یادگار مدیریت آب صفویان در مرکز شهر اردبیل / مدیریت پایدار آب به خاطره تبدیل شد

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، قنات یا کاریز یکی از شگفت‌انگیزترین معماری‌های دسته‌جمعی تاریخ بشری است که برای رفع یکی از نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی، یعنی آب‌رسانی به مناطق کم آب و تأمین آب شرب انسان، حیوان و زراعت مورد استفاده قرار می‌گرفت.

قنات یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پست‌تر منتقل می‌کند. در واقع، قنات متشکل است از چندین چاه که بصورت عمودی در یک سطح شیب‌دار حفر شده‌اند و این چاه‌ها در زیر زمین با یک راهروی با شیب ملایم‌تر از سطح زمین به یکدیگر متصل می‌شوند.

عمق اولین چاه (مادر چاه)، که معمولاً دریک مخروطه آبرفتی فرو رفته است، بیشتر از سطح آب زیرزمینی است. این چاه‌ها با  فواصل 20 تا 200 متری میان ناحیه تره کار و خشکه کار قنات قرار دارند. از بالا، سیستم قنات شبیه مسیری از لانه مورچه‌ها است که از دامنه کوه آغاز شده و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان امتداد دارد.

اولین تحقیقات منسجم پیرامون قنات یا کاریز در ایران توسط دانشمند فرانسوی، گوبلو انجام شد و وی بعد از 20 سال اقامت در ایران و با سفرها‌ متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ٥٣٤ منبع علم‌ی، تحقیقی، کتاب یا تز دکترای خود را تحت عنوان «قنات فنی برای دست‌یابی به آب در ایران» می‌نویسد او در این نوشته‌ خود ثابت می‌کند که قنات اختراع ایرانیان است و ده‌ها قرن هم قدمت دارد در حالی که چینی‌ها فن قنات را تازه چند قرن پس از ایرانیان آموخته‌اند، گوبلو در کتاب خود که در سال ١٩٧٩ انتشار یافته می‌نویسد: «همه چیز دال بر آن است که نخستین قنات‌ها در محدوده‌ی فرهنگی ایران ظاهر شده‌اند و انگیزه‌ی اصلی از حفر قنات، باور و فرهنگ یک‌جانشینی و توسعه‌ی کشاورزی و آبادی بوده است به طوری که این صنعت در میان ترک‌های شرقی و اعراب که فرهنگ کوچ‌نشینی داشته‌اند رونق نیافته است».

اما نمونه این تدبیر بی نظیر برای استفاده بهینه از منابع آبی زیرزمینی، بدون آنکه آسیبی به سفره‌های آبی وارد شود، در شهر اردبیل و سایر شهرهای استان نیز وجود داشته است.

یادگار مدیریت آب صفویان در مرکز شهر اردبیل

رئیس بنیاد ایران شناسی استان اردبیل در این خصوص گفت: ایرانیان نخستین، اولین کسانی بودند که به منظور کشاورزی و استفاده از آب قنوات در کوهپایه ها سکنی گزیدند. مرحله اساسی توسعه قنات در ایران پس از مهاجرت اقوام پارس و ماد به فلات ایران صورت گرفت.

محمود محمد هدایتی تصریح کرد: هخامنشیان به یاری قنات به ایجاد شهرهای با شکوهی چون اکتابان(همدان)، پاسارگاد، تخت جمشید و راگس یا راجس (ری) پرداختند. پس انقراض هخامنشیان توسط اسکندریان توسعه قنات در دوران حکومت اسکندریان به شدت دچار افول شد.علاوه بر آنکه هیچگونه قناتی حفر نشد، بسیاری از قنات‌های ایران تخریب شده و از بین رفتند و ایران دوباره به سرزمینی خشک تبدیل شد.  با روی کار آمدن ساسانیان (ربع دوم قرن 3تا اواسط قرن 8 بعد از میلاد مسیح ) و از سرگیری زندگی یکجا نشینی دوباره قنات مورد توجه قرار گرفت و دوباره قنات مبنای توسعه شهرهای ساسانی قرار گرفت .

