثر شاعران مقاومت در سراسر جهان اسلام است.

حماسه بی بدیل کربلا، گنجینه پایان‌ناپذیری است که شعر مقاومت اسلامی برای همیشه می‌تواند از آن ارتزاق کند.

در ایران نیز، شعر مقاومت با نام بلند حکیم توس «فردوسی» و «شاهنامه» درآمیخته است. بعد از فردوسی بزرگ نیز، شاعرانی همچون «مسعود سعدسلمان» و «ناصر خسرو» این مسیر روشن را هموار کرده‌اند. در عصر مشروطه نیز شعر مقاومت با نام شاعران زیر پیوند خورده است:

میرزاده عشقی، ملک‌الشعرای بهار، فرخی یزدی، سیداشرف‌الدین گیلانی (نسیم شمال)، پروین اعتصامی، ایرج میرزا، ابوالقاسم لاهوتی، عارف قزوینی، علامه دهخدا، ادیب‌الممالک فراهانی و ...اما اگر بخواهیم پیشینه شعر مقاومت اسلامی را در کشورهای عربی ردیابی کنیم، باید بگوییم که تاریخ شکل‌گیری این شعر به قرن‌های 19 و 20 برمی‌گردد؛ سال‌هایی که کشورهای عربی گرفتار سلطه حکومت‌های عثمانی بودند و ملیت و قومیت آنان در معرض اضمحلال و نابودی بود.

در این دوران، شاعران مقاومت عرب برای حفظ و صیانت از زبان عربی که مهم‌ترین نشانه قومیت آنان بود، و همچنین به منظور بیداری مردم، دست به سرودن اشعار اجتماعی، انقلابی (مقاومت) زدند، «احمد شوقی» و «حافظ ابراهیم» از مصر و «معروف الرصافی» و «الزهاری» از عراق، از جمله شاعرانی بودند که برای پاسداری از هویت عربی، جریان شعر مقاومت را شکل دادند.

پس از جنگ دوم جهانی نیز با به رسمیت شناخته شدن رژیم اشغالگر قدس توسط سازمان ملل، و اشغال فلسطین، خون تازه‌ای در رگ‌هایی «شعر مقاومت جهان عرب» جاری شد و این جریان به جریانی بالنده و پویا تبدیل گردید.

مؤلفه‌ها و ویژگی‌های شعر مقاومت و پایداری

از عمده‌‌‌‌‌ترین این مؤلفه‌ها به موارد زیر می‌‌توان اشاره کرد:

1ـ بهره ‌گیری از اِلمان‌ها و نمادهای ملی و مذهبی
2ـ برجسته کردن پیام‌های انسانی چون: صلح‌، آزادی، عدالت، حق‌خواهی، و ...
3ـ محتوامحوری و مخاطت‌اندیشی و توجه به عنصر احساس و اندیشه در حوزه طرح آرمان‌ها.
4ـ وضوح و روشنی در زبان و بیان و پرهیز از پیچیده‌‌گویی و بهره‌‌گیری از «اسطوره‌» برای پروراندن شخصیت‌ها. روشنی و صراحت شعر مقاومت به منظور برقراری ارتباط با مخاطب و تاثیرگذاری بیشتر است.
5ـ تلفیق حماسه و عرفان برای بیان مفاهیم «مقاومت و پایداری.»

وجه تمایز شعر دفاع مقدس و شعر مقاومت و پایداری

  بدیهی است که «شعر دفاع مقدس» به خاطر کارکرد آن و محدود شدن به مرزهای جغرافیایی یک کشور مشخص، از گستره محدودتری نسبت به شعر مقاومت برخوردار است. اما شعر مقاومت و پایداری، از جامعیت بیشتری برخوردار است، ضمن این که ساختار آن بر بنیادهای زیباشناسانه استوار است.  

در شعر پایداری، شاعر با رویکردی عمیق‌تر، فلسفی‌تر و انسانی‌تر، به پدیده‌ای به نام «جنگ» نگاه می‌کند. در شعر مقاومت، رفتار شاعر با زبان، رفتاری «فراهنجار» است.

شاعر در شعر پایداری به دنبال کشف زبانی برای گفت‌وگو با همه مردم جهان است. مردمی که طعم تلخ جنگ را چشیده‌اند و مقاومت و پایداری را تجربه کرده‌اند. در واقع شاعر در حوزه شعر پایداری، پیام‌های انسانی و فلسفی پدیده‌ای به نام «جنگ» را می‌گیرد و به آنها تشخص جهانی می‌بخشد، پیام‌هایی چون: آزادی، حق‌طلبی، عدالت‌خواهی، وطن‌دوستی، ایثار و جانبازی و ... و از آنجا که این پیام‌ها به مرزهای جغرافیایی محدود نمی‌شود، طبیعتاً دایره مخاطبان شعر مقاومت، گسترش می‌یابد و این نوع شعر، هرگز در چاه و دامچاله «بحران مخاطب» سقوط نمی‌کند.

