جمهوری آذربایجان و ارمنستان روی خط آتش

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، کشته شدن 16 نیروی قره‌باغ در درگیری‌های صبح امروز، خبر از آن می‌دهد که اوضاع به‌سمت پیچیده‌تر شدن می‌رود.

*  جدیدترین خبرها و تحلیلهای ایران و جهان را در کانال تلگرامی تسنیم بخوانید. (کلیک کنید)

سرگرد آنار ایوازاف سخنگوی وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، با انتشار این خبر در یک کنفرانس مطبوعاتی، اعلام کرده است که در منطقه فضولی، روستاهای قاراخان‌بیگلی، گروند، گرده‌ریز و عبدالرحمان علیا، آزاد شده و کنترل این روستاها، الآن در دست نیروهای آذری است. در منطقه جبراییل، موروداغ و آغ‌دره نیز پیشروی‌هایی صورت گرفته است. ارتش ارمنستان منطقه قاپان‌لی شهرستان ترتر، مناطق چراخلی و قاروند شهرستان آغ‌دام، روستاهای الخانلی و شکروبیلی در شهرستان فضولی و روستای چوجوخ مرجان جبرئیل در مرز جمهوری آذربایجان را توپ‌باران کرد و فرماندهی ارتش جمهوری آذربایجان، حملات متقابل در طول خط مقدم جبهه انجام داد.

آماده‌باش در ارمنستان، حالت جنگی در آذربایجان

صبح روز یکشنبه و پس از شلیک نخستین گلوله‌ها، ارمنستان اعلام آماده‌باش نظامی کرد.

الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان نیز، ابتدا شورای‌عالی فرماندهی نظامی را تشکیل داد و سپس به پارلمان کشورش رفت و بعد از ظهر امروز حالت جنگی اعلام کرد.
این اقدام علی‌اف در حالی انجام شده است که در درگیری‌های دو ماه پیش، تمایل چندانی به تحرک نظامی نشان نداده و مورد انتقاد قرار گرفته بود.
الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان امروز اعلام کرد: اجازه پایمال شدن خون شهدایمان را نخواهیم داد. خودروهای نظامی متعلق به ارتش ارمنستان را منهدم کردیم. ما از خاک خود دفاع می‌کنیم و قره‌باغ متعلق به آذربایجان است.

چالش‌های یک معضل قدیمی

معضل قره‌باغ، در بطن خود، معضلی نقطه‌ای و بدون ارتباط با تحولات پیرامون خود نیست و ریشه حقیقی اختلافات اراضی و قلمروهای سیاسی در قفقاز و آذربایجان را باید در گذشته دور بررسی کرد.
با آن که در دوران سقوط نظام پادشاهی روسیه، قفقاز از روسیه جدا شد و آذربایجان و ارمنستان، استقلال پیدا کردند، اما در کمتر از یک سال، ارتش سرخ، استقلال کوتاه‌مدت را از آنان گرفت و به خاک اتحاد جماهیر شوروی ضمیمه شدند.
اما در سال 1991 میلادی و پس از انحلال مدل سوسیالیستی شوروی، آذربایجان و ارمنستان نیز دوباره اعلام استقلال کردند.
تا آن زمان، وجود یک سیستم قدرتمند مرکزی، مانع از اختلافات آنان شده بود، اما موقعیت خاص قره‌باغ، مشکلاتی تازه به‌همراه آورد، چرا که ارامنه ساکن قره‌باغ، با استفاده از فاکتور برتری جمعیتی، رفته رفته قدرت گرفتند.
ارامنه قره‌باغ با به‌دست‌گیری کنترل نواحی قره‌باغ کوهستانی، استانی خودمختار در جمهوری آذربایجان و اشغال هفت ناحیه پیرامونی آن در خاک جمهوری آذربایجان به‌عنوان مناطق حائل، موفق شدند حدود یک‌پنجم اراضی جمهوری آذربایجان را به کنترل خود دربیاورند.
دو جمهوری سابق اتحاد شوروی یعنی ارمنستان و آذربایجان، 4 سال منتهی به استقلال‌شان در 1991 را در کشمکش و 4 سال آغاز استقلال را در جنگ بر سر قره‌باغ کوهستانی سپری کردند.
آنها از سال 1995 تاکنون در وضعیت آتش‌بس قرار داشتند اما در آوریل 2016 درگیری و برخورد نظامی در منطقه قره‌باغ را تجربه کردند.

