نگاهی به کارنامه هنری شجریان؛ از آغاز تا رنگ‌های تعالی

خبرگزاری تسنیم – محمدرضا شجریان، یکم مهر 1319 در مشهد متولد شد. خواندن را با قرائت قرآن و تحت تعالیم پدرش آغاز کرد.

سال 1331 برای نخستین بار، صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. شجریان در سال 1338 به دانش‌سرای مقدماتی در مشهد رفت و از همان سال برای نخستین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد.

شجریان دیپلم دانش‌سرای عالی را گرفت و در آموزش و پرورش استخدام شد. در همان سال‌ها نواختنِ سنتور را نزد جلال اخباری آغاز کرد.

ازدواج با فرخنده گل‌افشان / خوشنویسی

شجریان در سال 1340 با فرخنده گل‌افشان ازدواج کرد که حاصل آن سه دختر به نام‌های فرزانه (راحله)، افسانه و مژگان و یک پسر با نام همایون بود.

سال 1346 به تهران رفت و با احمد عبادی آشنا شد و در کلاس اسماعیل مهرتاش شرکت کرد. در همین سال برای آموختن خوشنویسی در انجمن خوشنویسان نزد ابراهیم بوذری رفت. شجریان از سال 1347، خوشنویسی را نزد حسن میرخانی ادامه داد. وی در سال 1349، درجهٔ ممتاز را در خوشنویسی به دست آورد.

سیاوش بیدکانی

شجریان در سال‌های ابتداییِ همکاریش با رادیو از نام هنریِ سیاوش بیدکانی استفاده کرد. پدرش با موسیقی رابطه‌ی خوبی نداشت و می‌خواست خانواده‌ی آن‌ها بیشتر با قرائت قرآن و با چهره‌ای مذهبی شناخته شوند. بعدها پدرش به او اجازه‌ی استفاده از نام اصلی‌اش را داد.

انتقال از وزارت آموزش و پرورش به منابع طبیعی

شجریان تا سال 1347 در استخدام آموزش و پرورش بود و پس از مدت زمانی تدریس و مدیریت مدارس، به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت.

آشنایی با پایور، برومند و دوامی

سال 1350 با فرامرز پایور آشنا شد و یادگیری سنتور و ردیف‌های آوازی را نزد وی دنبال کرد.

سال 1351 در برنامه گل‌ها با نورعلی‌خان برومند آشنا شد و شیوه‌ی آوازی سید حسین طاهرزاده را نزد او آموخت.

از سال 1352 نزد عبدالله دوامی ردیف آوازی ایشان و شیوه‌های تصنیف‌خوانی را فراگرفت.

رفتن به مرکز حفظ و اشاعه موسیقی / داروَگ

اوایل دهه پنجاهِ خورشیدی به همراه گروهی از هنرمندان همچون محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگ‌فر، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون و داوود گنجه‌ای به عضویت مرکز حفظ و اشاعه‌ی موسیقی به سرپرستی داریوش صفوت درآمد.

در آن زمان تصنیف «داروَگ» را با آهنگسازی محمدرضا لطفی با شعری از نیمایوشیج اجرا کرد. تصنیف داروَگ از اولین تصنیف‌هایی است که در آن شعر نو به‌کارگیری شده‌است. از جمله تصنیف‌های شجریان که به زبان محاوره‌ای هستند، می‌توان به تصنیف مگه نه (شعر بیژن سمندر، آهنگ از عطاالله خرم) اشاره کرد که در همان دوران اجرا شده‌است.

راست پنجگاه

محمدرضا شجریان با همراهی محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر کنسرتی در سال 1354 در جشن هنر شیراز برگزار کردند که در نوع خودش بی‌نظیر بود.

آنها برای این اجرا دستگاهِ «راست پنجگاه» را انتخاب کردند. در آن زمان راست‌پنج‌گاه به دلیل دشواری، به ندرت اجرا می‌شد.

نفر نخست مسابقه تلاوت قرآن / تاسیس دل آواز

محمدرضا شجریان در سال 1356 در مسابقه‌ی تلاوت قرآن کشوری، رتبه‌ی نخست را به دست آورد. و در اسفند سال 1357 شرکت دل آواز را بنیان‌گذاری کرد.

تاسیس شرکت «دل آواز» موجب شد که محمدرضا شجریان بیشتر آلبوم‌هایش را با صاحب امتیازیِ خودش منتشر کند. در این بین تنها آثاری که محمدرضا لطفی آهنگسازشان بود و البته آلبوم «جام تهی» به آهنگسازیِ فریدون شهبازیان از طریق شرکت دیگری منتشر شدند.