وی افزود: بعد از سقوط ساسانیان (اوسط قرن 7 تا پایان قرن 18 بعد از میلاد) و ورود اسلام به ایران تغییرات سیاسی، اجتماعی و زبانی عمیقی در ایران به وجود آمد. اما به نظر می‌رسد بعضی عناصر ساختاری، اقتصادی پایه از ظهور تازه رسیده‌ها صدمه چندانی ندیده اند و این در مورد قنات ها نیز مصداق دارد. در آن دوران فقهای عباسی اعلام کردند، کسانی که زمین های موات را آباد کنند از پرداخت مالیات معاف اند.

به گفته هدایتی به طور کلی می‌توان گفت در دوره صفویه یعنی از قرن یازدهم تا اواسط قرن هجدهم میلادی قنات دارای رشد خوب و تقریبا یکنواختی بوده است. البته به موازات زمان‌ها و دوران جنگ یا صلح، تخریب یا احیای قناتها به صورت متوالی انجام می‌گرفته است.

پژوهشگر تاریخ اردبیل متذکر شد: در اوایل قرن هجدهم که با انقراض سلسله  صفویه و تسخیر ایران توسط افغانها همراه بود بخاطر آشوب و بی سروسامانی موجود در آن زمان وضعیت قنات با یک افول شدید مواجه شد. تعمیر و مرمت قنوات به حالت تعطیل در آمد و به سبب آن بخش اعظم باغات و کشاورزی رو به نابودی گرایید. در اوایل قرن نوزدهم میلادی با روی کار آمدن سلسله ی قاجاریه توسط آقا محمد خان قاجار تغییرات بنیادی در رابطه با احیا و بازسازی قنوات صورت گرفت.

هدایتی تصریح کرد: در شهر اردبیل نیز از قدیم الایام قنات وجود داشته است در تحقیقات محلی از معمرین شهر اردبیل معلوم شد که مظهر اصلی قنات اردبیل در میدان شیخ صفی قرار داشته است.عنوانی هم که به این قنات داده بودند نیز جالب توجه است. اهالی به این قنات (اهل ایمان) می گفتند ،البته نام دقیق محلی آن (اهل ایمان سویو)به معنای آب اهل ایمان بوده است.

مناقصه سالانه شهرداری برای لایروبی قنات

رئیس بنیاد ایران شناسی استان اردبیل با اشاره به اینکه با توجه به اسناد به جای مانده ازگذشته هر سال لایروبی این قنات به مناقصه گذاشته می‌شد، افزود: چون خاک دیوارهایی مجرا وچاه ها کم و بیش ریزش می‌کنند به خصوص در قنات‌هایی که جدار مجرا بدون پوشش محافظ است یعنی کول بست یا آجر بست نشده به تدریج مقداری گل و لای در کف مجرا جمع می‌شود که مانع از جریان کامل آب در مجرا می‌شود

وی افزود: در واقع با جمع شدن بیشتر این مواد خاک دیواره‌ها بیشتر خیس می‌شود و امکان ریزش بیشتر و در نتیجه ضعیف‌تر شدن جریان آب وجود دارد .از این رو قنات باید معمولا هر سال لایروبی شود.

هدایتی تاکید کرد:  لایروبی قنات (اهل ایمان )هراز چند گاهی به مناقصه گذاشته می شده است  که سندی که در تاریخ 21خرداد1319 در چاپخانه جودت اردبیل از طرف شهرداری اردبیل به عنوان آگهی چاپ شده است، موید این موضوع است.

پیرو اظهارات این محقق، در این آگهی آمده است: «اداره شهرداری اردبیل تنقیه و اصلاح و مرمت تعمیرات یک رشته قنات شهرداری (اهل ایمان )را که منبع فعلی آن جنب طاحونه صدر و مظهر آن در میدان صفی و اول کوچه سعدی است بشرح ذیل بطور مناقصه به مقاطعه م‌ دهد .