مخاطب شعر پایداری، همه مردم جهانند. این شعر در اندیشه دمیدن روح «بیداری» و «آزادی‌خواهی» در کالبد همه ملت‌های ستمدیده و تحت سلطه جهان است.

نمونه‌هایی از شعر مقاومت

همچنان که اشاره شد، شاعر مقاومت، ایستادگی، و پایمردی انسان را در برابر ظلم، تجاوز، زیاده‌خواهی و بی‌عدالتی به گونه‌ای به تصویر می‌کشد که همه مردم جهان با اسطوره‌ها و نمادهای شعری او احساس پیوستگی و هم‌ذات‌پنداری می‌کنند.

از همین رو، دایره تاثیرگذاری، نفوذ و ماندگاری این شعر، بیش از شعر جنگ و دفاع مقدس است. در زیر نمونه‌هایی از شعر پایداری جهان را با هم زمزمه می‌کنیم:

1
چراغی به من بده
تا به جست و جوی میهن خود برخیزم
ای کوچه‌های بلند
ـ چونان تازیانه نیاکانم ـ
(محمّد الماغوط ـ سوریه)

2
درخت، درخت
تو خواهی رویید
و برگ‌هایت سبز و پرپشت
در آفتاب خواهد شکفت
صدای خنده
از میان برگ‌هایت
به آفتاب خواهد رفت
و چکاوک‌ها بازخواهند گشت
به‌ سوی وطن،
به ‌سوی وطن.
(فدوی طوغان، فلسطین)

3
اگر باید که نانم را از دست بدهم
اگر باید که پیراهن و بسترم را بفروشم
اگر باید که سنگ‌‌تراشی کنم
یا نان را از میان زباله‌ها بجویم
یا از گرسنگی بمیرم و تمام شوم
ای دشمن انسان
سازش نمی‌کنم،
و تا پایان می‌جنگم ...
آخرین تکه خاکم را هم بگیر
جوانانم را به زندان‌ها بینداز
و کتاب‌هایم را بسوزان
به سگ‌‌هایت در ظرف‌های من غذا بده
دام ترس و وحشت را بر سر بام‌های دهکده‌ام بگستر
ای دشمن انسان،
سازش نمی‌کنم،
و تا پایان می جنگم ..
(سمیح القاسم، فلسطین)

آینده شعر مقاومت و پایداری

حضرت امام (قدس‌سره‌الشریف) در جایی فرموده‌اند تا ظلم هست، مقاومت و پایداری هم هست؛ بنابراین باید گفت که شعر و ادبیات پایداری هم از این منظر تا زمانی که انسان بر روی کره خاکی زندگی می‌کند، پا به پای انسان به حیات خود ادامه می‌دهد و محدود کردن آن به یک دوره یا مقطع زمانی خاص، بی‌‌معناست. ممکن است امروز چیزی با عنوان «شعر جنگ» موضوعیت نداشته باشد، ولی «شعر پایداری» با تعریفی که از آن در ذهن داریم، تا ظلم و بی‌عدالتی و تبعیض هست، به حیات خود ادامه می‌دهد.

ما به عنوان یک انسان مسلمان که بهره‌ای از هنر داریم، چشم به آینده موعود دوخته‌ایم. آینده‌ای که خورشید مهدویت در آسمان جهان می‌درخشد و مستضعفان به وراثت زمین برگزیده می‌شوند. بنابراین «شعر مقاومت و پایداری» نیز از هم‌اکنون باید چشم به افق‌ این آینده موعود بدوزد و هنرمندان ما برای رسیدن به قاف کمال چنین آینده‌ روشنی، کمر همت ببندند.

فلسفه هشت سال دفاع مقدس ملت سربلند ما نیز چیزی جز مُهر تأیید زدن بر روی این ادعای روشن نبود که ما با اقتدا به سرور و سالار شهیدان، حضرت اباعبد‌الله الحسین(ع)، نه ظلم می‌کنیم و نه زیر بار ظلم می‌رویم.

ما ایستاده‌ایم تا به مستضعفان جهان جرأت و شهامت «نه» گفتن به قدرت‌های استکباری و شیطانی را بیاموزیم. ما ایستادیم تا به انسان بیاموزیم که «صلح» و «آزادی» گوهرهای بی‌بدیل و نایابی هستند که تنها با ایثار جان به دست می‌آیند. ما ایستادیم و در کوره‌های جنگ آبدیده شدیم تا فرزندان ما در فردای تاریخ آزاد و سربلند زندگی کنند و با شب‌چراغ ایمان، خیمه‌های کفر و ظلم و پلشتی را در سراسر گیتی به آتش بکشند:
پسرم می‌پرسد:
تو چرا می‌جنگی؟
من تفنگم در مُشت
کوله بارم در پشت
بند پوتینم را محکم می‌بندم
مادرم
آب و آیینه و قرآن در دست
روشنی در دل من می‌بارد
پسرم بار دگر می‌پرسد:
«تو چرا می‌جنگی؟»
با تمام دل خود می‌گویم:
«تا چراغ از تو نگیرد دشمن»

(محمدرضا عبد‌الملکیان)

انتهای پیام/