بیشتر آثار محمدرضا شجریان طی چند دهه گذشته از سوی شرکت «دل آواز» بازنشر شده‌اند.

رتبه دوم جهان در تلاوت قرآن

در مسابقات جهانی تلاوت قرآن در سال 1357 در مالزی، هنگامی که قاری ایرانی قادر به شرکت در مسابقه نبود، محمدرضا شجریان بدون هماهنگی و آمادگی قبلی، به‌عنوان نماینده ایران در مسابقه شرکت می‌کند و رتبه دوم جهان را به دست می‌آورد.

قطع همکاری با رادیو / تاسیس چاووش

محمدرضا شجریان در سال 1357 همانند بسیاری از هنرمندان آن زمان همکاریش را با رادیو قطع کرد.

شجریان درباره این تصمیمش گفته است: «آن موقع، آن‌جا با روحیات من نمی‌خواند، سیاست پخش صداها را از رادیو تلویزیون، من حس می‌کردم کاباره‌دار دارد تعیین می‌کند.»

هوشنگ ابتهاج و اعضای گروه «شیدا» و «عارف» نیز پس از واقعهٔ 17 شهریور به نشانه‌ی اعتراض از رادیو خارج شدند.

پس از این اتفاق محمدرضا لطفی کانون چاووش را با حمایت هوشنگ ابتهاج بنیان‌گذاری کرد. بیش‌تر اعضای کانون چاووش همان اعضای گروه‌های شیدا و عارف بودند.

در آن زمان، محمدرضا شجریان به‌همراه شهرام ناظری در چند آلبوم مشترک از کانون چاووش آواز خواندن را بر عهده گرفتند که بیش‌تر محتوای آن‌ها انقلابی و میهنی بود. از میان آلبوم‌های مشترک شجریان و ناظری می‌توان به چاووش 2 اشاره کرد که شامل دو سرود بسیار معروف شب‌نورد (برادر نوجوونه، با صدای شجریان) و آزادی (آن زمان که بنهادم، با صدای ناظری) می‌شد.

یکی از آثار ماندگار در دوران «چاووش» اثری است که امروز با عنوان «سپیده» شناخته می‌شود و مربوط به کنسرت گروه شیدا با آواز شجریان و به سرپرستی لطفی است. این کنسرت در آذر 1358 در دانشگاه ملی اجرا شده است.

جمعیت بسیاری در این کنسرت حضور داشتند و تصنیف معروف سپیده (ایران ای سرای امید) که مربوط به شعری از هوشنگ ابتهاج و آهنگی از محمدرضا لطفی است در همان کنسرت اجرا شده‌است. البته در آن زمان گروه به فکر ضبط اجرا نبود و به صورت اتفاقی کیوان ابتهاج (پسر هوشنگ ابتهاج) این اثر را ضبط کرد.

ربنا

شجریان در سال 1358 دعای ربنا و مناجات مثنوی افشاری را به صورت بداهه و بدون تمرین خواند. این اجراها تنها به این منظور ضبط شده بود که الگویی برای تمرین هنرجویان باشد تا براساس آن تمرین کنند و بتوانند اجرای خوبی داشته باشند و در نهایت بهترین اجرا از رادیو و تلویزیون پخش شود.

اما رادیو همان اجرای خودِ شجریان را پخش کرد و این دعا به مدت سی سال از اصلی‌ترین برنامه‌های رادیو در ماه رمضان بود.

مشکاتیان و شاهکارهایش

در فاصله سال‌های دههٔ 1360، شجریان همکاری گسترده‌ای با پرویز مشکاتیان آغاز کرد که حاصلش آلبوم‌هایی چون بیداد، آستان جانان، سرّ عشق (ماهور)، نوا، دستان، گنبد مینا، دود عود، جان عشاق و قاصدک بود. در این سال‌ها به همراه گروه عارف به سرپرستی مشکاتیان کنسرت‌هایی را در خارج از ایران اجرا کرد.

آلبوم بیداد به خاطر فضای اعتراضیش حاشیه‌هایی برای شجریان در پی داشت.

همکاری با پیرنیاکان، عندلیبی و اعیان

محمدرضا شجریان در سال 1370 با همکاری داریوش پیرنیاکان، مرتضی اعیان و جمشید عندلیبی، کنسرت‌هایی را در تور اروپا و آمریکا برگزار کرد که آلبوم‌های پیام نسیم، دل مجنون و سرو چمان حاصل این اجراها هستند.