از میدان صفی (مظهر قنات ) با خط سیر آب و از میدان صفی – کوچه ملاهادی – کوچه آقاجان خان غیره تا پشت باغ آقای حسن وهاب زاده که سابقا به وسیله تن پوشه آب جریان داشته تعمیرو آباد کردن مجری نامبرده کما فی السابق بطور سنگ بند بطول 850 متر که بایستی در ظرف یکماه خاتمه یابد.»

این آگهی در 7بند و4تبصره عنوان شده و با دقت زمان اتمام پروژه و محل اجرا و روند اجرا که یکی از ضعف‌های فعلی در پروژه‌های شهری محسوب می‌شود، در آن گنجانده شده است.

فرضیاتی در باب دلیل نامگذاری قنات

برخی کهنسالان معتقدند این قنات از طرف فرد یا افراد خیری ایجاد شده بود و به همین خاطر در بین اهالی رایج بود که این قنات را (فرد یا افراد)اهل ایمان ساخته‌اند.

باباصفری در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ درمورد این قنات می‌نویسد: «در شهر یک رشته قنات نیز ظاهرمی شد که یادگار عهد صفویه بود و به نام قنات اهل ایمان شهرت داشت. آب آن درآن تاریخ برای تامین مصرف کسانی بود که در بقعه شیخ صفی الدین اطعام می شدند ولی بعدها در کنار دیوار مسجد عالی قاپومورد استفاده  مردم قرار می‌گرفت.

هر چند برخی نیز معتقند اهل ایمان اشاره‌ای به حاکمان صفویه دارد که قنات مزبور توسط آنها و به دستور آنها ایجاد شده است، اما متاسفانه امروز اثری از آن باقی نبوده و با ساخت و سازهای شهری اگر هم ته مانده‌ای از این یادگار دیرینه وجود دارد قابل مشاهده و بررسی نیست.

یک و نیم کیلومتر قنات در یک روستا

در محدوده جغرافیای استان اردبیل قنات اهل ایمان تنها قنات موجود نیست.

باباصفری می نویسد: طبق گزارش هیئت مطالعات نیمه تفصیلی آبهای زیرزمینی منطقه اردبیل وابسته به وزارت نیرو طولانی ترین قنات حوزه ی اردبیل در قریه جبه در است که طول آن در حدود 1.5کیلومتر است و 200 لیتر در ثانیه آبدهی دارد. در سال 1351در شهرستان اردبیل 31 رشته قنات جریان داشت.

همچنین فرح بخش ستوده نمین نیز در کتاب تاریخ و فرهنگ نمین آورده است: در برخی از مناطق یاد شده هم قنات یا همان کهریز وجود داشته است به عنوان مثال می‌توان از کهریز میرزا عبدالله در نمین نام برد.محل این کهریز دامنه کوه های دودران (حد فاصل نمین ودودران )است. آب کهریز با کانال کشی به باغ امیر ممالک می‌رسد و پس از مشروب ساختن این باغ از رودخانه عبور کرده و آب مشروب و آبیاری باغ‌های غرب رودخانه را تامین می‌کرده است.

در خلخال نیز آثاری از وجود قنات دیده می شود در کتاب خلخال و مشاهیر به قلم محمد مسعود نقیب  نوشته شده است: در سال 1317شمسی چند رشته قنات در شهر احداث شده و سپس در سال 1319 چند حلقه چاه حفر می‌شود و سالهای بعد به 9حلقه و به تدریج به 18حلقه می رسد از این تعداد در سال 1357فقط 13 حلقه باقی می‌ماند.
قنات‌ها یکی از نمونه‌های بی‌نظیر معماری پایدار و مدیریت منابع آبی به ویژه با حفظ منابع محسوب می‌شود. نمونه‌ای کم نظیر که در سال 2016 مورد توجه میراث جهانی یونسکو قرار گرفت و گروهی از قنات‌های ایرانی در این فهرست به ثبت رسیدند.

گزارش از ونوس بهنود

انتهای پیام/136/ش