ارمنستان، در درگیری‌های دو ماه اخیر، شهر طاووس در شمال غربی خاک آذربایجان را هدف قرار داد که در سمت ارمنی تاووش نامیده می‌شود و کیلومترها از محل نزاع در قره‌باغ دور است و در نزدیکی مرز مشترک آذربایجان با ارمنستان و گرجستان و در شمال غربی شهر گنجه قرار دارد. آذربایجان مرزهای ارمنستان را به‌رسمیت می‌شناسد و ادعای ارضی درباره ارمنستان ندارد، اما ارمنستان در 30 سال گذشته 1/5 درصد خاک آذربایجان را به‌رغم دست‌کم 3 قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل تحت اشغال خود داشته و کیلومترها دورتر از منطقه مورد نزاع، به طاووس حمله می‌کند.
منطقه طاووس، منطقه‌ای راهبردی برای آذربایجان است که دروازه این جمهوری به گرجستان و از آنجا به ترکیه محسوب می‌شود.
خط لوله گاز تاناپ که گاز طبیعی میدان گازی شاه دنیز در دریای خزر را از طریق گرجستان به ترکیه و از آنجا به اروپا می‌رساند از این منطقه رد می‌شود.
همچنین خط لوله نفت باکو ــ تفلیس ــ جیهان نیز از همین منطقه رد می‌شود.
اگر ارمنستان بتواند به کوهستان‌های منطقه طاووس مسلط شود خواهد توانست ترانزیت انرژی از آذربایجان به ترکیه را متوقف کند و آذربایجان را با بحران اقتصادی مواجه سازد.

معضل اصلی بر سر راه مذاکره

یکی از معضلات سیاسی مربوط به این ماجرا، این است که ارمنستان می‌خواهد در مذاکرات مربوط به قره‌باغ، هیئتی از ارامنه قره‌باغ نیز به‌عنوان طرف سوم، حضور داشته باشند.
اما جمهوری آذربایجان به‌شدت با این ایده مخالف است و آن را به‌عنوان مکر و حیله‌ای برای مشروعیت بخشیدن به ارامنه قره‌باغ قلمداد می‌کند.
جمهوری آذربایجان، همچنین با برگزاری رفراندوم نیز مخالف است، چرا که اغلب آذری‌ها کوچیده‌اند و اگر قرار بر گذاشتن صندوق رأی باشد، پیروزی از آن ارامنه خواهد بود.
همچنین ایده الحاق نیز به‌شدت از سوی آذربایجان رد شده و خواهان این است که اراضی مزبور آزادسازی شود و سپس تحت شرایط خاص، خودمختاری‌های مرتبط به دولت مرکزی آذربایجان را به قره‌باغ ارائه دهد.
معنی روشن این معضل این است که از نگاه باکو، خود خاک قره‌باغ، از منظر تاریخی، حقوقی و جغرافیایی، به آذربایجان تعلق دارد اما مردمانی که در قره‌باغ زندگی می‌کنند، غالباً ارامنه‌ای هستند که حاضر نیستند حاکمیت آذربایجان را بپذیرند.

موضع تهران

ذکر این نکته لازم است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در سالیان گذشته در قبال مناقشه قره‌باغ، همواره سیاست مصالحه، تعادل و آشتی‌جویی بوده است.
تهران تلاش کرده است در این حوزه، سیاست متوازن‌سازی و خط‌مشی حل‌وفصل اختلافات کشورهای همجوار را دنبال کند.
از دید جمهوری اسلامی ایران، ثبات منطقه در گروی حل مناقشه‌های موجود و جلوگیری از بروز زمینه برای مناقشه جدید است،
چنین هدفی، صرفاً در چارچوب همکاری‌های منطقه‌ای میسر است.
ایران، تشدید درگیری‌ها در قره‌باغ را همچون منبع ناامنی در منطقه می‌داند و همواره خواهان توقف فوری نزاع، خشونت‌ و درگیری بوده است،
در این راستا، ایران ضمن ابراز نارضایتی از مداخله بازیگران غیرمنطقه‌ای، همواره آمادگی خود را برای انجام میانجی‌گری میان طرفین مناقشه اعلام کرده است.
در درگیری امروز نیز محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان در پیامی توییتری نوشت: «ایران به‌دقت خشونت هشدارآمیز در منطقه قره‌باغ را زیر نظر دارد. ما از همه طرفها خواستار پایان سریع خصومت‌ها و گفتگو برای حل اختلافات هستیم. همسایگان ما اولویت ما هستند و ما آماده فراهم کردن شرایطی خوب برای گفتگوها هستیم. منطقه ما اکنون به صلح و آرامش نیاز دارد.»

همچنین سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در این خصوص گفت: جمهوری اسلامی ایران از نزدیک و با نگرانی درگیری‌های نظامی میان جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان را دنبال می‌کند و ضمن دعوت طرفین به خویشتنداری، خواستار توقف فوری درگیری‌ها و آغاز گفتگو میان دو کشور است.
خطیب‌زاده از آمادگی ایران برای استفاده از همه ظرفیت‌های خود به‌منظور برقراری آتش‌بس و آغاز گفتگوها میان طرفین خبر داد.

روسیه خواهان آتش‌بس است

مسکو در اولین واکنش به آغاز مجدد درگیری و جنگ میان آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره‌باغ که تلفاتی را میان غیرنظامیان به‌همراه داشته است، خواهان «آتش‌بس فوری» در این منطقه شد،
به همین خاطر، وزارت امور خارجه روسیه با انتشار بیانیه‌ای، خواهان توقف فوری درگیری‌ها و آغاز گفتگو و مذاکرات برای تثبیت اوضاع در منطقه شد.