ازدواج با کتایون خوانساری

محمدرضا شجریان در 53 سالگی و در سال 1371 با کتایون خوانساری ازدواج کرد. آن زمان خانم خوانساری 26 ساله بود.

حاصل ازدواج دومِ محمدرضا شجریان، پسری به‌نام رایان است که در سال 1376 در کانادا متولد شد.

سال 1371 با همکاری گروه آوا آلبوم آسمان عشق منتشر شد. مدتی بعد آلبوم مربوط به کنسرت پاریس سال 1372 محمدرضا شجریان به همراه محمدرضا لطفی و مجید خلج در قالب آلبوم چشمه نوش به بازار عرضه شد.

شجریان مدتی بعد آلبوم‌های بهاریه، جان عشاق و گنبد مینا که حاصل همکاری خودش با پرویز مشکاتیان در سال‌های دهه 1360 بود را منتشر کرد.

قاصدک هرگز اجازه انتشار رسمی نیافت

آلبوم قاصدک در سال 1373 شکل گرفت که آخرین همکاری شجریان با مشکاتیان است. این آلبوم هرگز به صورت رسمی اجازه انتشار نیافت. این آلبوم در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی مجوز انتشار نگرفت.

هم اکنون دو اجرا از آلبوم «قاصدک» در فضای مجازی موجود است که حاصل دو کنسرت در دو کشور متفاوت است. این اجراها به صورت غیر مجاز منتشر شده است.

یاد ایام

آلبوم یاد ایام حاصل کنسرت آمریکا در تابستان 1371 است. در این آلبوم برای نخستین بار همایون شجریان در کنار پدرش قرار گرفت.

یاد ایام در سال 1374 منتشر شد. مدتی بعد آلبوم «رسوای دل» با همکاری گروه آوا منتشر شد. شجریان در سال 1375 نیز در آلبومی با آهنگ‌سازی مجید درخشانی تحت عنوان «در خیال» همکاری کرد.

در سال 1376 آلبوم‌های «معمای هستی» با همکاری محمدرضا لطفی، عبدالنقی افشارنیا و همایون شجریان و «عشق داند» که مربوط به بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی به همراه محمدرضا لطفی در سال 1359 بود، منتشر شدند. همچنین در این سال، آلبوم «شب وصل» با همکاری داریوش طلایی، سعید فرج‌پوری و همایون شجریان به بازار عرضه شد.

نقطه‌ی عطفی به نام شب، سکوت، کویر

در سال 1377، آلبوم شب، سکوت، کویر منتشر شد. این آلبوم حاصل آهنگسازیِ کیهان کلهر بود که براساس موسیقی مقامی شمال خراسان و با اجرای برخی از سازهای محلی خراسان، ضبط و منتشر شد.

حاج قربان سلیمانی هم در این آلبوم دوتار نواخته است.

«شب، سکوت، کویر» آغازی برای معرفیِ بیشتر کیهان کلهر به جامعه موسیقی ایران بود. کلهر بعدهای به شناخته‌شده‌ترین چهره‌ی موسیقی ایران تبدیل شد

محمدرضا شجریان کمی بعد نیز یک بار دیگر با گروه آوا همکاری کرد که حاصل آن دو آلبوم «آهنگ وفا» و «آرام جان» بود.

جایزه یونسکو

محمدرضا شجریان در سال 1378 جایزه پیکاسو را از طرف سازمان یونسکو دریافت کرد.

شجریان با همکاری حسین یوسف‌زمانی آلبوم «بوی باران» را در سال 1378 منتشر کرد.

ترکیب جادوییهِ علیزاده، کلهر و شجریان‌ها

از سال 1379، همکاری شجریان با حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان آغاز شد و این همکاری تا اوایل دهه 1380 ادامه داشت. اولین آلبوم حاصل این همکاری «زمستان» نام داشت که در سال 1379 به صورت زنده در کالیفرنیا، اجرا و ضبط شد و سپس به بازار آمد. آلبوم زمستان است بر اساس شعر زمستان اثر مهدی اخوان ثالث اجرا شده‌است.

سال 1381 دو آلبوم «بی تو به‌سر نمی‌شود» و «فریاد» منتشر شد که حاصل همکاریِ محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان بود. این دو آلبوم نامزد جایزه گرمی شدند.

این گروه چهارنفره در زمستان سال 1382 نیز جهت کمک به زلزله‌زدگان بم در تهران کنسرتی برگزار کردند که با نام «هم‌نوا با بم» معروف شد. آنها درآمد حاصل از فروش دی وی دی این کنسرت را به پروژه‌ی باغ هنر بم اختصاص دادند.

این ترکیب رویایی در پاییز 1384 نیز کنسرتی برگزار کرد که حاصل آن آلبوم‌های «ساز خاموش» و «سرود مهر» بود و پس از آن دیگر این چهار نفر با یکدیگر همکاری نکردند.

از سال 1386، محمدرضا شجریان به همکاری با گروه «آوا» پرداخت و کنسرت‌هایی در تهران، اصفهان، اروپا، آمریکا و کانادا اجرا کرد. در این دوران، دو اثر به نام‌های «غوغای عشق‌بازان» و کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا (آلبوم تصویری) به همراه گروه آوا اجرا و به بازار عرضه شد.

شهناز

محمدرضا شجریان در سال 1387 گروهی موسیقی بنیان‌گذاری کرد و آن را به افتخار زنده‌یاد جلیل شهناز نوازنده تار، گروه شهناز نامید. شجریان در این گروه از سازهای ابداعیِ خودش استفاده کرد.

نامه به صدا و سیما

پس از دهمین دوره‌ی انتخابات ریاست جمهوری ایران، محمدرضا شجریان در نامه‌ای به عزت‌الله ضرغامی از وی خواست تا از پخش آثارش در صدا و سیما خودداری کند.

در همان نامه شجریان دعای «ربنا» و «مناجات افشاری» را به ملت ایران تقدیم و تأکید کرد حساب این دو اثر از بقیه آثارش جداست.

پس از شکایت رسمی شجریان از صدا و سیما عده‌ای از مدیران صدا و سیما اعلام کردند دیگر حتی دعای ربنا را هم پخش نمی‌کنند.

سال 1388 و افتادن در دام سیاست

سال 1388 و پس از ماجراهای انتخابات ریاست جمهوری، محمدرضا شجریان وارد عرصه سیاسی شد و واکنش‌های تندی از خود نشان داد. شجریان در چندین مصاحبه‌ با رسانه‌های معاند شرکت کرد و به فضاسازی برعلیه دولت و نظام جمهوری اسلامی پرداخت.

بسیاری معتقدند که این موضع‌گیری‌های شجریان، اشتباه بود و وجهه‌ی هنری او را تحت‌الشعاع قرار داده است.

انتشار آخرین آثار

محمدرضا شجریان در اوایل دهه 90 چند اثر منتشر کرد؛ آلبوم «مرغ خوش‌خوان»، آلبوم تصویری «کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در دبی» و «کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در تهران.»

اثر منتشر نشده‌ی رنگ‌های تعالی

محمدرضا شجریان در سال‌های پایانی فعالیتش با تهمورس و سهراب پورناظری همکاری کرد که حاصل آن آلبوم «رنگ‌های تعالی» است. این اثر هنوز به صورت رسمی منتشر نشده است.

آغازِ وخامتِ سرطان

نوروز سال 1395 بود که محمدرضا شجریان در پیام تبریکش با چهره‌ای دگرگونه و موهای بسیار کوتاه حاضر شد. او در این ویدیو از ابتلایش به سرطان خبر داد.

طریق عشق

در روز پنجم مهر 1395، آلبوم «طریق عشق» اثر مشترک محمدرضا شجریان و پرویز مشکاتیان منتشر شد و همایون شجریان آن را در تالار وحدت رونمایی کرد.

تلاوت‌های شجریان – به یاد پدر

در آلبوم مجزا از تلاوت‌های محمدرضا شجران با عنوان «به یاد پدر» منتشر شده است که شامل تلاوت‌های شجریان بین سال‌های 1357 تا 1361 است. محمدرضا شجریان این اثر را پس از درگذشت پدرش، مهدی شجریان برای یادبود او در سال 1378 منتشر کرد. این مجموعه شامل تلاوت سوره‌های قصص، انعام، فجر، بلد، فتح و نمل است و البته شجریان در به یاد پدر 2 دعای ربنا را نیز اضافه کرد.

نمایشگاه سازهای ابداعی

محمدرضا شجریان مبدع چند ساز جدید در موسیقی ایرانی است. وی در اردیبهشت 1390 در نمایشگاه در تهران این سازها را به نمایش عمومی درآورد. برخی از این سازها عبارتند از: صراحی، شهر آشوب، ساغر، کرشمه و سبو.

محمدرضا شجریان پنجشنبه 17 مهر 1399 در تهران درگذشت.

انتهای پیام/