نقش کم‌رنگ گروه مینسک در مناقشه

تلاش و میانجی‌گری برای حل تنش بین باکو و ایروان، نتیجه‌بخش نبوده و انتقادات از گروه مینسک، بالا گرفته است.

گروه مینسک (OSCE Minsk Group) در سال 1992 توسط کنفرانس امنیت و همکاری در اروپا (اکنون سازمان امنیت و همکاری اروپا OSBE) برای تشویق حل‌وفصل صلح‌آمیز و مذاکره‌شده برای درگیری میان آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه ناگورنو قره‌باغ ایجاد شد.
گروه مینسک به‌ریاست مشترک فرانسه، روسیه و آمریکا تشکیل می‌شود، علاوه بر این، کشورهای شرکت‌کننده زیر را شامل می‌شود: بلاروس، آلمان، ایتالیا، پرتغال، هلند، سوئد، فنلاند، ترکیه و همچنین ارمنستان و آذربایجان.
مشکل اینجاست که گروه مینسک، نه‌تنها برای حل مشکل مزبور، یک استراتژی همه‌جانبه و قابل اجرا در نظر نگرفته، بلکه از ظرفیت‌های میانجی‌گری، برای حفظ آتش‌بس و تشویق به مذاکره نیز استفاده نکرده است و در نتیجه این معضل، روز به روز پیچیده‌تر شده و لاینحل مانده است.

ترکیه چه می‌گوید؟

در پرونده اختلافات ارمنستان ــ آذربایجان، ترکیه نیز یک بازیگر مهم اثرگذار است. حمایت تمام و کمال جمهوری ترکیه از جمهوری آذربایجان، امر عجیبی نیست. در مورد دلایل اهمیت این رابطه از منظر منافع آنکارا، می‌توان به دلایل زیر اشاره کرد:

1. پیوستار نژادی و قومی ترکیه و آذربایجان، از منظر دولتمردان آنکارا، موضوع مهمی است و حالا عبارت «یک ملت، دو وطن» در ادبیات سیاسی ترکیه، عبارتی آشنا و جاافتاده است و با توجه به اختلافات تاریخی عمیقی که بین ترکیه و ارمنستان وجود دارد، ترکیه همواره از آذربایجان حمایت کرده است و بنا بر اطلاعات منتشرشده در رسانه‌های ترکیه، ارمنستان نیز در چندین مقطع تاریخی، سلاح و امکانات در اختیار پ.ک.ک. گذاشته است.

2. ظرفیت گازی آذربایجان و موضوع مهمی همچون پروژه تاناپ یا انتقال گاز آذربایجان به ترکیه که در دوران اقتدار حزب عدالت و توسعه انجام شده، آنکارا و باکو را به همدیگر، نزدیک و نزدیک‌تر کرده است. فاز آسیایی این پروژه به‌طول 1850 کیلومتر در سال 2019 میلادی به بهره‌برداری رسیده است و تداوم آن برای ترکیه اهمیت بالایی دارد.

3. تقویت جایگاه ترکیه در آسیای میانه و قفقاز و بهره‌گیری از ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی «شورای ترک» و حتی ایده تأسیس ارتش کشورهای ترک‌زبان، در گروی تداوم روابط استراتژیک ترکیه و آذربایجان است و در چند سال اخیر، آذربایجان در حوزه صنایع دفاعی نیز از حمایت‌های ترکیه برخوردار شده است و حتی کم نیستند شمار برخی از سیاستمدارانی که معتقد به ضرورت اعزام نظامیان ترکیه به آذربایجان هستند.

اما طبیعتاً چنین موضوع حساسی، موازنه روسیه را به‌یاد دولتمردان آنکارا می‌آورد و در این مورد نگرشی محتاطانه دارند.
ابراهیم کالن سخنگو و مشاور سیاست خارجی رئیس جمهور، مصطفی شن توپ رئیس پارلمان، ژنرال خلوصی آکار وزیر دفاع و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور از مهم‌ترین مقامات سیاسی بودند که در حمایت از آذربایجان موضع‌گیری کردند.
مرال آکشنر رهبر حزب خوب و از مخالفین اردوغان و همچنین دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی و دیگر مقامات سیاسی ترکیه نیز همگی کنار باکو ایستادند.
دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی و شریک اردوغان در ائتلاف جمهور نیز در اظهاراتی معنی‌دار، ارمنستان را عملاً تهدید و اعلام کرد: «چنین احتمالی وجود ندارد که ارمنستان بتواند در برابر ملت ترک، خود را سرپا نگه دارد.»

در پایان باید گفت، معضل قره‌باغ در سه دهه گذشته به یک موضوع حقوقی ــ امنیتی پیچیده تبدیل شده است و شواهد نشان می‌دهد که اراده‌ای جدی برای حل دیپلماتیک آن وجود ندارد.